CC BY
60
ФИЛОЛОГИЯ
Бобоев Файзулло Баротович,
номзади илмуои филология, ёвари президенти Академияи илмуои Чумуурии Тоцикистон
ВЕЖАГЩОИ БАДЕЙ-АДАБИИ «ЧОМЕЪУ-Л-БАЁН»-И ТАБАРИ ВА БОЗТОБИ ОЩО ДАР ТАЪРИХНОМАИ У
Абучаъфар Мухаммад ибни Чдрири Табарй (224-310) аз зумраи шахсиятхои шахире буд, ки дар карни сеюми хичрй зиндагии бобаракат ва фаъолияти пурсамар анчом дода, тавассути донишу истеъдод ва фаросати баланди илмию тахлилй асархои баландгоя таълиф намудааст ва барои худ дар матни фарханги мусулмонй нишемангохи сазовор мухайё сохтааст. Аз хдмин чост, ки осори илмию динй ва таърихию адабии Табарй дар такомули фарханги арабию мусулмонй макоми шомихе дорад.
Х,арчанд Табарй шухрати фарогире дар донистани соири улуми исломй ва тафсиру фикх доштааст, вале унсури таъриху таърихнигорй ва хорикаи таърих-созаш чехраи муваффаки уро бештару бехтар муаррифй кардаанд. Ба назари мо, дарки гояву мохияти таърих дар аклу зехни ин донишманд бисёр барчаста будааст ва у дар мукоиса бо дигар факехони замони худ ахамияти анбухи фаровони ахбори ровиёну гуяндагонро дуруст бахо дода тавонистааст. Аз мавкеи илмию ичтимоии имруза фахмидан мушкил нест, ки дар мухити хукмрони даврони ёздах аср мукаддам инкор намудани хар матлаби шуни-дашуда кори осон набуд. Ва чй касе хам метавонист часорат кунад, то киссаву ривоятхои шунидаашро аз нигохи сахеху заиф будан радду бадал намояд. Дуруст аст, ки чуръати вокеъбинонаи сараро аз носара тамйиз кардан нахуст дар байни ровиёни хадис кувват гирифт ва ба тадрич ахбори бахшхои дигарро низ ба чунин сабки нигориш мувофик сохт. Аммо мухимтар аз хама он аст, ки хар гуна маводди дар шакли хаттй ба мо расида баёнгари вокеияти фархангй-иттилоотии давраи муайяни таърихй мебошад ва насри таърихдори осори Табарй аз ин шумор истисно нест. Факехи донишманд шахси дакиккоре буд, ки хам дар бораи сарчашмахои илмй-динй ва хам дар бораи сатхи дониши
олимони мухталиф маълумоти сахех дошт, вале бар замми ин чойгир намудани ахбору ривоятхои аз назари мунаккидон носара ва хурофотиро дар асархояш дар он даврони дур амри зарурй ва маълумоти арзишманд донистааст. Ду асари машхури Мухаммад ибни Ч,арир - «Ч,омеъу-л-баён ан таъвили оййи-л-^уръон» ва «Таъриху-р-русул ва-л-мулук» ба у шухрати чахонй ва умри човидонй бахшидаанд ва кор то ба чое расидааст, ки ин асархо дар маъхазхои арабию порсй ва пас аз он дар адабиёти Аврупо бо номи мухтасари «Тафсири Табарй» ва «Таърихи Табарй» маъруфият пайдо кардаанд. Махз тавассути ин асархо у тавонистааст вокеъияти таърихии замони худро бозтоб намуда, гузаштаи таърихии дурро дар шакли содаву равони насрй баён кунад.
