CC BY
332
dr Renata WLODARCZYK
Wyzsza Szkola Policji, Szczytno Police Academy, Szczytno
ANALIZA OPARZEN CIALA ORAZ DOJSCIA DO ZGONU M^ZCZYZNY NA PODSTAWIE PODJ^TYCH W SPRAWIE
USTALEN I ZDJ^C
Analysis of bodily burn injuries and death of a man on the basis of findings and images made in the case
Streszczenie
Artykul traktuje o problematyce zwi^zanej z wykorzystaniem ognia do dokonania czynow przest?pnych i ich maskowania, ustaleniem przyczyn wyst^pienia poparzen na ciele zwlok ludzkich, rodzaju smierci gwaltownej, tozsamosci ofiary i potencjalnego sprawcy tego czynu. Wszelkie dzialania w trakcie zabezpieczenia terenu, ogl?dzin miejsca zdarzenia, z obecnymi tam zwlokami, powinny bye tak ukierunkowane, zeby pozniej jak najbardziej efektywnie mozna bylo wykorzystae ujawnione i pobrane dowody, stworzye wersj? kryminalistyczn^ i wyjasnie wszystkie okolicznosci danej sprawy.
Problemy z fachowosci^ i rzetelnosci^ ekip pracuj^cych na poszczegolnych etapach post?powania zwi^zanego z pozarem (nie tylko zreszt^) ci^gle si? przewijaj^ w doniesieniach literaturowych, opisuj^cych przypadki z praktyki kryminalistycznej. Nieustannie s^ wi?c aktualne, bo z jednej strony - nie do wszystkich dociera fakt koniecznosci solidnego przeprowadzenia czynnosci ogl?dzinowych na miejscu zdarzenia, z drugiej zas strony -brak przeplywu informacji na dalszych etapach poznawczych sprawia, ze skutkuje to negatywnie na przebieg calego procesu. Na przyklad cz?sto biegli z zakresu medycy s^dowej, maj^cy przeprowadzie sekcj?, nie maj^ zadnych informacji na temat sposobu ujawnienia i zmian stwierdzanych na ciele zwlok, podczas ogl?dzin miejsca zdarzenia. Autopsja najcz?sciej prowadzona jest kilka dni po smierci osoby, dlatego skutkuje to w ten sposob, ze cz?se istotnych informacji (w tym wypadku o zmianach termicznych z p?cherzami oparzelinowymi, przy pojawianiu si? p?cherzy gnilnych - pochodz^cych od bakterii z otoczenia denata) nie jest przez nich w ogole „odczytywana". Dotyczy to rowniez bieglych z innych dziedzin, ktorzy nie maj^c przekazanej wiedzy na temat specyfiki powstania i cech charakterystycznych pozaru, lokalizacji i rozmieszczenia wzgl?dem siebie sladow i/lub dowodow rzeczowych, oddzialywania czynnikow srodowiskowych etc., nie s^ w stanie wyjasnie pewnych okolicznosci, a tym bardziej odniese si? do motywu, jakim kierowal si? sprawca (-cy). Do podj?tej problematyki z pozarnictwa dol^czono kazus, wydan^ na ten temat opini? bieglego, dwa zdj?cia I ich analiz?. Ma to na celu „zasianie w^tpliwosci" co do sprawcy czynu. Przyj?to bowiem, ze byl nim sam denat. Rzeczywiscie, na ujawnionych zwlokach wyst?puj^ rozlegle slady oparzen, ale jednoznacznie nie ma podstaw twierdzie, ze mamy do czynienia z samobojstwem, a nie z zabojstwem. Przyczyn^. zaistnialego stanu rzeczy bylo nie tylko dzialanie wysokich temperatur na cialo ofiary, z roznym stopniem nasilenia, ale rowniez czas, jaki uplyn^l od momentu zdarzenia do ujawnienia zwlok, warunki atmosferyczne i srodowiskowe panuj^ce
w terenie oraz brak dostatecznej wiedzy na temat sposobu prowadzenia procesu wykrywczego i zgromadzonego w sprawie materialu.
