CC BY
38ULUSLARARASI DIL, EDEBIYAT VE KULTUR
INTERNATIONAL JOURNAL OF LANGUAGE, LITERATURE AND CULTURE RESEARCHES
МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ЛИНГВИСТИЧЕСКИХ, ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКИХ И КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ
dit: 5, Sayi: 1, 2022
Vol: 5, Issue: 1, 2022
Sayfa-Page: 23-37
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate-
Л. Professional Plagiarism Prevention
ARTVIN-AHISKA AGIZLARINDAKI /-(Y)ANÇA(Y/G)I/ BIÇIMBIRIMIUZERINE
ON THE MORPHEME /-(Y)ANÇA(Y/G)i/ IN ARTVIN AND AHISKA DIALECTS
Sinan UYGUR*
MAKALE BILGISI
OZET
^Gelis: 18.11.2021 Kabul: 19.05.2022
Anahtar Kelimeler:
Artvin agizlari, Ahiska agizlari, Oguzca di$i unsur, /—(y)AnçA(y/g)i/ Biçimbirimi
Araçtirma Ma.ka.lesi
Artvin'den Ahiska'ya uzanan fizgide yer alan agiz bölgesi, her ne kadar Anadolu agizlarinin dogu grubu ifinde degerlendirilmekteyse de ifinde banndirdigi Oguzca di§i dil unsurlanyla bu agizlardan ayrilmaktadir. Bu makalede ele alinip incelenen /-(y)Anfa(y/g)i/ bifimbirimi de bahsedilen unsurlardan birini tegkil etmektedir. Qaligmamizda bifimbirimin ewela tariht ve Qagda§ Türk lehpeleri ifinde yayihmi ele alinmig, sonra yapisi ve i§levleri üzerinde durulmujtur. Bu bifimbirimin aynisi veya benzerlerinin tarih! lehpelerden Kippak, Harezm ve (Jagatay Tilrkfelerinde; fagda§ lehgelerden ise Kazan Tatar, Kara<;ay-Malkar, Kumuk, Nogay, Kazak, Karakalpak, Kirgiz, Özbek, Türkmen ve Yeni Uygur Türkfeierinde kullanildigi tespit edilmijtir. Artvin-Ahiska agizlari harif ölfünlü Türkiye Türkfesi ve Türkiye Türkfesi agizlarinda, Irak, Suriye, Gagauz ve Azerbaycan Türkfesi metinlerinde belirlenememijtir. Ancak az sayida örnekte Gürcistan-Bor^ali Terekeme-Karapapak Türkfesi ile Güney Azerbaycan Türkfesi agizlannda Artvin-Ahiska agizlariyla paralel bir bifim ve kullanimla yer aldigi görülmü§tür. Türkmen Türkgesindeki varhgim, Qagatay Türkgesinin tesiriyle a^iklamak ve bu bifimbirimin Oguz grubu lehpelerinde ortak unsur olmadigini iddia etmek dogru olacaktir. Dolayisiyla /-(y)An<;a(y/g)i/ bifimbiriminin Artvin, Ahiska ile Bor^ali Terekeme-Karapapak ve Güney Azerbaycan agizlarindaki kullaniminm ancak bölgedeki Oguz digi Türk yerlegimleriyle izah edilmesi mümkün görülmektedir.
ARTICLE INFO
Received: 18.11.2021 s/ Accepted: 19.05.2022
Keywords:
Artvin Dialects, Akhiska Dialects, non-Oghuz language elements, the Suffix /—(y)AngA(y/g)i/
Research Article
ABSTRACT
Although the Artvin-Ahiska dialects are considered within the Eastern group of Anatolian dialects, it differs from these dialects with its non-Oghuz language elements. The morpheme /-(y)Anfa(y/g)i/ also constitutes one of the elements mentioned. In our study, firstly, the spread of the morpheme in historical and contemporary Turkish dialects is discussed, and then its structure and functions are emphasized. The same or similar morphemes are used in Kipchak, Khwarezm, Chagatai, Kazan Tatar, Karachay-Balkar, Kumuk, Nogay, Kazak, Karakalpak, Kyrgyz, Uzbek, Turkmen, and New Uyghur Turkish. Except for Artvin-Ahiska dialects, it could not be determined in standard Turkey Turkish and Turkey Turkish dialects, Iraqi, Syrian, Gagauz, and Azerbaijan Turkish texts. However, in a small number of examples, it has been seen that Georgia-Borchali Terekeme-Karapapak Turkish and South Azerbaijan Turkish dialects have a parallel form and usage with Artvin-Ahiska dialects. It would be correct to explain its existence in Turkmen Turkish with the influence of Chagatai Turkish and to claim that this morpheme is not a common element in Oghuz group dialects. Therefore, it seems possible to explain the use of the morpheme/-(y)An5a(y/g)i/ in the Artvin, Ahiska, Borchali Terekeme-Karapapak, and South Azerbaijan dialects only with the non-Oghuz Turkish settlements in the region._
* Do?. Dr., Bandirma Onyedi Eyltil Universitesi, Insan ve Toplum Bilimleri FakUltesi, Turk Dili ve Edebiyati B6ltlmU,
Balikesir / TUrkiye, E-mail: turkoloji@yahoo.com.
ORCID https://orcid.Org/0000-0002-8021-0301.
Bu makaleyi §u jekilde kaynak gosterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Uygur, S. (2022). Artvin-Ahiska Agizlarindaki /-(Y)An£a(Y/G)I/ Bifimbirimi Uzerine. Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Ktiltur Aragtirmalari Dergisi (UDEKAD), 5 (1), s. 23-37. DOI: http://dx.doi.org/10.37999/udekad.1025716.
Extended Abstract
Although the dialect region, located on the line from Artvin to Ahiska, is considered within the eastern group of Anatolian dialects, it differs from these dialects with its non-Oghuz language elements. The morpheme /-(y)Ansa(y/g)i/, which is discussed and analyzed in this article, also constitutes one of the elements mentioned. In our study, firstly, the spread of the morpheme in historical and contemporary Turkish dialects is discussed, then its structure and functions are emphasized.
The similarity of the suffix /-dlfak/ found in the Mamluk Kipchak Turkish texts Et-Tuhfetii'z-Zekiyye Fi'l-Lugati't-Ttirkiyye and Kitabu Bulgatu'l-Mujtak Fi Lugati't-Ttirk ve'l-Kiffak to the structure of the morpheme we discussed is remarkable. In The Book of Dede Korkut, which is one of the Old Anatolian Turkish works, the structure of /-(y)An ?agda/ is similar to the formation of the morpheme /-(y)An9a(y/g)i/. The fact that this structure, which is commonly found in Chagatai Turkish and contemporary Kipchak Turkish dialects, has not been documented in another Old Anatolian Turkish text, contributes to the thoughts about the language of The Book of Dede Korkut and its geography. In Chagatai Turkish, it has been revealed that /-(A/U)r 9agda/, /-GAn fagda1, /-GAn sayin/, /-GAn sayi/ and /-GAn 9agi/ are used in accordance with the structure of the morpheme in question. This structure was also found in the works of the 18th century Turkmen poet Mahtumguli Firaki, whose language was influenced by Chagatai Turkish.
It has been observed that the structure of the /-(y)Ansa(y/g)i/ morpheme in Artvin-Ahiska dialects matches the structures of/-(y)An £agi/ in Southern Azerbaijani dialects, /-(y)An $agi/ in Turkmen Turkish, /-GAn gagi/ in Kazan Tatar Turkish, /-GAn gaki/ in Kumuk Turkish, /-GAn fogi/ in Uzbek Turkish, /-GAn §agi/ in Kazakh Turkish, /-GAn 9agi/ in Kyrgyz Turkish.
Except for the Artvin-Ahiska dialects, it could not be determined in standard Turkey Turkish and Turkey Turkish dialects, and in Iraqi, Syrian, Gagauz, and Azerbaijan Turkish texts. In one example, it was determined that it was used in Georgian-Borfali Terekeme-Karapapak Turkish.