Сазовори гуфтан аст, ки дар бораи рузгор, ному насаб, айёми наврасй, талаби илм, устодону шогирдон ва мероси илмию динии Табарй манбаъхои адабию таърихии арабизабон иттилоот ва ахбори фаровон фарохам овардаанд. Маъхазхои адабию таърихй ва динй, монанди «ал-Фехрист»-и Ибни Надим [6, 310], «Таърихи Багдод»-и Хатиби Багдодй [17, 464], «ал-Комил фй-т-таърих»-и Ибни Асир [1, 118], «Муъчаму-л-удабо»-и Ёкути Х,амавй [4, 181], «Вафиёту-л-аъён ва анбоу абнои-з-замон»-и Ибни Халликон [7, 191], «Сияру аъломи-н-нубало»-и Ахмад Захабй [5, 239], «Табакоту-ш-шофиъияти-л-кубро»-и Субкй [10, 118], «Луббу-л-албоб фй тахрири-л-ансоб» [11, 239] ва «ал-Иттикону фй улуми-л-^уръон»-и аллома Суютй [12, 190] ва «Кашфу-з-зунун ан асомй-л-кутуби ва-л-фунун»-и Х,очй Халифа [18, ч.1, 39] перомуни шахсияти ин абармарди илму дин, накши у дар ташаккули илми «адаб» ва ба вежа макому мартабаи тафсир ва таърихи у дар матни фарханги исломй фикрхои чолиб ва суханони писандида матрах намудаанд. Аксари манбаъхо хикоят аз он кардаанд, ки Табарй соири улуми замони хешро фаро гирифта, ба хайси як донишманди энсиклопедист ва факехи шофеъй ба камол расидааст. Дар тули умри бобаракат ва фаъолияти босамари илмию эчодии худ у хатто мазхаби фикхии мустакиле бо номи «чаририя» таъсис додааст, ки он то охири карни чахоруми хичрй баркарор буда, пайравон ва шогирдони бешумор доштааст. Аз мазмуни тавзехоти манбаъхои таърихию адабй чунин бармеояд, ки зимни тахлилу баррасии онхо дар бахши «Табарй» бештар осори фикхию таърихии Мухаммад ибни Ч,арир дар маркази таваччух карор гирифтааст. Аз чумла Ибни Надим ёдовар мешавад, ки «писари Ч,арир аллома ва имоми асри худ ва факехи замони худ буд. Вай тамоми илмхои замони хеш - илми ^уръон ва нахву шеър ва лугату фикхро омухта буд» [6, 312]. Дар «Таърихи Багдод» чунин омадааст: «Писари Ч,арир хофизи Китобуллох, донандаи кироат, бинандаи маъонй, факехи ахкоми К^уръон ва суннат ва гирдоварандаи ахбори сахобаву тобеъин ва мардумон аст» [17, 465]. Дар чойи дигар Хатиби Багдодй аз забони Абубакр ибни Хузайма мегуяд: «Аз огоз то ба анчом ба он (яъне «Тафсири Табарй») назар кардам. Дар руйи замин касе донишмандтар аз Мухаммад ибни Ч,арир ёд надорам» [17, 467]. Аллома Суютй заминахо ва зарурати пайдоиши илми тафсиру фикхро дар куруни вусто тахлил намуда, ахли тафсирро ба се табакаи сахоба, тобеъин ва муфассирин гурухбандй мекунад. Сипас дар бораи муфас-сирони мокабл ва мобаъди Табарй ва таълифоти онхо сухан ронда, чунин хуло-са мебарорад: «Китоби Ибни Чдрири Табарй бехтарини тафсирхост» [12, 190].
Дар асли арабии худ ва хам тарчумаи порсиаш ду асари мондагори Табарй -«Ч,омеъу-л-баён ан таъвили оййи-л-^уръон» ва «Таъриху-р-русул ва-л-мулук» таълифоти ба хам тавъам ва ду тарафи як чизанд. Дар китоби «Тафсир» муаллиф барои асараш номе зикр намекунад, вале дар мукаддимаи он чунин матлабро меорад: «Ва мо дар шархи таъвили он ва андар баёни он чи дар таъвили маънихои он омадааст, агар Худо инро хоста бошад, иншо карданием китобе - фарогирандаи хар чизе, ки мардумро ба донистани он эхтиёч афтад, -чомеъ ба соири китобхо, ки аз гайри он басанда бошад» [15, 7]. Аммо дар бораи унвони китоби «Тафсир»-и худ Мухаммад ибни Ч,арир дар боби «Ал-кавлу фй халки Одама, алайхи-с-салом»-и таърихнома чунин ёдовар мешавад: «Ва кила: акволун касиратун фй золика, кад хакайно минхо чумалан фй китобино-л-мусаммо "й^^2Л ^ £лЦ", фа карухно итолата-л-китоби би зикри золика
фй хозо-л-мавзеъ» - «Ва гуфтаанд: дар ин боб гуфторхо бисёр аст, мо лахте аз онхоро дар китобамон бо номи «Ч,омеъу-л-баён ан таъвили оййи-л-^уръон» хикоят кардаем ва хуш надоштем, ки бо ёд кардани он дар ин чо китобро ба дарозо барем» [13, с. 62].