Summary
This paper discusses the issues related to the use of fire in committing criminal acts and their masking, finding the causes of burns on the body of human corpse, the type of violent death, the identity of the potential victim and the potential perpetrator. Any and all actions while sealing off the scene, inspecting it, including the human corpse as found there should be so targeted that, thereafter, disclosed and collected traces could be used as effectively as possible, to create a forensic concept and to explain all circumstances of the case in question. In the fire-related issues a casus, an expert's advice, two pictures and their analysis were incorporated. The aim was to "arouse doubt" as regarded the perpetrator. For it was assumed, that he was the deceased himself. Indeed, on the corpse found, extensive traces of burns were discovered, but clearly there was no basis whatsoever to say that we were dealing with suicide, not murder. The reason of the given status quo was not only the effects of high temperatures on the victim's body, with varying degrees of severity, but also the time elapsed between the incident and the discovery of the corpse, weather and environmental conditions which prevailed in the area and the lack of sufficient knowledge on both the discovering process and the evidence collected in the matter.
Slowa kluczowe: ogien, pozar, podpalenie, spalenie, oparzenie, oddzialywanie wysokiej temperatury, zmiany termiczne, motyw, zwloki, slady kryminalistyczne, ogl?dziny miejsca zdarzenia, ogl?dziny ciala;
Keywords: flame, fire, arson, burning, burns, high temperature effects, temperature variations, the theme remains, traces of forensic examination of the scene, visual inspection of the body;
1. Wprowadzenie do kazusu
Ogien - ten ujarzmiony, to fundament naszej cywilizacji, ktorej rozwoj rozpocz^l si? od momentu opanowania przez czlowieka sztuki podtrzymywania plomienia i wkrotce sztuki jego rozniecania. Pierwotnie wykorzystywany jako zrodlo ciepla i swiatla, przyczynil si? do rozwoju rzemiosla, ewoluuj^cego od najprostszych rozwi^zan po formy bardziej rozwini?te, wykorzystywane w wielu gal?ziach gospodarki. Jednak ogien nie jest tylko dobrodziejstwem czy fascynuj^cym efektem swietlnym, ale tez budzi przerazenie. Pal^cy si? w kominku, tworzy mil^ i ciepl^ atmosfer? pomieszczenia, natomiast niekontrolowany - sieje spustoszenie i smierc. Z czasem wi?c wykorzystywano go do dzialan walcz^cych ze sob^ plemion, wojen mi?dzy nacjami, wymierzania kar (palenie na stosie), dokonywania przest?pstw oraz zacierania po nich sladow. Z tego tez powodu najpierw przedstawiciele
stoj^cy na strazy utrzymywania porz^dku publicznego, a potem instytucje panstwowe powolywane do scigania sprawców przestçpstw zaczçly kontrolowac czyny bezprawnie inicjowane z udzialem ognia, a przez to niszcz^ce zycie, zdrowie oraz mienie bezbronnych ludzi. Na potrzeby walki z przestçpcami na bazie innych nauk powstala kryminalistyka jako dziedzina o popelnianiu, dochodzeniu i zapobieganiu czynom niezgodnym z przepisami prawa. Jednym z zagadnien bçd^cych w krçgu jej zainteresowania s^ zdarzenia z udzialem ognia, który nie tylko niszczy, ale tez pozostawia po sobie wiele róznorodnych sladów. Trzeba bylo wiçc wypracowac metody do prawidlowego ich ujawniania, zabezpieczania i „odczytywania" zawartych w nich informacji. Do osi^gniçcia takiego celu nalezalo poznac motywy kierjce postçpowaniem sprawców, specyfikç powstania i cech charakterystycznych pozaru, oddzialywania czynników srodowiskowych itp. W efekcie prowadzonych dzialan — doprowadzic do stworzenia okreslonej wersji kryminalistycznej zdarzenia. Zasadniczym elementem w dochodzeniu do poznania ww. procesu okazala siç motywacja sprawcy do sprowadzenia ognia, która jest bardzo rózna.