Regarding the suffix structure, Pehlivan said that it gives the meaning of the affix '(i)rken' to the verb by coming to the end of the participles with the '-en' structure under the title of "SUPPLEMENTS THAT ARE NOT IN WRITTEN". Ersoz determined the first part of the morpheme as -(y)An participle suffix. She determined the second part of the suffix as "cat, gagi, gagi, gage, gagi, gagi" is analyzed as a preposition used in the meanings of "meanwhile" and "meantime". Artvinli (2012, p. 1110) on the other hand, gives the examples of "galan9agi" and "vuran9agi" together, expressing that "9ag" is a word and claims that it adds the meaning of "while, thereat, at the time" and comes from the Persian word "9ak". Htinerli identified this structure as " {-An} fagi/fagda" in the Oghuz group dialects and said, "It is a typical use of the word ^ak/fag' after the verbal adjective." It is seen that the morpheme /-(y)An9a(y/g)i/ is formed by the pattern of the elements including the /-(y)An/ as participle suffix and followed by "9ag" meaning time in Mongolian and then comes the /+i/ as third person singular possessive suffix and /+0/ corresponding to the "locative case category in time".
As a result, this morpheme was determined by the researchers as /-(y)An9agi/ in a small number of samples, and as /-(y)An9ayi/ in a small number of samples in central Artvin, Yusufeli, Ardanu9, §av§at districts, and Ahiska dialects. It was recorded in one example in Borchali dialects. Although the morpheme could not be identified and documented in the Anatolian and Rumelian dialects of Turkey Turkish except for the above-mentioned region, the presence of similar and identical morphemes in Kipchak-Karluk dialects must be related to the ethnogenesis of the Artvin-Ahiska people. Some studies on the history of the mentioned region also confirm this result. The morpheme /-(y)An5a(g/y)i/ discussed here should also be added to the language data confirming this historical process.
Giri§
Turkiye Turkfesi agizlari ifinde Artvin'den Ahiska'ya uzanan agiz bolgesi onemli bir yere sahiptir. Uzerine pek 50k ?ali§ma mevcut olmasina ragmen bunlann bir kisminin bolge agzina yabanci ara§tirmacilar, bir kisminin ise agizlar uzerine gerekli alt yapisi bulunmayanlar
tarafindan yapilmi§ olmasi, bu agizlarin tarn manasiyla kayit altina alinamamasina, eldeki malzemelerin ise yeterince degerlendirilememesine neden olmu§tur.
Bu makaleye konu edilen /-(y)An9a(y/g)i/ bifimbirimi de izah edilen duruma örnek te§kil etmektedir. Artvin-Ahiska agizlanna yabanci ara§tirmacilar tarafindan yapilan 9ali§malarda bifimbirim ya derlenememi§ veya derlemelerde yer alsa da incelemeye konu edilmemi§; yerli ara§tirmacilar tarafindan yapilan 9ali§malarda ise derlenememi§ olsa da kendilerinin de agiz kullamcisi olmalari sebebiyle yapi tespit edilmi§; ancak dogru tahlili yapilamami§ ve Türk lehgeleri ile ili§kisi ortaya konamami§tir. Halbuki bu bifimbirim, Artvin-Ahiska agizlarini Oguzcadan ve bu agizla beraber Artvin ve Ahiska'mn Türkfe konu§an ahalisini de Türkiye Türklerinin esas unsuru olan Oguzlardan ayirmaktadir. A§agidaki tespitlerde de görülecegi üzere bigimbirimin tarihi ve ?agda§ Türk lehgelerinden Kip?ak-Karluk grubu Türk lehfeleri i?inde i§lek olarak kullanildigi tespit edilmi§tir ki Artvin ve sürgündeki Ahiska ahalisinin etnogenezini bu Türk boylanyla ili§kili kilmaktadir.
1. Yayili§ Alani
Yapilan taramada Eski Türkiye Türk^esi ve Standart Türkiye Türkfesinde /-(y)Anga(y/g)i/ yapisinin kullanimina rastlamlamami§tir. Bununla birlikte bu yapinin bir kisim Tarihi ve £agda§ Türk Lehfesinde bu §ekilde veya buna yakin bi^imlerde kullanildigi ve kullamlmaya devam ettigi görülmü§tür.
1.1. Tarihi Türk Leh^eleri
Türkfenin yakla§ik 1300 yillik yazili tarihi iginde yer alan Köktürk, Uygur, Karahanli Türk?elerinde bu yapida bir kullanim tanitlanmi§ degildir. Ancak Mogollann 13. yüzyildan itibaren Türkistan, De§t-i Kip9ak, Iran ve Anadolu sahasindaki mevcudiyetlerini ve etkinliklerini artirmasiyla birliktedir ki benzer yapilar ?e§itli tarihi metinlerde görülmeye ba§lami§tir. Bunlardan ilki Memluk Kip5ak Türk9esindeki /—dl9ak/ yapisidir (Güner, 2013, s. 337). Et-Tuhfetü'z-Zekiyye Fi'l-Lügati't-Türkiyye'de "ga§=ka§, ge§=ke§" eklerinin kullanimi izah edilirken "[Türkmen diyaleginde bi turdicak denir ki «bey durdugunda» anlaminadir]" (Atalay, 1945, s. 102) §eklinde verilen örnekte bu bifimbirimin Türkfeden -herhälde Kipgak TiMajesi kast ediliyor- farkli oldugu örneklendirilmi§tir. Bu yapi Kitäbu Bulgatu' 1-Mu§tak Fi Lugati't-Türk ve'l-IQffak'ta da "eyledi9ak", "oturdifak" (Al-Turk, 2012, s. 217) örneklerinde yer almaktadir.
Eski Anadolu Türk?esi eserlerinden Dede Korkut Kitabi'nda/-(y)An ?agda/ yapisi "Dirse Han Ogli Buga9 Han Boyi"nda bir soylamada "Aklu ka.ra.lu segilen gagda / Kahn Oguzun gelini kizi bezenen gagda / Göksi gözel kaba taglara gün degende / Big yigitler cilasunlar bir birine koyulan gagda" (Ergin, 1997, s. 85) §eklinde gefmektedir. A§agida da görülecegi üzere Qagatay Türkfesi ve fagda§ Kip9ak Türk9esi leh9elerinde 9ok9a rastlanan bu yapinin ba§ka bir Eski Anadolu Türk9esi metninde tevsik edilememi§ olmasi Dede Korkut Kitabi'nin dili ve tabiatiyle olu§ma cografyasi ile ilgili dü§üncelere katki saglayacak niteliktedir.
Tarihi Türk leh9elerinden Qagatay Türk9esinde ise /-(y)An9a(y/g)i/ bi9imbiriminin yapisiyla uyu§an olu§umlari görmek mümkündür. Bunlardan ilki /-(AAJ)r 9agda/ yapisidir ve Sibicäbi'nin Gülistan-i Türki'sinde 30a'mn 2. satinndaki "yarar 9agda" (Berbercan, 2013, s.
118), 40a'mn 2. satinndaki "birer çagda" (Berbercan, 2013, s. 128), Lutfí Divani'ndaki 124. gazelindeki "öter çagda" (Karaagaç, 1997, s. 98) ve Haydar Tilbe'nin Mahzenü'l-Esrär'inin 397. beytindeki "alur çagda" (Gözütok, 2008, s. 93) ifadelerinde tevsik edilmektedir. Hüseyin Baykara Divani'mn 123. gazelindeki "güllenür çagda" (Yildirim, 2002, s. 128), 177. gazelindeki "ister çagda" (Yildinm, 2002, s. 165), Nevâyî'nin ilk divaninin 53. gazelindeki "kayrulur çagda" (Özdarendeli, 2002, s. 185) örnekleri bu yapinin Klasik Dönemde de yaygin olarak kullamldigini göstermektedir.