Дар иртибот ба омузиш ва хифзу истинсохи «Тафсири Табарй» бояд гуфта шавад, ки нусхахои нахустини ин китобро дар Багдод шогирдони Мухаммад ибни Ч,арир дар байни солхои 283-290 хичрй хушнависй кардаанд. Бино бар маълумоти манбаъхои дар боло зикршуда Табарй китоби худро аз сй хазор варак то ба се хазор варак ихтисор кардааст. Ва ду нусхаи дигари онро ба Начду Х,алаб фиристодаанд. Дар холи хозир нусхахои сершумори асар дар китобхонахои Оя София ва Нури Усмонияи Туркия ва Хидевияи Миср махфуз аст. Бояд гуфт, ки максади омузиши чиддй ва тахияи матни илмии ин сарчашмаи гаронбахо дар огози карни бистум пайдо шуд. Нашри аввали «Тафсири Табарй» дар сй мучаллад бо кушишу эхтимоми бародарон -Мустафо, Бакрй ва Исо ал-Х,алабй дар Миср соли 1902 аз тарики чопхонаи «Маймания» ба табъ расид [14, 17]. Соли 1904 бошад, чопхонаи хукуматии «Амирия» дар ^охира нашри дуюми онро анчом дод. Сипас дар соли 1954 наш-ри сеюми асар аз руйи нусхаи чопхонаи «Маймания» такроран ба табъ расид ва дастраси мухаккикону хонандагон гардид. Бартарияти нашри сеюм дар он буд, ки як гурух донишмандони мисрй зери рохбарии устод Мустафо Сако нашри аввали «Маймания»-ро бо тамоми нусхахои махфузбуда дар китобхонахои Миср мукоиса ва радду бадал карданд. Пас аз тасхех нашри сеюм низ дар 30 мучаллад ба табъ расид [14, 18]. Минбаъд низ масъалаи омода намудани нашрхои илмй ва илмй-интикодй катъ нагардид. радами нахустин дар рохи омода намудани матни илмй-интикодй аз чониби бародарон - Махмуд ва Ахмад Шокир гузошта шуд. Онхо бештар аз панчох сол ба омузиши соири нусхахои мавчудаи асар машгул шуданд ва барои тасхехи матолиби нохоно аз кутуби тафсири дигар, фархангномахо ва девони ашъори шоирони мухталиф истифода карданд. Ин нусхаи тасхехшудаи иборат аз 16 чилд солхои 1960-1968 ба табъ расид [14,21]. Дар ихтиёри мухаккикон карор гирифтани мачмуаи мукаммали ин асар боиси густариш пайдо кардани тадкикотхои бисёрчанба дар атрофи ин тафсир ва омузиши мукоисавии он бо дигар сарчашмахо гардид. Аммо матни нихой ва фарогири тамоми нусхахои мавчудаи «Тафсири Табарй»
дар пояи тахкикоти устод Абдуллох ибни Абдулмухсин ат-Туркй анчом пазируфт, ки он тамоми дастовардхои нашрхои каблиро фаро гирифтааст, вале у порахои парокандаи чандин нусхаи махфуз дар Ганчинаи дастнависхои Донишгохи ^арвини шахри Фоси Магрибро нусхаи асос карор медихад. Ин нусха дар охири карни чахорум хушнависй шудааст, вале ду пораи он китобате дорад, ки мансубияти онро ба соли 391 хичрй нишон медихад. Ч,ойхои хазф-шуда ва нохонои ин нусха дар асоси нусхахои кадимтарини китобхонаи Оя София, Маркази малик Файсал ва нусхахои мисрй баркарор шудааст. Матни комили китоб дар соли 1422/2001 дар 26 чилд ба чоп расид, ки ду чилди охирини онро фехристхо ташкил медиханд [15].
