10Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
ATAMALARNI O'RGANISHDA TIZIMLI-TUZILISHLI YONDASHUVLAR
Bu maqolada chet tilidagi so'zlar tufayli turli xil milliy tillarning leksik tarkibi va rivojlanish tarixi haqida fikr mulohazalar yuritilgan.
Kalit so'zlar: atama, til xususiyatlari, atamashunoslik, tahlil tushunchalar, so'z yasovchi modellar
АННОТАЦИЯ
В данной статье рассматривается лексический состав и история развития различных национальных языков за счет иностранных слов.
Ключевые слова: термин, особенности языка, терминология, аналитические понятия, словообразовательные модели.
This article discusses the lexical structure and development history of various national languages due to foreign words.
Keywords: term, language features, terminology, analytical concepts, word-forming models
Atamani o'rganish uchun bir necha yondashuvlar mavjud. 70 yildan boshlab, tizimli yondashuv tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, uning jadal rivojlanishi ilmiy-texnik inqilobning rivojlanishiga, shuningdek, zamonaviy ilmiy bilimlarning chuqur va murakkab, ko'p bosqichli va ko'p qirrali bo'lishiga sabab bo'lmoqda. Ilmiy bilimlarning bu xususiyatlariga uning rivojlanish ehtiyojlari va tizimli yondashuvni ishlab chiqishning asosiy bosqichlari mos keladi.
Ilmiy-texnik atamashunoslikni o'rganish va tavsiflashda tizimli tahlil tushunchalari va usullari qo'llaniladi. Tilning leksik tizimi turli xil xususiyatlarga ko'ra (semantik, tizimli yoki funksional) bo'linadigan ko'plab kichik tizimlarni o'z ichiga olgan murakkab tizimdir. Bu kichik tizimlar bir-biri b o'zaro bog'langan va o'zaro bir-biridan farq qiladi-ular 1
Klara Xodjayarovna Avilova
Toshkent Tibbiyot Akademiyasi, katta o'qituvchi avilovaklaral [email protected]
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
yo'llar bilan harakat qiladi. Ular orasida muhim o'rinni turli sohalarning terminologiyasi egallaydi.
Terminologik leksika umumiy adabiy tilning maxsus bo'limi bo'lib, uning umumiy so'zlardan farqi maxsus ilmiy yoki texnik tushunchaga ega bo'lgan atamalarning semantik xususiyatidir. Atamaning umum e'tirof etilgan ta'rifida ikkita asosiy xususiyat mavjud: bu maxsus konsepsiyaning nominativ birligi va ilm-fan va texnikaning ma'lum bir sohasining terminosistemasiga kirishi. Bu ikki belgi terminologiyaning yuqori darajada tizimliligini ko'rsatadi.
Shunday qilib, atamalar tizimi ushbu fan tushunchalari tizimini aks ettiradi. Mazmun jihatidan atamalarning paradigmatik aloqalari o'zaro bog'liq tushunchalarni aniqlash va ushbu fan tushunchalari tizimiga mos keladigan tasniflash sxemalarini yaratishga imkon beradi. So'zlashuv nuqtai nazaridan terminologiyaning tizimiyligi rasmiy vositalar ya'ni so'z o'zgarishi xususiyatlari va so'z yasovchi modellari majmui bilan chegaralangan so'zlarning morfologik tuzilishi bilan yaratiladi. Terminologiyaning tizimli tashkil etilishi mantiqiy va lingvistik tizimlilikning sintezidir. Terminologiyaning obyektlar, jarayonlar, xususiyatlar o'rtasidagi obyektiv aloqalarga asoslangan o'zaro bog'liq tushunchalar tizimiga muvofiqligi mantiqiy tizimdir.
Mantiqiy tizim-tushunchalar ortasidagi munosabatlarni aks ettiradigan va uning ierarxiyasini yaratadigan tasniflash aloqalarini ajratishda tushunchalarning klassifikatsion sxemasidir. Mantiqiy tizim mazmun jihatidan butun terminologiyaning tuzilishini, lingvistik tizim esa atamalarning ham mazmunan ham tuzilish jihatdan muvofiqligini belgilaydi.