Çagatay Tûrkçesinde, /-(y)Ança(y/g)i/ biçimbiriminin yapisina yakin bir diger yapinin ise /-GAn/ sifat-fiil eki ile teçkil edildigi görülmektedir. Yusuf Emirî Divani'mn 26. gazelindeki "gül açilgan çagda" (Köktekin, 2007, s. 61), 29. gazelindeki "külgen çagda" (Köktekin, 2007, s. 64) ifadeleri 15. yüzyilin baçinda kullammina örnek teçkil etmektedir.
Ses farkliligi arz etse de Çagatay Tûrkçesinde "çag/çak" kelimesinin yamnda yine Mogolcadan alinti olan "zaman, vakit" anlamindaki "say" kelimesi de kullanilmaktadir. Bu kelimeyle kurulmuç /-GAn say+in/ yapisi Lutfî Divani'nda "bakkan sayin" çeklinde iiç yerde geçmektedir (Karaagaç, 1997, s. 629); ancak ondan yaygin olan yapi /-GAn say+i/ yapisidir ki bunun burada ele alinan yapiyla denk oldugu görülmektedir. Hüseyin Baykara Divani'mn 58. gazelindeki "bütgan sayi" (Yildirim, 2002, s. 81), Nevayi'nin Garâ'ibû's-Sigar'imn 292. gazelindeki "bakkan sayi" (Kut, 2003, s. 229) ile 601. gazeldeki "sargargan sayi" (Kut, 2003, s. 441); aym müellifin Fevâyidû'l-Kiber'inin 243. gazelindeki "zulm itken sayi" (Kaya, 1996, s. 232) ile 307. gazelindeki "açkan sayi" (Kaya, 1996, s. 290); Çiban Han Divâm'nin 36. gazeldeki "sorgan sayi" (Karasoy, 1998, s. 91), 129. gazelindeki "atkan sayi" (Karasoy, 1998, s. 157), 140. gazelindeki "kizlengen sayi" (Karasoy, 1998, s. 165); Babür'ün Vekâyi'sindeki "qilgan sayi" ve "bargan sayi" (Yikilmaz, 2014, s. 94-95) örnekleri bu yapinin yaygin ve kaliplaçmiç oldugunu göstermektedir.
Son devir Çagatay Tûrkçesi temsilcilerinden Tabibii'nin çiirlerindeki "эткан чоги" (Zohidov, 1960, s. IV-I/160), "Тузулган чоги" (Zohidov, 1960, s. IV-I/162) "Курган чоги" (Zohidov, 1960: s. IV-I/172), Mutrib Honaharobiy'in (2013) "-im o'rtama" redifli gazelindeki "beixtiyor o'ig'an chog'i,", Muhammadrizo Ogahiy'in (2017) "qoshu ko'zing" redifli gazelindeki "usul etgan chog'i" ifadelerinde bu yapimn yer aldigi mûçahede edilmektedir.
Her ne kadar Türkmen olsa da eserlerinin dilinde Çagatay Tûrkçesi hissedilen 18. yüzyilin meçhur çairi Mahtumguli Firaki'nin de "Magtimguli, ile yaydiñ nesihat, /Zinhar, yaman bilen bolmagin ülpet, / Huda berse sagadatli bir perzent, / Garrigan çagmda ya§ eder seni" (Öznal Güder, 2016, s. 98) dizelerinde bu yapi tespit edilmektedir.
1.2. Çagdaç Türk Lehçeleri
Türk lehçeleri içinde ekin içlev, yapi ve içleklik olarak Artvin-Ahiska agizlarina en yakin §ekli Türkmen Tûrkçesinde mevcuttur. Durdi Baymiradov'un (1998) Övüncen adli §iirindeki "Bir çala tansim geldi, yam gün batan çagi, / Serçeleri sesin goyup, ukuda yatan çagi. Gicen yarma çenli oturdik biz giirîe§ip, / Hal-yagdayi soraçdik, çay baçinda dertleçip." dizelerinde görülecegi üzere bu biçimbirim /-(y)IncA/ ve /-(A/I)rken/ biçimbirimlerinin içlevine eçdegerde kullamlmiçtir. Fakat Türkmen Tûrkçesinde yapirnn tam olarak kaynaçmadigi "-(y)An çaginda"
§eklinde de kullanilmasindan anla§ilmaktadir. Allaguli §air'in (1998) Qaginda isimli §iirinde ge?en "kepen gaginda", "sepen qaginda", "tapan gaginda", "yapan gaginda","gapan gaginda", "sipan gaginda", "depen gaginda" yapilari bu duruma ornek verilebilir.
Artvin-Ahiska agizlanndaki /-(y)An9a(y/g)i/'nin yapi, i§lev ve i§lerligine bir ba§ka yakin kullamma ise Kazan Tatar Türkfesinde rastlamlmaktadir; ancak Artvin-Ahiska agizlanndan farkli olarak "9ak~?ag" kelimesinin üzerine iyelik eklerinin yam sira bulunma, belirtme hallerinin de geldigi gorülmektedir. /-GAn ?agi/ §ekli Ómer Be§irov'un (2001) Avlak Óyde adli hikayesindeki LÍNek, min sifiaytim, sinin babannin alpavitta dungiz kotken qagil." cümlesinde tam da Artvin-Ahiska agizlarina denk bir kullanim gozlenmektedir. Segiyt Remiev'in (2001) U1 adli §iirinde ge^en "Kólgen gagi- güya bir sahra," misrasi da bu kullamma bir ornek te§kil etmektedir.
Kumuk Türkfesinde /-GAn fakda/'nin yamnda /-GAn gaki/ yapisinin da kullanildigi tespit edilmektedir. Hayrulla Davutov'un (2002) §aytan Talada adli hikayesindeki "Osman galgan gaqi yerni gózleri bulan ólgey, bigerini tü§ümüne tergevbere... ", Abusupyan Akay'in (1917) Til Mas'alasi adli makalesinde "Maktaplarda bolgan qaqi óz tilibiz bulan yazilgan kitaplani oxutup, bolmaganda günlükge istanbulga yazilgan kitaplani oxutup turmaga biz de razi bolayiq. " cümlesi ile §. Alborüyew'in (1964) Kaynar Yürekler adli eserindeki "Olani qatti yeli ózüne yeti§gen gaqi da bolup Tañgolpan da qartilladi." ifadelerinde /-GAn gaki/ yapisinin /-(y)InCA/, /(-A/Irken) bifimbirimlerine e§degerde kullanildigi anla§ilmaktadir.
Güney Azerbaycan agizlannda /-(y)An9a(y/g)i/ bifimbiriminin goklukla kalipla§mi§ bir bifimde "gün batan fagi" ifadesinde yer aldigi gorülmektedir. Zencan'dan Mehdi Rezaei'nin (2015,451-452) derledigi "didi men ax§am güm batan gaginnan cfétmi§da, güm batan gaginnan sób saetí altiya kimin kumvayni gezirem a tapbami§am. " ifadesinde tanitlanan bu yapi, sosyal medyadan Erdebil (Camia Mecazi Erdebil, 2020) ve Ko^afay'dan (Qoshachay, 2021) da tespit edilmi§tir. Bunun yani sira Memmedeli Ferzane'nin (2013, s. 319) Yekanat ve Hemedan'dan derledigi folklor malzemesi Í9Índeki "Mshsulun уей$эп gagi, bir da górdün ki, dolu tókülüb agaclari, bitkihri qirib уегэ tókür. " cümlesinde de bu yapi tevsik edilmi§tir. SüheylaNikhah'in (1998) íCimsen? §iirindeki "Kahvenin bugunda dadlanan aci; / Yáki kizarmi§ güne§in batan gagi? / Kimsen? / Bagrima gel darihmalar dü§en gagi" dizelerinde de bu yapimn kullamldigi gorülmektedir. Ancak §unu sóylemek gerek ki íran'dan derlenen onca metin i^erisinde bu kadar az sayida ornegin tespit edilebilmi§ olmasi bu yapinin íran Türk agizlari i?in yaygin olmadigim, ancak bolge etnogenezini belirleyici bir kullanim oldugunu gostermektedir.