Сарчашмахои мухталифи адабию таърихй аз он сабаб китоби Табариро бехтарини тафсирхо хондаанд, ки муаллифи он дар ривояти гунахои мухталифи таъвили оятхои ^уръон ва дирояти возехи оятхо, яъне пешниходи гунаи аз чониби у пазируфташуда махорати баланди тахлилй, дониши сарфию нахвй, дуруст гузоштани эъробхо ва пайдо намудани маънои калимахои гуногун дар девони шоирони давраи чохилиятро нишон додааст. У дар карни сеюми хичрй зистааст, ки онро мархилаи пурбор аз хайру эхсони фаровони илмй донистаанд. Ба замми ин худи имом хофизаи кавй, зиракию заковат ва истеъдоди нотакрори фитрй дар андухти илм доштааст. Зимни баён ва таъвили оятхо у ба кадом бахши алохидаи илм мурочиат карда бошад, бардошти у олимона, окилона ва тахассусй будааст.
Дар мухити илмии карни сеюми хичрй эхтиёч ва ниёзмандии дучандон дар омузиш, тадвин ва донистани матолиби гуногуни таърихию чугрофй, дарёфти маънй ва таъвили дурусти калима, вожа ва иборахои куръонй, номи мавзеъ, исмхои хос ва киссахои куръонй ба миён омада буд. Асрори нухуфта андаруни каломи раббонй на танхо барои мардумони гайриараб, балки барои худи арабхо низ норавшан буд ва онхо хам бисёр матолиби оёту сурахои куръониро тавассути шарху тавзех фахмида мегирифтанд. Дар ин вазъият вазифа иборат аз он буд, ки бояд, пеш аз хама, суннати тафсирнигории пайгамбар аз хотирахо гирдоварй карда мешуд ва наклу ривояти фаровони сахобаву тобеъин низ бе каму кост хифз мегардид. Дар айни замон барои бозгуйи киссаву ривояти марбут ба нубувват аз замони Одам то Хотам ва сабти насри гуногунхачму гуногунмавзуи асотирию таърихй, ки бештар аз сарчашмаи мухими ойини яху-дият «Исроилиёт» маншаъ мегирифт, бояд гуфтори хамон донишмандони яхудй ва насронй ба эътибор гирифта мешуд, ки онхо аз вокеияти ислому ^уръон огохии комил доштанд ва ё худашон ислом оварда буданд. Табарй кушидааст, ки хеч як таъвилу тафсири хаййизи ахамият ва чузъиёти он хаддалимкон берун аз чаридаи сабти тафсир намонад.
Рисолати фархангии Табарй андаруни матни асархои тафсирй ва таърихиаш дар гирдоварй намудану дастраси ахли илм гардонидани ахбори таърихию асотирии гузаштагон барчаста зухур ёфтааст. Аксари киссахои ибронй, наклу ривоятхо дар бораи харакати нубувват ва хаёти пайгамбарон, подшохон ва шахсиятхои кахрамонию таърихии гуногун дар шакли исломишуда ифодаи тозаи худро пайдо карданд ва заминаи асосии пайдоиши жанрхо, образу сужетхои киссапардоз ва намунахои бешумори адабиёти асотирию шифохй
гардиданд. Ин омезиш ва гановат такони бузурге дар ташаккули хунари каломй ва адабиёти бадей ворид намуд.