Brunon Holyst jest polskim kryminalistykiem interesuj^cym siç m.in. problematyk^ pozarnicz^, dlatego w jednym ze swoich opracowan wprowadzil nastçpuj^c^ systematykç motywów podpalen:
• motywy ekonomiczne,
• zagrozenie bezpieczenstwa lub honoru (zemsta),
• unikniçcie odpowiedzialnosci karnej za inne przestçpstwa,
• motywy erotyczne,
• wyróznienie siç w akcji ratowniczej,
• motywy polityczne,
• stworzenie warunków do popelnienie innego przestçpstwa,
• motywy mieszane1.
Jednak praktyka kryminalistyczna wykazuje, ze najczçsciej akt podpalenia nie jest wynikiem pojedynczego motywu, a wynikiem wspóldzialania kilku motywów. W sprawie
0 podpalenie wazne jest, aby ustalic motyw glówny, który doprowadzil do dokonania tego czynu. Sprawca, podejmuj^c zamiar wzniecenia pozaru, powoli dojrzewa do decyzji
1 w koncu „zwyciçza" konkretny motyw, dziçki któremu chce osi^gn^c swój cel. Choc nie wszyscy siç z tym zgadzaj^, to jednak T. Sawicki twierdzi, ze zaden podpalacz nie jest
1 B. Holyst, Kryminalistycznaproblematykapozarów, Warszawa 1962, Wyd. ZK KGP, s. 82.
„typowy", gdyz kazdym rz^dz^ inne motywy i inne cele. Dlatego, wedlug tego autora, ustalenie motywu i celu daje szansç na wytyczenie wlasciwego kierunku postçpowania procesowego i wplywa na jego ostateczny wynik . Niezbçdnym elementem w takich okolicznosciach jest równiez poznanie i wlasciwe stosowanie regul prowadzenia czynnosci na miejscu zdarzenia oraz wszelkich dzialan zmierzaj^cych do wyjasnienia przyczyn zaistnialego pozaru, szczególnie wtedy, gdy w grç wchodzi spowodowanie zagrozenia dla zycia i zdrowia ludzkiego. Chodzi tutaj przede wszystkim o zdarzenia zwi^zane z dojsciem do oparzen, nadpalen, spalen czy zwçglen tkanek czlowieka, jego identyfikaj osobnicz^, okresleniem stanu zaszlych zmian termicznych i innych na ciele ofiar(-y) oraz wyjasnieniem bezposredniej przyczyny zgonu. Jak wspomniano, na etapach posrednich w d^zeniu do uzasadnienia okolicznosci smierci jednej lub wiçkszej liczby osób ustala siç motyw, przyczynç powstania oraz rozprzestrzeniania siç pozaru. W toku tych czynnosci do najwazniejszych zadan, oprócz ustalenia cech sladów charakterystycznych dla ogniska pozaru, jest wskazanie zródla energetycznego mog^cego zainicjowac plomien w konkretnych warunkach. Podczas oglçdzin miejsca pozaru nalezy tez zwrócic szczególn^ uwagç na slady mog^ce ewidentnie wykazac podpalenie. Przyjmuje siç, ze procesy niszczenia spowodowanego ogniem s^ zwykle nierównomiernie rozlozone na calym obszarze pozaru, co jest podstawowym zalozeniem przy okresleniu miejsca jego powstania. Z reguly z obszarem najwiçkszych wypalen i ogólnego zniszczenia wi^ze siç najczçsciej ognisko pozaru. W takim wypadku wychodzi siç z zalozenia, ze najbardziej wypalone miejsce poddane bylo najdluzej dzialaniu ognia i jednoczesnie najdluzszemu oddzialywaniu wysokiej temperatury. Niestety, nie we wszystkich przypadkach zalozenie to jest trafne, poniewaz wiele zalezy od charakteru i ilosci materialu latwopalnego, dostçpu powietrza oraz obecnosci czynników hamuj^cych plomien. Dlatego w sytuacji, kiedy pozar jest wynikiem celowego podpalenia, uczestnicy oglçdzin koncentruj^ siç na odnalezieniu srodka latwopalnego oraz materialu lub urz^dzenia o potencjale mog^cym zainicjowac ogien w konkretnych warunkach. Z kolei, podczas oglçdzin terenu wokól centrum wzniecenia plomienia trzeba zabezpieczyc samo podloze jako material kontrolny (w celu wyeliminowania jego wplywu na slad), wystçpuj^ce w otoczeniu pojemniki, przedmioty oraz wszelkie slady wskazuj^ce na zwi^zek ze zdarzeniem i na obecnosc potencjalnego sprawcy. Na przyklad wystçpowanie sladów osmologicznych czy traseologicznych moze doprowadzic do identyfikacji obuwia lub uzytego srodka transportu. Wtedy istnieje mozliwosc uzycia psa tropi^cego i potraktowania tej czynnosci jako skladowej