Ózbek Türkfesinde /-GAn 90gida/, /-GAn 90gda/, yapilarinin yani sira /-GAn 90gi/ yapisi §ekil ve i§lev bakimindan /-(y)An9a(y/g)i/ bÍ9Ímbirimiyle paralellik arz etmektedir. Sobir O'nar'in (2018) Otamzamon Xangomalari adli eserindeki "Жини купли булган чоги, ясаган кетмони обдон цизаргач, яланг оёгининг кафтини кетмонга босиб тураркан, оёц тутаб, %аммаёцни %ид босиб кетаркан." cümlesinde, §odiyor Xazrat ísmat'in (2012) Tugilgan Kün adli eserindeki "Онам %ам пойлаб утирган чоги, дарров суроща тута кетди" cümlesinde, Abdulhamit Parda'nin (2018, s. 239) "Nomalar" adli eserindeki "«Урик гуллаганда» ёзилган чоги" misrasinda; Abdulla Oripov'un (2009, s. 53) Menga Xu§ Xabar Ayt adli eserindeki "Ахир уз аксини кургайдир фацат, / Кузгуга ташлаган чоги
кузини. "misralannda, Asom Ziyo'nun (2021, s. 94) Yillar In'omi adli eserindeki "Баъзида бетоблик цийнаган чоги, Х,ис этдим куркида маъюслик догин. " misralannda рек 90k örnegi göriilen bigimbirimin Qagatay Türkgesinde oldugu gibi Özbek Türk9esinde de yaygin bir kullanima sahip oldugu anla§ilmaktadir.
Kazak Türk9esinde /-GAn §agi/ yapisinin kullanildigi yapilan taramada tespit edilmi§tir. Muhtar Äwezov'un Korgansizdm Küni adli hikayesindeki "Еркектер1 влгеннен 6epi цстган эйелдердщ уйымынан босаган шагы осы бвтен тетер келгенде гана болатын."cümlesinde güzel bir örnegine rastlanmi§tir (Tamir&Ancan, 1997, s. 192). Аупеа "Ал qaaipzi кезтде Ногайлы хандыгыныц 6ip бвлегг Астраханъга, öipi Крзанга, 6ipi Озбек Ордасына, цалгандары Ац Ордага ауып, бет-бетшен ьгдырауга айналган шагы. " (Kazakh Corpus, 2020), "Бул кезде Ногай батырдыц цартайган шагы. " (Kazakh Corpus, 2020), "Цазгр буныц да квцш царайып, цанын торсыцца щгйьт алган шагы. " (Kazakh Corpus, 2020), "Хан квз алдында осы Жаганмен алгашцы кездескен шагы елестеп Kemmi. " (Kazakh Corpus, 2020) örnekleri de Kazak Türkgesinde bu yapinin ne kadar yaygin kullamldigini göstermektedir.
Kirgiz Türkgesinde /-GAn gakta/ yapisimn yarn sira /-GAn gagi/ §eklinde kullanimmin oldugu görülmektedir. Mollo Bagi§'in (2005) Salam Kat §iirinin "Ca§ibiz carim ca§ka kelgen gagi, / Bolbosu eri-katin intimagi, / Alganin abalkiday bolbogon son, / Kötörülbös könüldön küygön dagi. " misralanndaki yapi Artvin-Ahiska agizlan ile aym i§lev ve yapida kullanilmi§tir. Ancak bu yapimn Kirgiz Türkgesinde kalipla§madigi ügüneü teklik §ahis iyelik ekinden ba§ka iyelik ekleriyle kullanilmasindan anla§ilmaktadir. Aynca Kubanigbek Malikov'un (2005) Emneler Ketpeyt Esinden adli §iirinde yer alan "Calinduu on segizge kelgen gagin,/ Ciyrirma be§ can tenebey cürgön gagin / Süygönün say boyunan köriingöndö / Kol bulgap, körbösö da külgön gagyn. " misralannda da bu yapi tespit edilmi§tir.
Yeni Uygur Türkgesinde /-GAn gag(lar)da/ §eklinde bu yapi kar§imiza gikmaktadir. Zunun Kadiri'nin Xatiriler adli eserinde gegen "Qu§nagim kiryuganyaki nanyakqan gaglarda mollam ikki balini öyige yardemli§i§ke evetetti." cümlesinde gokluk ekli kullammi dikkat gekmektedir (Yilmaz, 2009, s. 80). Dogu Türkistan Uygur Agizlan adli gali§mada da bu yapimn Yeni Uygur Türkgesi agizlanndan Ka§gar agzindan derlenen "... däq aldirap gäp qihp tu.gan gagdayänä biy adäm girip "bu nemä gcelve iken? " däp so. di. "(Emet, 2008, s. 237) cümlesi ile Lobnor agzindan derlenen "taxu qigqirgan gagda bizyolga giqqan iduq. " (Emet, 2008, s. 355) cümlesinde kullanildigi tamtlanmi§tir.
Ba§kurt Türkgesinde ise yaptigimiz taramada sadece /-GAn sakta/ yapisi tespit edilebilmi§tir.
1.3. Anadolu Agizlan
Türkiye Türkgesinin Anadolu agizlanmn büyük bir kisminin tarihi seyir iginde Oguzca temelinde te§ekkül ettigi görülmektedir. Ancak elimizdeki tarihi vesikalardan bölgeye Oguzlar di§inda da Türk unsurlannin yerle§tigi, hatta Saatabago/Atabekyurdu adiyla devletle§tigi anla§ilmaktadir (Kirzioglu, 1992, s. 105; Dedeoglu, 2018, s. 165; Kildiroglu, 2018, s. 40; Yalvar, 2020, s. 300). Osmanlilarla birlikte Anadolu Türk birliginin saglanmasiyladir ki bu
bölgede etnik olarak Oguzla§ma, dil olarak da Oguzcala§ma hizlanmi§; Türkiye Cumhuriyetinin kurulu§u ve merkezile§meyle birlikte bu geli§me daha da görünür hale gelmi§tir.
Artvin ve Artvin agizlanyla tarihi ve kültürel baglan bulunan bugün ahalisi dünyaya dagitilmi§ Ahiska Türklerinin agizlan da sürgün edildikleri cografyalarda kendi belirgin niteliklerini kaybetme olgusu ile kar§i kar§iyadir. Tarihi Ahiska bölgesinde -ki bu böige Gürcü kaynaklarinda Saatabago olarak adlandinlan, Osmanli Devleti döneminde Qildir Eyaleti i^inde yer alan Ahiska, Ardahan ile Artvin'in ve Erzurum'un £oruh boyu il?elerinden meydana gelmektedir- ana dili Türk?e olanlann agzindaki dil malzemesi Türk dili tarihi a?isindan i?inde Oguzca di§i unsurlari barmdirmasi bakimindan önem arz etmektedir. Bu önemli malzemeden biri olup burada ele alinan /-(y)An9a(y/g)i/ bi9imbirimi, bugün Oguzcala§ma ile birlikte kullanim sikligi azalmi§, ancak birka9 9ali§mada kayit altina alinabilmi§tir. Bu bi9imbirim, Acar'in 1972 tarihli Artvin ve Yöresi Agizlan adli doktora tezinde ne inceleme kisminda ne de metinler kisminda yer almaktadir. Ilk olarak, Pehlivan'in 1993 yilinda yayinladigi Artvin-Ardanu9 Agzindan Derlemeler adli 9ali§masimn inceleme kisminda degerlendirilmi§tir. Bu eserde bi9imbirime "gelirken-gelangagi/ Ben gelangagi o gediyerdi. yatarken — yatangagi Yatanqagi etmek yeyilur mi? verirken - verangagi Parayi verangagi ben da ordaydum." (Pehlivan, 1993, s. 54) örnekleri verilmi§tir.