Чдззобият ва сикати «Тафсири Табарй» хам дар он аст, ки у тамоми ахбору ривоёти гузаштагонро хамчунон бе каму кост, бо хамаи неку бадаш ва риояи амонати илмй дар мундаричаи асархои худ ёд кардааст. Роху равиши тафсирии Табарй вежагихои фарккунанда дорад. Дар баёну таъвили ^уръон оёти аз тарики вахй нозилшударо у ба 3 гурух тасниф мекунад: а) оятхое, ки таъвили онро ба чуз Худо касе намедонад, ба мисли фаро расидани киёмат, нузули дубораи Исои Масех ва амсоли инхо ва барои одамон танхо донистани аломатхои онхо муяссар аст; б) оятхое, ки баёну тафсири онхо факат барои пайгамбар чоиз аст; в) оятхое, ки барои хар сохибилми донандаи забони ^уръон таъвилу тафсир ва донистани баёни лафзии он дар заминаи омузиши мукаммал, дарки таъбирхои мачозй ва истиорахо дастрас мегардад. Дар ирти-бот ба ин чанбаи таснифотй Амин Хавлй таъкид кардааст, ки «шахсияти адабй ва илмии Ибни Ч,арир китобашро ба сарчашмаи пурарзиши тафсир аз руйи аклу дониш табдил додааст. Бар замми гирдоварии ривоятхои гуногун баёни маънихои лугавй, адабй ва илмии хар як моддаи мавриди назар оварда мешавад» [15, 56]. Бадеият ва чаззобияти адабии ин тафсирро бештар намуна-хои шеърии зиёд, бозгуйи сарфию нахвии хар матлаби вобаста ба баёни ояту сурахо афзун кардааст. Аз чониби дигар, зимни баёни киссаи пайгамбарон, под-шохону кайсарон ва маликони форсу руму араб муаллиф ба наклу ривоятхои Банй Исроил ва анъанахои асотирию шифохй ва осори каламии кавму халкиятхои гуногун мурочиат карда, чанбаи насрии матлабхои баёншуда ва баёни соддаву равони онро таквият бахшидааст.
Ин ахбори дар шакли катбй хифзшударо мухаккикон метавонанд дар сатхи дониши саликаи худ мавриди омузиш карор дода, аз миёни анбухи фаровони киссаву ривоёт маълумоти арзишмандро тамйиз кунанд. Бехуда нест, ки сабаби ихтисори хачми ин тафсирро аз сй хазор варак то се хазор варак дар силсилаи иснодхои дароз ва такрори гунахои печидаи айни як хабар донистаанд. Муаллифи «Муъчаму-л-удабо» дар ин бора чунин мегуяд: «Ахбори мухтасар-шуда аслан иборат аз киссаи анбиё ва «Исроилиёт» ва зикри асотиру хурофоти эшон будааст» [4, 122]. Ин икдом ба шевае нодуруст пайравй шуда, аз он пас низ кушиши таълифи мухтасароти «Тафсири Табарй» идома пазируфтааст. Тибки маълумоти Ибни Надим Абубакр ибни Ихшид ва Ибни Самодех мухтасароти «Тафсири Табарй»-ро таълиф кардаанд» [6, 319]. Ва бори нахуст ин тафсир бо хазфи силсилаи иснодхои дароз ва дар шакли як хабар даромехтани матолибу казоёи гунахои мухталиф ба забони порсии дарй тарчума шудааст.
Ба акидаи донишмандони эронй Забехулло Сафо [8, 620] ва Мухаммадтакии Бахор [12, 15] ин тарчума бо тарчумаи асари таърихй дар як замон огоз гардида, бояд дар худуди соли 353 ё соле пешу пас бошад. Добили зикр аст, ки дар бораи нусхахои махфузбудаи ин асар устод Х,абиби Ягмой дар мукаддимаи «Тарчумаи Тафсири Табарй» [6, 8] ва дар бораи сатхи омузиши он донишманди англис Чарлз Стори [9, 12] иттилооти муфассале дарч намудаанд.
Масъулияти Табарй дар асари тафсириаш басо баланд будааст. У барои бозгуй ва шархи маънии алфоз ва гохо калимоти чудогонаи сурахои К^уръон ба
манбаъхои мухталифи таърихию адабй ва сарфу нахвй мурочиат кардааст, то некутарин вачхи таъвили матлаб ба даст ояд. Ва баръакс, барои тарчумаи рохи рост ба забони порсй ва дарёфти калимаву истилохоти мувофик уламои Мовароуннахр то дарачаи имконпазир маълумоти Табариро тасфия намуда, иснодхои дарозро хазф кардаанд. Чунин бояд донист, ки тарчумаи ин тафсири бузург дар айни замон тахлилу коркарди мунаккидонаи анбухи фаровони ахбори илмию адабй ва фикхию шаръии асли арабии асари Табарй хам хаст. Дар колаби баёни порсии дарй рехта шудани маълумоти пурарзиши ин тафсир агар, аз як тараф, доираи хонандагони онро васеъ карда бошад, аз тарафи дигар, олимону факехон ва шоирону нависандагонро ба истифодаи хамачони-баи киссаву ривоят ва образу кахрамонхои онхо тахрик дод. Падидаи аз хама мухимтар он буд, ки баробари дар шакли тарчума дастрас шудани киссахои насрии куръонй мусулмонони гайриараб ба омузишу чустучуи осори миллии тоисломй ва мукаррар намудани баробарихои фархангию адабии худ дар мукоиса бо фахмиши исломии таърих бипардохтанд.