2 T. Sawicki, Warszawa 2006, „Biuletyn Informacyjny" nr 121, Wyd. CLK KGP, s. 92.
oglçdzin, gdzie poza notatk^ urzçdow^ sporz^dzan^ na tç okolicznosc przez przewodnika psa sluzbowego, zamieszcza siç stosown^ wzmiankç w protokole oglçdzin . Poza tym, przy czçsciowym spaleniu przedmiotów i/lub odziezy, mozna ujawnic pozostalosci plynów latwopalnych za pomoc^ specjalnego proszku, tzw. rodokrytu. Barwi on na czerwono rzeczy, na których znajduj^ siç slady nafty, benzyny, oleju napçdowego itp. W powietrzu na obszarze obejmuj^cym pogorzelisko mog^ takze znajdowac siç gazy lub pary plynów latwopalnych, których próbki pobiera siç do laboratoryjnych badan chemicznych. Na przyklad w sprawach
0 podpalenia przy identyfikacji pochodnych ropy naftowej duze znaczenie bçd^ mialy badania za pomoc^ chromatografii gazowej i spektometrii masowej4.
Praktyka kryminalistyczna wykazuje, ze kazde zdarzenie charakteryzuje siç wlasnymi, indywidualnymi cechami, na podstawie których, po przeprowadzeniu wielokierunkowych badan, trzeba wnioskowac o przyczynie i konsekwencjach sprowadzenia ognia.
2. Kazus z praktyki kryminalistycznej
Ponizej opisano przypadek, w którym najprawdopodobniej mçzczyzna polal siç plynem latwopalnym i podpalil. W wyniku instynktu samozachowawczego i bezwarunkowej reakcji na ból, biegn^c i zdejmuj^c z siebie plon^ce czçsci garderoby. Niestety, rozlegle oparzenia termiczne jego ciala spowodowaly zejscie smiertelne. Efektem przeprowadzonych oglçdzin miejsca znalezienia N.N. zwlok bylo ujawnienie fragmentów odziezy, dokumentów
1 przedmiotów stanowi^cych wlasnosc, jak siç pózniej okazalo, denata H.B. Nalezy w tym miejscu zaznaczyc, ze w sytuacjach, gdy od momentu podpalenia do znalezienia ofiary smiertelnej uplynie kilkanascie do kilkudziesiçciu godzin, przy niesprzyjaj^cych warunkach atmosferycznych i/lub srodowiskowych, znacznie zmniejsza siç mozliwosc okreslenia cech wskazuj^cych na dzialanie osób trzecich. Ponadto jednoznacznie nie udalo siç ustalic, czy przed przybyciem ekipy oglçdzinowej nie doszlo do zmian na miejscu ujawnienia N.N. zwlok przez obecnosc w tym terenie co najmniej kilku osób zbieraj^cych grzyby.