Özkan'in (1994, s. 57) sundugu Ardanu9 ve Yöresi Agizlari adli yüksek lisans tezinde "Metinler" bölümünde örnegine rastlanmayan eke ara§tirmacinin yerli olmasi hasebiyle ilgili 9ali§manin "Yazi Dilinde Olmayan Ekler" bölümünde "gelirken-gelangagi, yatarken-yatangagi, verirken-verangagi" örnekleriyle yer verilmi§tir. Uygur (1997, s. 91) tarafindan hazirlanan Artvin Ilinin Saribudak (Melo) Köyünün Agzi adli 9ali§mada da Zarf-fiiller ba§liginda ek, ele alinmi§ ve "gelengagi gor dum (gelirken gördüm) " örnegi verilmi§tir. Polat'in 2000'de hazirladigi §av§at ve Yöresi Agizlan adli yüksek lisans tezinde ise ne derlemelerde ne de inceleme bölümünde eke yer verilmi§tir. Ancak bu §av§at'ta ekin kullanilmadigi anlamina gelmemektedir. Tarafimizdan yapilan soru§turmalarda ekin §av§at'in hepsinde olmasa bile bir kisminda kullamldigi tespit edilmi§tir. Turan'in (2006, s. 80) Artvin Iii Yusufeli Il9esi U§hum Köyü Agzi adli 9ali§masinda yirmi bir masaldan olu§an derlemelerde de ekin örnegine rastlanmamakla birlikte 9ali§ma sahibinin agiz kullanicisi olmasi hasebiyle ek tespit edilmi§ ve Zarf-fiiller bölümünde "~(y)angayi" §eklinde "yi-yangayi Konu§ma, paray al-angayi du§urdi, soyli-yangayi yahalanmi§." örnekleriyle verilmi§tir. Artvinli'nin (2013, s. 1110) Yusufeli Külliyäti adli 9ali§masimn 2. cildinde de bu bi9imbirim ile ilgili "Qag sözünün ikinci i§levi ise eklendigi fiil-sözcüge "-sirada, -anda, -zaman" anlami katar ve gagi bigimini alir: gälangagi (geldigi zaman, geldigi sirada, geldigi anda), vurangagi (vurdugu zaman, vurdugu sirada, vurdugunda)..." a9iklama ve örnekleri verilmi§tir. Ertürk'ün (2015) hazirladigi Artvin Iii Yusufeli Il9esi Demirkent (Erkinis) Köyü Agzi ile Koruk'un (2019) hazirladigi Yusufeli Agzi adli 9ali§malarda bi9imbirimin tespit edilememi§ oldugu görülmektedir.
Bugün Türkiye smirlan di§inda yer alan, ancak tarihi süre9te Artvin, Erzurum'un £oruh boyu il9eleri ile Ardahan'in Merkez ve Posof il9eleri ile münasebeti bulunan Ahiska agizlanm Demiray (2011, s. 314) tabii olarak Anadolu agizlanndan Dogu Anadolu agizlannin III. grubunda ele almi§tir. Bu ili§kiyi gösteren bir hususiyeti de bu makalede ele alinan /-
(y)Anga(g/y)i/ yapisi olu§turmaktadir. Demiray'in (2011, s. 476) metinlerinde sadece bir yerde, Adigön £egla köyünde dogmu§ Zahaddin Mamedov'dan derlenen "yiyända qagugi vuranqagi iki täne äsger gäldi qapiya " cümlesinde gegmektedir.
Ersöz'ün hazirladigi Türkiye Ahiskalilan Agzi adli doktora gali§masinda bigimbirim, -(y)An sifat-fiil eki ve "cai, gagi, gagi, gage, gagi, gagi" farkli §ekillileri bigiminde iki ayri parga olarak tespit edilmi§ ve ikinci kismm edat oldugu ifade edilmi§tir. Demiray'in gali§masina nisbeten oldukga gok örnegi tespit edilen bigimbirimin Ahiska'nm Kilde (Ersöz, 2013, s. 75; 77; 257), Uravel (Ersöz, 2013, s. 86), Mugaret (Ersöz, 2013, s. 182; 186); Niyala (Ersöz, 2013, s. 211) köylerinden gög edenlerden derlendigi görülmektedir.
Fatima Devrisheva'nin Ahiska Türkleri (Sözlü Kültür Baglaminda) adli eserinde bigimbirim "Onnar ot bigmeye gedengagi bacileri a§ ekmek götürende qazanin igine bir qurt dü$iyer, o qurt aguyimi§" (Devrisheva, 2006, s. 36), ve "Eskere gedengagi bibim bizinen qaldi, bizinen buraya geldi" (Devrisheva, 2006, s. 75) cümlelerinde tevsik edilmi§tir.
Bugün gogunlugu Gürcistan, Azerbaycan ve trän'da bulunan, ancak bir kismi Türkiye'de ya§ayan Terekeme-Karapapaklarm agizlan da Türkiye Türkgesi agizlan iginde degerlendirilmektedirler. Gürcistan Borgall Terekeme-Karapapaklari üzerine ne yazik ki Türkiye'de gok az sayida gali§ma yapilmi§tir. Güne§'in (2013, s. 436) doktora tezi olarak hazirlayip sundugu Borgall (Gürcistan) Karapapak / Terekeme Agzi (Inceleme-Metinler-Sözlük) adli gah§masinin Metinler kisminda, 1927 dogumlu Mehemmet Ömerov'dan Voyefka'da derlenen bir ko§mada bu yapi "bind etdim nege dagi / seyre gihdim bahQe bagi / hesdelenif yatan gagi / ana dedim^ana dedim" §eklinde gegmektedir. Ancak gerek bu gali§mada gerekse Türkiye'deki Terekeme-Karapapaklar üzerine yapilan gali§malarda bundan ba§ka bir örnege rastlamlamami^tir1.
Bahsettigimiz bölgeye kom§u agiz bölgelerini ele alan Ibrahim Tosun'un (2016) Ardahan Iii Agizlanmn Ses ve §ekil Özellikleri, Ahmet Bican Ercilasun'un (2002) Kars Iii Agizlan, Efrasiyap Gemalmaz'in (1995) Erzurum Iii Agizlan, Turgut Günay'in (2003) Rize Iii Agizlan adli gali§malan da taranmi§; ancak ekle ilgili bir bulguya rastlanmami§tir. Sonug olarak bu bigimbirimin Artvin'in Merkez, Yusufeli, Ardanug, §av§at ilgeleri ile Ahiska'da yaygin olarak, Borgall'da ise bir örnekte kullamldigi tespit edilebilmi§tir.
2. Yapisi
Ekin yapisiyla ilgili ilk agiklama denemesi Pehlivan'a (1993, s. 54) aittir. "YAZI DILINDE OLMAYANEKLER" ba§ligi altinda "-gagi '-en'yapili ortaglarin sonuna gelerek, eyleme '(i)rken' ekinin anlamini verir." demektedir. Ersöz (2013, s. 219), bigimbirimin ilk kismini -(y)An sifat-fiil eki, "cai, gagi, gagi, gage, gagi, gagi" olarak tespit ettigi ikinci kismi ise "-digi zaman", "-inca" anlamlannda kullanilan edat olarak tahlil etmektedir. Artvinli ise (2012, s. 1110) "gälangagi", "vurangagi" örneklerini birle§ik vermekle birlikte "gag"in bir söz oldugunu ifade ederek "-sirada, -anda, -zaman " anlami kattigim ve Farsga "gäk" sözcügünden geldigini iddia etmektedir.
1 Bkz. Örnek, Mehmet Oguz (2011). Mwj-Bulamk Qevresi Karapapak Agzi.Van: Yüzüncü Yil Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Güne§, Bahadir (2015). Qildir Karapapak-Terekeme Agzi (Inceleme - Metinler - Sözlük), Trabzon: Serander.
Hünerli'nin (2012, s. 576) Oguz Grubu Türk Lehçelerinde Zarf-fiiller isimli doktora tezinde bu yapi, tarihî ve çagda§ Oguz grubu Türk lehçelerinde "{-An} çagi/çagda "çeklinde tespit edilmiç ve "Sifat-fîil ekinden sonra 'çak/çag' sözcügünün tipik bir kullanimidir." açiklamasi yapilmiçtir. Bu son tahlilin yerinde oldugu görülmektedir. Hünerli'nin bir agzi degil de bir lehçe grubunu incelemeye tabi tutmasi, bu biçimbirimin yapisini daha tutarli tahlil etmesini saglamiçtir.