20-asrning oxiriga kelib, terminologiya muammolariga bag'ishlangan tadqiqotlar yangi kognitiv bosqichga o'tdi. Ushbu bosqich, bu soha tadqiqotchilarining madaniy, milliy fikrlash va til borasidagi o'zaro munosabatlari bilan bog'liq.
Zamonaviy terminologik tadqiqotlar atamalarning murakkab (turlicha, ko'p qatlamli) tuzilishini ta'kidlaydi va bu terminologik tahlilning ko'p qirrali va ko'p qismini nazarda tutadi. Shu bilan birga, terminologik tadqiqotlarning falsafiy fanlari bilan an'anaviy aloqasi kognitiv yondashuvni faol ravishda joriy etish uchun asos yaratdi. Amerikalik tilshunos R.Langakerning fikriga ko'ra, funksional yo'nalishdagi tadqiqotlarda uchraydigan ko'plab hodisalar, kognitiv nuqtai nazardan qarash maqsadga muvofiq, chunki kognitiv tadqiqotlar, albatta, tilda "inson rivojlanishining turli bosqichlariga mos keladigan turli xil fikrlash turlari haqida ma'lumot mujassamlangan" ekanligini
_May 6
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
hisobga olish kerak. Yangi bilimlarni shakllantirishda ishtirok etadigan barcha turdagi ma'lumotlar e'tiborga olinadi. Shu bilan birga, an'anaviy ravishda ajratilgan bilim turlariga (lingvistik va ekstralingvistik omillar, maxsus va kundalik tushunchalar) emas, balki ijtimoiy bilimlarni gorizontal va vertical ko'rinishlari, atamaning ilmiy-professional va madaniy xotirasi, atamaning kognitiv - axborot tabiati haqidagi xulosaga ham asoslanadi. Muayyan soha mutaxassislari qo'llaydigan terminlar kognitiv tuzilmalar - mos harakatni talab qiluvchi freymlarni o'z ichiga oladi. Til toifalarining tashkil etilishi va dinamikasini o'rganishda nafaqat tilning murakkab - tizimli tuzilishi, balki milliy ong va boshqa bilim tuzilmalarining til va nutqdagi har qanday qurilishga ta'siri ham aniqlandi. Olimlar nuqtai nazari bo'yicha, kategoriya o'zi emas, balki aqliy faollikning ichki tomoni, insonning bevosita tajribasini tuzishning o'ziga xos xususiyatlari turadi. Shuning uchun, M.N.Volodina fikricha, qaysi konsepsiyalarni (tuzilish, mazmun va aniqlik darajasiga qarab) bir tilda terminologik nominatsiyaga asoslanganligini va eng muhimi, ilmiy bilimlarni aniqlash, saqlash va uzatishga yordam berishini aniqlash muhimdir"
Kognitiv tilshunoslikning asosiy tushunchasi konseptdir. Konsepsiyalar "konseptual tizim" yoki "dunyoning konseptual modeli"deb nomlangan yagona tizimga birlashtirilgan. Dunyoning konseptual tasviri, qisman tilda aks ettirilgan bo'lib, dunyoning til tasvirini shakllantiradi. Dunyoning til tasviri, bizning idrokimizga tushirilgan panjara, uning bahosiga, tajriba va vaziyatni va voqealarni til va tajriba prizmasidan foydalanib ko'rishga ta'sir qiladi, dunyoni bilishda ishtirok etadi va qabul qilingan talqinining namunalarini belgilaydi.