Табиист, ки пас аз пайдо кардани баробарихои форсии калимоту алфоз ва талхиси моддаи таърихй иснодхо хамчун як чизи нобачо менамояд. Аз чумла хангоми тарчумаи ояти 73 сураи Бакара чунин омадааст: «Гуфтем: бизанед куштаро бо порае аз он гов. Х,амчунин зинда кунад Худой мурдагонро» [16, 151]. Ва баъд аз он дар тафсили ин оят меафзояд: «Х,ак Таъоло Мусоро гуфт, ки бигу, то гове бикушанд ва порае аз он гов бар мурда зананд, то мурда зинда гардад ва бигуяд, кй уро куштааст». Табарй барои шархи калимаи «катил» аз лугатномахо ва девони ашъор далоили фаровон меоварад, ки дар тарчумаи он дар шакли «пораи гови кушташуда» омадааст. Аз ин чихат иттилооти фаровон ва гунахои мухталифи як хабар, ки дар тафсири арабй оварда шудааст, барои пайдо кардани баробари порсии калимот сахт мусоидат кардааст.
Мухтассоти нигориш ва тарчумаи сурахо дар тарчумаи порсй чунин аст: пас аз порае иттилооти мухтасар дар бораи сура ва тарчумаи оятхо аз руи тартиби чойгиршавй оварда мешавад. Тарчума дар хакикат ба порсии «рохи рост» аст ва дар он зикри матлаби нолозим ва таворуди тахайюли бадей чой надорад. Тарчума сирф илмй аст.
Масалан, дар сураи Бакара аввал тарчумаи 24 ояти он омадааст, пас аз он дар фаслхои хурди насрй кисса ва ахбори таърихй ёд мешавад, ки перомуни он дар оёти тарчумашуда ишорае хаст. Добили зикр аст, ки фаслбандии матолиби таърихй ва тафсир сохта ва пардохтаи масъулони тарчума аст ва ин шакл дар асли арабии худ вучуд надорад. Баъд аз тарчумаи 24 ояти сураи Бакара фаслхои насрии зеринро мехонем: киссаи кофирон ва мунофикони Макка; мунозира кардани кофирон бо пайгамбар, алайхи-с-салом; ёд кардани ин масъалахо; чавоб додани пайгамбар, алайхи-с-салом; чавоб додани кофирони Макка; киссаи офаридани Одам, алайхи-с-салом; киссаи омадани Иблис ба замин; сачда кардани фариштагон мар Одамро ва амсоли инхо. Ин тартиб, яъне тарчумаи бархе аз оятхо ва пас аз он гузориши матлабу тавзехоти таърихй махсуси сурахои калонхачм аст, ки фарогирандаи ахбори фаровон дар бораи анбиё ва подшохонанд. Пас аз сураи Кахф тартиби тарчума ва баёни матлаб тагйир
меёбад: нахуст тарчумаи комили оятхо ва сипас шархи ахбори марбут ба онхо оварда мешавад [16, ч.4, 918].
Махдуд будани имкони баёни ахбору матолиби иловагй дар иртибот ба боз-гуйи хар оят барои муаллиф мачоли пардози суханро сахт мунхасир сохтааст. Аз ин ру, афзудани ахборе берун аз тафсир камтар ба чашм мерасад ва ахамия-ти мавзуй надорад. Масалан, кисме аз ин афзудахо чунин аст: «Ва ин киссахо, ки бад-ин сурату-н-Нисо андар аст, бархе ёд карда шуд ва бархе ёд кунем ва бархе андар чойхои дигар ёд карда ояд» [16, 344]; «ва бад-ин сура андар киссахо бисёр аст, аммо аз он киссахо лахте ёд кунем, то ин Мусхаф дароз нагардад» [16, 468]; ё дар чойхои дигар: «ва ин хама киссахо бигуфта омадааст ба чойгохи хеш, нахостем, ки дигар бора гуфта ояд, ки малолат гирад ва китоб дароз шавад» [16, 595]; «ва бад-ин сураи Фотир хеч киссаи пайгамбарон нест ва он чи буд, хама ба тафсир возех гуфта омадааст» [16, ч.6, 494].