Artvin ve Ahiska agizlannda içlek olarak kullanildigi tespit edilen bu yapimn biçimbilgisel incelemesi yapilacak olursa, ele alinan biçimbirimin ilk kismim oluçturan /— (y)An/ sifat-fiil ekinin ilgili böige agizlannda Türkiye Tûrkçesinden farkli olarak /—
(y)AcAk/, /-DIk/ sifat-fiillerinin yerine de kullanildigi görülmektedir (Pehlivan, 1993, s. 55; Ersöz, 2013, s. 510-511). Bu kullanima Harezm, Kipçak ve Çagatay Tûrkçelerinde, günümüz Kipçak Tûrkçesi lehçelerinin yam sira Azerbaycan Tûrkçesi agizlannda da rastlanmaktadir (Dogan, 2012, s. 359). Üstüner (2000, s. 54) /-(y)An/ sifat-fiil ekinin Anadolu agizlannda -DIk / -DUk sifat-fiil ekinin yerine kullanimini Azerbaycan Tûrkçesinden etkilenmeye baglamaktadir; ancak bu kullanim kanaatimize göre etkilenmeden öte etnik yapi ile alakadar olsa gerektir.
Pehlivan'in (1993, s. 55) verdigi "geleceksene-gelan sene/Gelan sene Bursa 'da oluruh ", "gidecegi gün-gedan güni/habar edin, gedan guni gelurum ", "Sariyagin durdasi/Sari yazma ortasi/Benim yarim gelacah/Gelan cumaertasi " örnekleri, ek kaliplaçmasinin nasil bir kullanim sonucunda ortaya çiktigim açiklar niteliktedir.
Giineç'in (2013, s. 296) +/-(y)An+/ sifat-fiil ekiyle alakadar Terekeme-Karapapak agizlanndaki kullammi iizerine ortaya koydugu tespiti, Pehlivan'm Artvin-Ardanuç agizlanndaki tespiti ile paralellik arz etmektedir. Özellikle Giineç'in "götürülen günü (1б-с/8) (götürüldügü gün) " örnegi tarn da ekin teçekkûl çeklini göstermektedir. /-(у)Ап+/ sifat-fiil ekinin bu kullammi ele alinan agiz bölgesini Türkiye Tûrkçesi agizlanndan ayirmakta; onun tarihî Kipçak Tûrkçesi metinlerinin dili ile olan baglantisini göstermektedir. "imâm iksütmek häsili az bolgan vaktda revä turur barçalar katinda Ammä arturmak häsili artgan vaktda revä bolur, Muhammedtmäm katinda" (Toparli, 1992, s. 429) ömeklerinde görüldügü gibi Kipçak Tûrkçesindeki kullammi Artvin-Ahiska agizlanndaki kullanimiyla eçdegerdir.
Biçimbirimde yer alan "çag" kelimesine gelince Tûrkçenin ilk dönem metinlerinde yer almayan kelimeye Uygurcada ancak Mogol yayilimindan sonraki metinlerde rastlanmaktadir (Clauson, 1972, s. 403-404; Eren, 1999, s. 76). Eski Anadolu Tûrkçesi metinlerinde her ne kadar tespit edilmiçse de (Tarama Sözlügü, 2009, s. 783-785; Kanar, 2011, s. 164) 16. yüzyilin ilk yansinda kaleme alinmiç olan Abuçka Lugati'nde Çagatayca madde baçlari arasinda yer almasindan (Atalay, 1970, s. 226-227) kelimenin Osmanli sahasinda yeterince yayginlaçmadigi anla§ilmaktadir. Bazi yayinlarda Tiirkçe veya Mogolcayla ortak bir kelime olarak gösterilse de (Räsänen, 1969, s. 95; Caferoglu, 1993, s. 38; Niçanyan, 2009, s. 101; Tiirkçe Sözlük, 2010, s. 478; Tietsze, 2002, s. 462) Mogolcadan ôdûnçleme oldugu bugiin için açiktir (Eren, 1999, s. 76; Gülensoy, 2007, s. 210).
Biçimbirimin bir kismini da "çag" kelimesinden sonra gelen 3. teklik çahis iyelik eki /+(s)I/ oluçturmaktadir. Tarihî ve çagda§ Türk lehçelerinden bir kisminda da "çag" kelimesine
3. teklik iyelik eki getirildigi görülmektedir. Ancak Artvin-Ahiska agizlanmn aksine bunlann büyük bir kisminda bu kullanimin kalipla§madigi, zaman zaman gerek bundan önce gokluk ekinin getirilmesi, gerekse iyelik kategorisinde farkli iyelik eklerinin ulanmasindan anla§ilmaktadir.
Tarih boyunca Türkgede zamanda bulunma hali igin ?e§itli ek ve ek-edat kombinezonlari kullamlmi§tir (Alyilmaz, 1994, s. 58-61; Da§demir, 2000, s. 113-115; Da§demir, 2014, s. 75-76). Tarihi ve gagda§ Türk lehgelerinde bigimbirimin /-(y)An gagi/, /-GAn gagi/, /-GAn gogi/, /-GAn gaqi/, /-GAn §agi/, /-GAn gagida/, /-GAn gaqida/ farkli §ekillilerinde görüldügü üzere bazi lehgelerde zamanda bulunma häli /+0/ ile i§aretlenmi§ken, bazilannda /+DA/ ile i§aretlenmi§tir. Artvin-Ahiska agizlanndaki bu yapiya eklenen zamanda bulunma hälinin £agda§ Türk Lehgelerinden Kazan Tatar, Kumuk, Kazak, Özbek, Türkmen, Kirgiz Türkgeleri ile denk olan /+0/'in oldugu görülmektedir.
3. t§levi
/-(y)Anga(g/y)i/ bigimbirimi Artvin-Ahiska agizlannda Türkiye Türkgesindeki /-
(A/I)rken/, -/(y)IncA/, /-DlktA/ zarf-fiil eklerinin i§leviyle kullamlmaktadir. Bir i§ yapilirken bir ba§ka i§in de bu esnada cereyan ettigi ifade edilmek istendiginde o esnada yapilmakta olan fiile eklenmektedir. Yani konu ettigimiz bigimbirimin üzerine geldigi eylemin gergekle§mesi sürmekte bu sirada da sonraki fiil meydana gelmektedir. "Ahmet gelängagi oni gormi§" cümlesinde görüldügü üzere "gelme" i§i cereyan ederken bu arada "görme" i§i meydana gelmi§tir.
Artvin-Ahiska agizlarinda zarf-fiil olarak kullanilan bu bigimbirimin bagli oldugu fiilin öznesi, /+0/ özne hali ekini almakta ve bundan sonra bir özne gelmedigi takdirde sonraki fiilin de öznesinin bu isim oldugu anla§ilmaktadir. Yukarida verilen örnek cümle bu agidan incelenecek olursa "Ahmef'in hem "gelme" i§ini hem de "görme" i§ini yaptigi anla§ilmaktadir. Bu bakimdan Türkgenin zarf-fiil eklerinin i§letimi ile bu bigimbirimin i§letiminin aym oldugunu söylemek mümkündür.
Sonug
1. Ara§tirmacilar tarafindan bu bigimbirim, Artvin'in Merkez, Yusufeli, Ardanug, §av§at ilgeleri ile Ahiska agizlannda az sayida örnekte ekseri /-(y)Angagi/, az da olsa /-(y)Angayi/ §eklinde tespit edilebilmi§tir. Borgall agizlannda ise bir örnekte kayda gegirilmi§tir.
2. Bigimbirimin benzer ve aym §ekillilerinin tarihi lehgelerden Kipgak, Harezm ve £agatay Türkgelerinde kullanilmi§ oldugu bu lehgelerin metinlerinden tespit ve tevsik edilmektedir.