Kognitiv yo'nalish atamashunoslikni o'z chegaralarini kengaytirishga qaratilgan aniq tendensiyaga ega "ochiq" ilm-fan aylantiradi, fanlararo o'quv dasturlarini chiqarishga olib keladigan integratsiya jarayonlariga jalb qiladi. Ushbu hodisa "ekspansionizm-kengayish" degan nom oldi Ekspansionizm zamonaviy tilshunoslik yana bir o'ziga xos xususiyati - antropotsentrizm bilan chambarchas bog'liq, chunki til qurilmasining tushuntirishlari birinchi navbatda uning tashuvchisi -insonning mavjud tavsifnomasida namoyon bo'ladi. Antropotsentrizm fanlararo sintez yo'nalishi bo'yicha yetakchilik qiladi va bu til tizimini shakllantirishda inson omilini hisobga olishda, matn va til birligini shakllantirishda namoyon bo'ladi.
So'nggi yillarda atamalarni o'rganish uchun yana bir yondashuv- ijtimoiy-lingvistik yondashuv keng tarqalgan. Buning sababi shundaki, zamonaviy tilshunoslikda tilni o'rganishga jamiyat bilan o'zaro bog'lil1:1 nuqtai nazaridan qarashga ko'proq e'tibor qaratmoqda.
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
Tilshunoslik hodisalarining ijtimoiy hodisalar bilan bog'liqligini hisobga olgan holda, XIX asrning boshlarida Fransiya, Rossiya, Chexiya Respublikasida ko'proq yoki kamroq intensivlik bilan olib borilgan lingvistik tadqiqotlar o'tkazildi. Ilmiy an'analar tilning ijtimoiy institutlar bilan aloqalarini o'rganish, jamiyatning rivojlanishi bilan bu mamlakatlarda "toza" tilshunoslikdan hech qachon tubdan ajralib turmagan. "Til faqat insoniyat jamiyatida bo'lishi mumkin ", deb yozadi I.A. Boduen de Kurtene, aqliy tomondan tashqari, biz har doim ijtimoiy tomonni belgilashimiz kerak.Tilshunoslikning asosi nafaqat shaxsiy psixologiya, balki sotsiologiya ham bo'lishi kerak "
Atamashunoslikga kelsak, bu yerda ham ijtimoiy-lingvistik yondashuv tegishli bilim sohalarini rivojlanishi bilan terminlar shakllanishining turli tendensiyalari, g'oyalar va ishlanmalar bilan boyitilishini aniqlashga imkon beradi. Bugungi kunda ilmiy va texnologik almashinuv bilan bir qatorda til aloqalarining jadal o'sishi kuzatilmoqda, buning natijasida milliy til boshqa tillar, xususan, ingliz tili ta'siri ostida qolmoqda. Chet tilidagi so'zlar tufayli turli xil milliy tillarning leksik tarkibi kengaymoqda, ilm - fan meta tili shakllanmoqda, turli sohalar terminlar tizimi boyimoqda. Bu bog'liqlik milliy tillarni xalqarolashtirishga olib keladi va ayniqsa, professional muloqot sohasida xorijiy so'z birikmalarining ta'siri katta.
REFERENCES
1.Axmanova O.S. Terminologiya lingvisticheskaya. Lingvisticheskiy ensiklopedicheskiy slovar. - Moskva: Sovetskaya ensiklopediya, 1990. - 509 s.
2.Bolshoy ensiklopedicheskiy slovar. //Avtor gl.red. L.M.Proxorov - Moskva: Nauka, 1998. - 508 s.
3.Grinev-Grinevich S.V. Osnovbi leksikograficheskogo opisaniya terminosistem. -Moskva: MGPU 1990. - 43 s.
4.Grinev-Grinevich S.V. Vvedenie v terminovedenie. - Moskva: Moskovskiy litsey, 1993. - 309 s.
5.Esonovna, A. S. (2023). Substitution of Latin and Greek Morphemes in Words in Medical Terminology. Central Asian Journal of Theoretical and Applied Science, 4(2), 32-34. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/9P4FD
6.Esonovna, A. S. (2023). Lotin va yunon tillarining tibbiyot terminologiyasidagi o 'rni.
7.Esonovna, A. S., & Ziyoda, Q. (2023). Lotin va yunon tillarining tibbiyot terminologiyasidagi o 'rni. Новости образования: исследование в XXI веке, 1(7),
551-552.