Дар вокеъ, як навъ канорачуй дар масъалаи ба дарозо кашидани сухан, носозгор будани шархи бештари матолиби таърихй ва берун рафтан аз тартиби чойгиршавй ва мазмуни оятхо дар матни ин асари тафсирй барчаста мушохида мешавад, зеро ин чихат боиси дур рафтан аз матлаби асосй мегардид. Аз ин ру, дар китоб ишораи таъкидии «бозгаштем ба ^уръон» бисёр ба чашм мерасад. Омили таъйинкунанда дар ин маврид оёти ^уръон ва тартиби чойгиршавии онхост. ^усури ин махдудият ва имкони дар шакли як гуфтори анчомёфтаи насри таърихй чамъбастшударо Мухаммад ибни Ч,арир дар таърихномаи худ баробар кардааст.
Матлаби омузандаи дигар дар «Тарчумаи Тафсири Табарй» он аст, ки дар матни он вожаву калимоти зиёде аз забонхои пахлавй ва порсии кадим эхё шудаанд. Равшан аст, ки сабку услуби нигориш дар тарчумаи «Тафсир» ва «Таърих» ба хамдигар монанданд, вале омузиши мукоисавии оятхои чудогона аз ин ду асар собит намуд, ки «шакли тарчумаи дар тафсир анчомёфта хангоми тарчумаи оятхо дар асари таърихии Табарй мавриди истифода карор нагирифтааст» [3, 117]. Мухтавои ахбори таърихй низ фарк мекунад. Масалан, агар дар нигориши хоби Анушервон ва мубади мубадон дар тафсир «уштурони араб уштурони бухтиро хазимат кардаанд» [16, 244] омада бошад, пас дар таърихнома «аспон» омадааст.
Муаллифони тарчумаи тафсири бузург бо афкандани силсилаи иснодхову халкаи дарози номхои ровиён ва баргузидани як кисса аз миёни киссахои мухталиф барои дарки дуруст ва хонданй шудани Каломуллох ба забони порсии дарй хидмати нотакроре кардаанд. Онхо дар колаби тарчума тавонистаанд забони ба тозагй ташаккулёфтаи порсии дариро дар доираи бебозгашти истифодаи илмию адабй карор диханд.
Падидаи барчастаи зехнияти донишманди порснажод Мухаммад ибни
Ч,арири Табарй дар мундаричаи асархои «Ч,омеъу-л-баён ан таъвили оййи-л-^уръон» ва «Таъриху-р-русул ва-л-мулук» дар он зохир гардидааст, ки у тавонист мачмуи мукаммали гуфтори хамаи гуяндагони тоисломии арабро доир ба хар як далел ва ходисаи таърихй бо зикри халкаи номхои ровиён хифз намояд, оятхои куръониро аз руйи тартиби хронологй дар таърихномаи худ чобачогузорй кунад, рушди муттасили харакати нубувватро дар чаридаи
таърих сабт намояд ва раванди мархила ба мархилаи хукмронии сулолахои мухталифи халку кавмиятхои рубъи маскунро возеху равшан нишон дихад. Ва чизи аз хама мухимтар он аст, ки ин ду асар дар ташаккули насри таърихии арабию порсй такони бузурге ворид сохтаанд.
Калидвожа^о: «Цомеъу-л-баён»-и Мухаммад ибни Царири Табари, насри таърихии арабии мусулмот, циссауои цуръони, вежагихои бадеи-адаби, сулолауои мауал-ли, муаллифони тоцит-форсии цуруни вусто
Пайнавишт:
1. Ибн ал-Асир. Ал-комил фи-т-таърих. - Байрут, 1965. - Ц. 7.
2. Бауор Мууаммадтаци. Сабкшиноси ё таърихи татаввури насри форси. - Теурон, 1373. Ц.2.
3. Бобоев Ф. Таърихи Балъами уамчун сарчашмаи адаби. Рисола барои дарёфти унвони номзади илми филология. - Душанбе, 1995.