3. Bigimbirimin benzer ve aym §ekillilerine Qagda§ Türk Lehgelerinden Kumuk, Kazan Tatar, Ba§kurt, Kazak, Özbek, Kirgiz ve Türkmen Türkgelerinde rastlanmaktadir. Azerbaycan Türkgesi, Irak Türkmen Türkgesi, Türkiye Türkgesi ve Gagavuz Türkgelerinde bulunmayi§ina binaen Türkmen Türkgesindeki kullanimim, kom§u Kipgak-Karluk lehgelerinin etkisine baglamak mümkün görülmektedir. Iran'da farkli yerlerde kayda gegirilmi§ az sayidaki örnegi ise sava§lar, gögler, zorunlu iskanlar gibi ge§itli saiklerle izah edilebilir.
4. Bifimbirimin /-(y)An/ "sifat-fiil eki" + Qag "zaman, vakit anlaminda Mogolca kökenli kelime", l+il "3. teklik §ahis iyelik eki" ve /+0/ "zamanda bulunma hali" unsurlarimn kalipla§masiyla olu§tugu görülmektedir.
5. Bi9imbirimin Türkiye Türkfesinin Anadolu ve Rumeli agizlan sahasinda yukanda sinirlari belirtilmi§ böige haricinde tespit ve tevsik edilememesine ragmen Kip9ak-Karluk lehfelerinde benzer ve ayrn §ekillilerine rastlanmasi, Artvin-Ahiska ahalisinin etnogenezi ile ili§kili olmalidir. Bahsedilen bölgenin tarihi üzerine yapilan bir kisim 9ali§ma da bu sonucu dogrular niteliktedir (Kirzioglu, 1992; Tellioglu, 2009; Kildiroglu, 2018; Dedeoglu, 2019; Yalvar, 2020). Bu tarihi süreci dogrulayan dil verilerine (Acar, 1972, s. 30; Ercilasun, 2002, s. 32; Özgür, 2002, s. 119-124; Zeyrek, 2004, s. 200; Demiray, 2011, s. 48-132; Uygur, 2017a; Uygur, 2017b) burada ele alinan /-(y)An9a(g/y)i/ bi9imbirimi de eklenmelidir.
Kaynak^a
Acar, T. (1972). Artvin ve Yöresi Agizlari. Doktora tezi. Atatürk Üniversitesi.
Akay, A. (1917). TilMas'alasi. http://qumuq.ru/qum/2016/02/24/til-masalasi-2/ [07.02.2020]
Albörüyew, §. (1964). Kaynar Yürekler. https://til.im/tr-qm/knigi/literatura-na-kumykskom-yazyke/qainar-yurekler?gesek=l 6&latin= [24.12.2021 ]
Allaguli §air (1998). Qagmda. Ba§langicindan Günümüze Kadar Türkiye Di§indaki Türk Edebiyatlari Antolojisi Turkmenistan Edebiyati. C. 11.
https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/ll737,allagulisairpdf.pdf?0 [24.12.2021]
Al-Turk, G. A. M. J. (2012). Kitäbu Bulgatu 'l-Mu§täkFi lugati 't-Türk We 'l-Kifgäk Üzerine Dil Incelemesi. Doktora tezi. Gazi Üniversitesi.
Alyilmaz, C. (1994). Orhun Yazitlarinin Söz Dizimi. Atatürk Üniversitesi.
Artvinli, T. (2013). Yusufeli Külliyäti. C. II. Yusufeli Belediyesi.
Atalay, B. (1945). et-Tuhfet-uz-Zekiyye fi'l-Lügati't-Türkiyye. Türk Dil Kurumu.
Atalay, B. (1970). Abu§ka Lügati veya Qagatay Sözlügü. Ayyildiz.
Baymiradov, D. (1998). Övüncen. Ba§langicindan Günümüze Kadar Türkiye Di§indaki Türk Edebiyatlari Antolojisi Turkmenistan Edebiyati. C. 11.
https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/! 1804,durdibaymiradovpdf.pdf?0 [24.12.2021]
Bayraktar, N. (2004). Türkgede Fiilimsiler. Türk Dil Kurumu.
Berbercan, M. T. (2013). Qagatayca Gülistan Tercümesi. Häkim.
Be§irov, Ö. (2001). Avlak Oyde. Ba§langicindan Günümüze Kadar Türkiye Di§indaki Türk Edebiyatlari Antolojisi Tatar Edebiyati. C. 19.
https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12230,omerbesirovpdf.pdf?0 [24.12.2021]
Caferoglu, A. (1993). Eski Uygur Türkgesi Sözlügü. Enderun.
£ilt / 'Volume: y, JJfljji / Jfesue:2022
Camia Mecazi Erdebil (2020). Gün Batan Qagi Er debil Azerbaycan. https://www.facebook.eom/Jame.Majazi.Ardabil/photos/a.536474196444625/9466821820 90489/?type= 1 &theater [12.01.2020]
Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Clarendon Press.
Da§demir, M. (2000). Dedem Korkut Kitabi 'nin Söz Dizimi. Doktora tezi. Atatürk Üniversitesi.
Da§demir, M. (2014). Oklama Yöntemiyle Türkgenin Yapisal - i§levsel Söz Dizimi. Eser Basim Yayin Dagitim.
Davutov, H. (2002). §aytan Talada. Ba§langicindan Günümüze Kadar Türkiye Digindaki Türk Edebiyatlari Antolojisi Kumuk Edebiyati. C. 20.
https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12355,hayrulladavutovpdf.pdf?0 [24.12.2021]
Dedeoglu, A. (2018). Ahiska Bölgesinde Kipqaklarin Tarihi (XI-XVI. Yüzyillar Arasi). Doktora tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi.
Demiray, E. (2011). Ahiska Türkleri Agzi. Doktora tezi. Erciyes Üniversitesi.
Devrisheva, F. (2006). Ahiska Türkleri (Sözlü Kültür Baglaminda). Yüksek lisans tezi. Ankara Üniversitesi.
Dogan, T. (2012). "Iran (Azerbaycan) Türk Agizlannda -(y)An Eki". Turkish Studies international Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 7/2 Spring. 353-370. Ankara.
Emet, E. (2008). Dogu Türkistan Uygur Agizlari. Türk Dil Kurumu.
Ercilasun, A. B. (2002). Kars Lli Agizlari. Türk Dil Kurumu.
Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlügü. BizimBüro.
Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabi I Giri§-Metin-Faksimile. Türk Dil Kurumu.
Ersöz, S. (2013). Türkiye Ahiskalilar Agzi. Doktora tezi. Ege Üniversitesi.
Ertürk, H. (2015). Artvin Iii Yusufeli Ilgesi Demirkent (Erkinis) KöyüAgzi. Yüksek lisans tezi. Mugla Sitki Kogman Üniversitesi.
Ferzane, M. (2013). Güney Azerbaycan Folkloru IKitab. ilm ve Tehsil.
Gemalmaz, E. (1995). Erzurum Iii Agizlari. /-//-///. Türk Dil Kurumu.
Gözütok, A. (2008). Haydar Tilbe Mahzenü 'l-Esrär. Fenomen.
Günay, T. (2003). Rize Hi Agizlari. Türk Dil Kurumu.
Güner, G. (2013). Kipgak Türkqesi Grameri. Kesit.
Güne§, B. (2013). Borgali (Gürcistan) Karapapak/TerekemeAgzi (Inceleme-Metinler-Sözlük). Doktora tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi.
Güne§, B. (2015). Qildir Karapapak/ Terekeme Agzi (Inceleme — Metinler — Sözlük). Serander.
Hünerli, B. (2012). Oguz Grubu Türk Lehqelerinde Zarf-fiiller. Doktora tezi. Trakya Üniversitesi.
Ismat, S. H. (2012). Tugilgan Kün. https://ziyouz.uz/ozbek-nasri/shodiyor-hazrat-ismat/shodiyor-hazrat-ismat-tugilgan-kun-hikoya/ [05.09.2021]
Kanar, M. (2011). EskiAnadolu Türkgesi Sözlügü. Say.
Karaaga?, G. (1997). Lutfl Divani. Türk Dil Kurumu.