4. Ёцут ал-^амави. Муъцаму-л-удабо. - Коуира: Маъмун, 1938. - Ц.8.
5. Зауаби Аумад. Сияру аъломи-н-нубало. - Байрут, Рисола, 1983.
6. Ибни ан-Надим. Ал-феурист. - Байрут, Дору-л-маърифа, 1979.
7. Ибни Халликон. Вафиёту-л-аъён ва анбоу абнои-з-замон. - Копира: Саодат, 1948.
8. Сафо Забеуулло. Таърихи адабиёт дар Эрон: аз огози ауди исломи то давраи салцуци. - Теурон, 1368, Ц.1.
9. Стори Ч.А. Персидская литература: био-библиографический обзор / Перевод с англ., прераб. и доп. Ю.Э. Брегель. - М.: Наука, 1972, Ч.1.
10. Субки Али. Табацоту-ш-шофиъияти-л-кубро. - Копира, 1965, Ц.7.
11. Суюти Абдурраумон. Луббу-л-албоб фи таурири-л-ансоб. - Багдод: Мусанно, 1971, Ц.3.
12. Суюти Абдурраумон. Ал-иттицон фи улуми-л-Куръон. - Копира, 1969, Ц.2.
13. Табари, Абуцаъфар Мухаммад ибни Царир. Таъриху-р-русул ва-л-мулук. -Байрут, Дору-л-кутуби-л-илмия, 1988, Ц.1.
14. Тафсиру-т-Табари ли Абицаъфар Мухаммад ибн Царир ат-Табари. Тауцицу-л-устоз Махмуд Мухаммад Шокир ва муроцаату-ш-шайх Аумад Мухаммад Шокир. - Копира: Дору-л-маориф, 1960-1968. - Дар 16 цузъ.
15. Тафсиру-т-Табари ли Абицаъфар Мухаммад ибн Царир ат-Табари (224-310 у.). Тауцицу-д-дуктур Абдуллоу ибни Абдулмуусин ат-Турки. -Копира: Дору-л-Хицр, 2001. - Дар 26 цилд.
16. Тарцумаи Тафсири Табари фароуамомада дар замони салтанати Мансур ибни Нууи Сомони, 350 то 365 уицри. Ба тасуеу ва эутимоми Ягмои. - Теурон, 1339. -Дар 7 цилд.
17. Хатиб ал-Багдоди. Таъриху Багдод. - Байрут: Дору-л-китоби-л-араби, 1973.
18. Хоци Халифа. Кашфу-з-зунун фи асоми-л-кутуб ва-л-фунун. -Истанбул,1932, Ц.1.
Бобоев Файзулло Баротович,
кандидат филологических наук, помощник президента Академии Наук Республики Таджикистан
Художественно-литературные особенности «Джами’ ал-баян» Табари и их
отражение в его хронике
Ключевые слова: «Комментарии» Мухаммада ибн Джарира Табари, арабо-мусульманская историческая проза, коранические повествования, художественно-литературные особенности, региональные династии, таджикско-персидские средневековые авторы
В данной статье рассматривается художественно-литературное значение сведений книги «Комментарии» Табари и их весомый вклад в формирование арабомусульманской исторической прозы. Автором указывается, что культурно-исторические традиции народов региона сыграли важную роль в структурном построении коранических повествований о пророческом движении и региональных династий. Историческая хроника Табари в оригинале и переводе на фарс-и дари практически заложила основу арабо-мусульманской исторической прозы.
F. B. Boboyev
Artistic-Literary Peculiarities of Tabari s “Djami al-Bayan” and their Reflection in his
Chronicles
Key words: “Makhammad ibn Djarir's Commentary” by Tabari, Arabian-Moslemic historical prose, Koranic narration, artistic-literary peculiarities, regional dynasties, Tajik-Persian authors of Middle Ages
The article dwells on the artistic-literary importance of the information contained in Tabari's “Commentaries” and its weighty contribution into the formation of Arabian-Moslemic historical prose. The author points that the cultural-historic traditions of the peoples who inhabited the region played an important role in the structural composition of Koranic narrations dealing with prophetic movement and regional dynasties. Tabari's historical chronicles both in original and in translation into Farsi-Dari practically laid the grounds for Arabian-Moslemic historical prose.