Karasoy, Y. (1998). §iban Han Diväni. Türk Dil Kurumu.
Kaya, Ö. (1996). 'Ali §ir Neväyi Feväyidü 'l-Kiber. Türk Dil Kurumu.
Kazakh Corpus (2020). http://web-corpora.net/KazakhCorpus/search/?interface_language=en [11.04.2020]
Kildiroglu, M. (2018). Ki§i, Yer, Boy Adlarina Göre Ahiska ve Qevresindeki Kipsaklar Kumanlarla Diger Türk Boylanmn Baglantilari. Karadeniz Uluslararasi Bilimsel Dergi. Volume: 40, Winter-2018. 412-429.
Kirzioglu, F. (1992). Yukari-Kür ve Qoruk Boylari 'nda Kipgaklar. Türk Tarih Kurumu.
Koruk, Ö. (2019). Yusufeli Agzi. Yüksek lisans tezi. Recep Tayyip Erdogan Üniversitesi.
Köktekin, K. (2007). Yusuf Emiri Divani. Fenomen.
Kut, G. (2003). 'Ali §ir Neväyi Garä 'ibü 's-Sigar inceleme - Kar§ila§tirmali Metin. Türk Dil Kurumu.
Malikov, K. (2005). Emneler Ketpeyt Esinden. Ba§langicindan Günümüze Kadar Türkiye Di§indaki Türk Edebiyatlari Antolojisi Kirgiz Edebiyati. C. 31. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/! 3534,kubanicbekmalikovpdf.pdf?0 [10.10.2021 ]
Mollo Bagi§ (2005). Salam Kat. Ba§langicindan Günümüze Kadar Türkiye Digindaki Türk Edebiyatlari Antolojisi Kirgiz Edebiyati. C. 31.
https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/13506,mollabagispdf.pdf?0 [13.04.2020]
Muhammadrizo Ogahiy (2017). "qoshu ko'zing" Redifli Gazel. https://ziyouz.uz/ozbek-sheriyati/ozbek-mumtoz-sheriyati/ogahiy/ [31.10.2021 ]
Mutrib Honaharobiy (2013). "-im o'rtama" Redifli Gazel. https://ziyouz.uz/ozbek-sheriyati/ozbek-mumtoz-sheriyati/mutrib-xonaxarobiy/ [31.10.2021 ]
Nikhah, S. (1998). Kimsen.
https://ishiq.net/seir/23086/%DA%A9%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%D8%B3%D9% 86%D8%9F-%D8%B3%D9%87%DB%8C%D9%84%D8%A7-%D9%86%DB%8C%DA%A9%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87.html [24.12.2021]
Ni§anyan, S. (2009). Sozi er in Soyagaci. Everest.
O'nar, S. (2018). Otamzamon Xangomalari. https://ziyouz.uz/ozbek-nasri/sobir-onar/sobir-unar-otamzamon-hangomalari/ [05.09.2021]
Oripov, A. (2009). Menga Xu§ Xabar Ayt §e 'rlar. Ma'naviyat.
/ "Volume: f, ^fljji / ^7ssue: f, 2022
Örnek, M. O. (2011). Mu§-Bulanik Qevresi Karapapak Agzi. Yüksek lisans tezi. Yüzüncü Yil Üniversitesi.
Özdarendeli, N. (2002). Ali §ir Nevayi tlk Divan Inceleme-Metin-Dizin. Trakya Üniversitesi.
Özgür, C. (2002). Dogu Karadeniz Agizlarinda Kipfakfa Üzerine Tespitler. Türk Dünyasi Dil ve Edebiyat Dergisi. S. 13. s. 119-124.
Özkan, t. E. (1994). Ardanug ve Yöresi Agizlari. Yüksek lisans tezi. Erciyes Üniversitesi.
Öznal Güder, N. (2016). Mahtumkulu Güldeste. Salon.
Parda, A. (2018). Nomalar. Faylasuflar.
Pehlivan, S. (1993). Artvin-Ardanug Agzindan Derlemeler (tnceleme, Derlemeler, Sözlük). ÖN-MAT.
Polat, F. (2000). §av$at ve Yöresi Agizlari. Yüksek lisans tezi. Erciyes Üniversitesi.
Qoshachay (2021). Gün Batan Qagi.
https://www.facebook.com/qoshachay.az/posts/1102978336392345/ [24.12.2021]
Räsänen, M. (1969). Versuch Einnes Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura.
Remiyev, S. (2001). Ul. Ba§langicindan Günümüze Kadar Türkiye Diqindaki TürkEdebiyatlari Antolojisi Tatar Edebiyati. C. 19.
https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12240,segiytremievpdf.pdf?0 [24.12.2021]
Rezaei, M. (2015). tran-Zencan Bölgesi, Kaydar ve Yöresi Agizlari. Gazi Üniversitesi.
Tamir, F. & Arican, H. (1997). MuhtarAwezov Seqilmi§ Hikayeler. Türksoy.
Tarama Sözlügü (2009). Türk Dil Kurumu.
Tellioglu, I. (2009). XI-XIII. Yüzyillarda Türk-Gürcü lli§kileri. Serander. Tietsze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkgesi Sözlügü. C. I. Simurg. Toparli, R. (1992). ir§ädü'l-Mülük ve 's-Selätin. Türk Dil Kurumu. Tosun, I. (2016). Ardahan Iii Agizlarinin Ses ve §ekil Özellikleri. Payda. Turan, Z. (2006). Artvin Iii Yusufeli ilgesi U§hum Köyü Agzi. Türk Dil Kurumu. Türkge Sözlük (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Uygur, S. (1997). Artvin Hinin Saribudak (Melo) Köyünün Agzi. Lisans bitirme tezi. Atatürk Üniversitesi.
Uygur, S.(2017a). 1595 Tarihli Defiter-i Mufassal-i Livä-i Ahisha'da Ge9en Türk9e Kökenli Ki§i Adlan Üzerine. Vakanüvis Uluslararasi Tarih Ara§tirmalari Dergisi. Kafkasya Özel Sayisi. 587-635.
Uygur, S. (2017b). Ahiska-Ardahan-Artvin-Batum-Rize-Trabzon Hattinda /+(a)y/ ~ /+a/ Eki. Uluslararasi Bilimsel Ara§tirmalar Dergisi (IBAD). 2017, C. 2, S. 2. 457-473.
£ilt / 'Volume: y, JJfljji / Jfesue:2022
Üstüner, A. (2000). Anadolu Agizlarmda Sifat-Fiil Ekleri. Türk Dil Kurumu.
Yalvar, C. (2020). Gürcü Kaynaklarinda ílk Kez Görülmelerinden Mogol ístilasina Kadar Gürcistan'da Kipçaklar ve Çevre Bölgeler Üzerindeki Etkileri. TürkDünyasi Araçtirmalari. С. 124, S. 245. 279-306.
Yikilmaz, A. (2014). Bâbûrnâme 'de Fiilimsiler. Doktora tezi. Yildiz Teknik Üniversitesi.
Yildinm, T. (2002). Hüseyin Baykara Divani. Doktora tezi. Ankara Üniversitesi.
Yilmaz, C. (2009). Yeni Uygur Tûrkçesi Zunun Kadiri Eserleri (Giriç - Inceleme - Metin -Çeviri). Yüksek lisans tezi. Firat Üniversitesi.
Zeyrek, Y. (2004). Posof'un Çizgileri. Kozan Ofset.
Ziyo, A. (2021). Yillar ïn 'omi §e 'rlar, Xikmatlar, Doston. Adabiyot.
Zohidov, V. (1960). Özbek Adabiyati Tört Tomlik, Tôrtinçi Тот Birinçi Kitob. ÖzSSR Davlat Badiiy Adabiyat Naçriyati.
Çatiçma beyani: Makalenin yazan, bu çaliçma ile ilgili taraf olabileeek herhangi bir kiçi ya da finansal iliçkileri bulunmadigim, dolayisiyla herhangi bir çikar çatiçmasinin olmadigim beyan eder.