Opis przypadku - Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii bieglego wydane przez Komendç Powiatow^ Policji w R. dnia 02 grudnia 2009 r., dotycz^ce namawiania H.B. do targniçcia siç na wlasne zycie, tj. art. 151 k.k., skierowane do bieglego z zakresu BHP -ochrona przeciwpozarowa z nastçpuj^cymi pytaniami:
3 Z. Choroszewski, Taktyka wykrywania sprawców pozarów, Szczytno 2005, WWiP WSPol., s. 36.
4 T. Sawicki, Podpalenie za pomocq. plynów latwopalnych jako kryminalistyczna przyczyna pozarów, Warszawa 2003, „Biuletyn informacyjny" nr 117, Wyd. CLK KGP, s. 64-66.
1. Czy w wyniku oblania siç przez czlowieka benzyny lakow^ w ilosci 0,5 litra, a nastçpnie podpalenia moze dojsc do takich obrazen jakich doznal w tym przypadku H.B.?
2. Czy nieznalezione czçsci garderoby H.B. w postaci koszuli, podkoszulka czapki oraz korpusu kurtki i swetra mogly ulec calkowitemu spaleniu w tych warunkach pogodowych i przy takiej ilosci benzyny?
3. Czy w miejscu znalezienia zwlok H.B., pod jego cialem powinny byc spalone liscie przy tych warunkach i przy takiej ilosci benzyny? Jezeli nie to z czego to wynika?
4. Dlaczego znalezione w lesie klucze oraz monety, które zwyczajowo H.B. nosil w kieszeni kurtki nie nosz^ sladów okopcenia i osmolenia, skoro kurtka najprawdopodobniej ulegla spaleniu?
Na podstawie analizy dostarczonej dokumentacji powolany biegly wydat opinie, w której zamiescit nastçpuje ustalenia:
• Z notatki urzçdowej wynikalo, iz w dniu 27 pazdziernika 2009 r., podczas grzybobrania cztery osoby zauwazyly cialo czlowieka. W odleglosci okolo 35 - 40 m od sciezki, ujawniono zwloki mçzczyzny w wieku okolo 45 - 50 lat. Martwy mçzczyzna posiadal poparzenia na calym ciele i osmolenia w okolicach glowy. W odleglosci okolo 5 m od sciezki w kierunku zwlok ujawniono portfel koloru czarnego. Na glównej sciezce obok polany ujawniono foliow^ reklamów^, w której znajdowala siç butelka po rozpuszczalniku, butelka po wodzie mineralnej oraz dalsza zawartosc.
• Z notatki urzçdowej wynikalo, iz denat znajdowal siç w pozycji lez^cej na lewym boku. Mial opuszczone spodnie i slipy do wysokosci podudzi. W okolicach lydek nóg znajdowaly siç fragmenty nadpalonego swetra i kurtki ortalionowej. Na ciele denata znajdowaly siç liczne oparzenia I o i II o, a czas zgonu okreslono na okolo 12 godzin do jednej doby przed badaniem. Jako przypuszczaln^ przyczynç zgonu podano rozlegle oparzenia obejmuj^ce okolo 50 - 60 % powierzchni ciala oraz rozlegle oparzenia szyi prawdopodobnie z narastaj^cym obrzçkiem tkanek. W znalezionym portfelu znajdowala siç legitymacja emeryta-rencisty SW wydana na nazwisko H.B., karta Sl^skiej Kasy Chorych na nazwisko H.B., nadpalony banknot o nominale 100 zl oraz inne przedmioty. W trakcie wykonywanych czynnosci procesowych ustalono personalia mçzczyzny, którego zwloki ujawniono. Byl nim rzeczywiscie H.B.
• Z protokolu oglçdzin miejsca zdarzenia wynikalo, iz w odleglosci okolo 3 m od ujawnionej reklamowki znajdowala siç lawka wykonana z desek. Oparcie lawki posiadalo nieregularne zacienienia.
• Z protokolu oglçdzin zwlok wynikalo, iz zwloki posiadaly opuszczone spodnie do wysokosci podudzi, w obrçbie posladkow i spalone. Slipy koloru szarego spalone w obrçbie tylnej czçsci, fragmenty nadpalonego swetra i kurtki ortalionowej.
• Z protokolu oglçdzin miejsca zdarzenia wynikalo, iz w odleglosci okolo 10 m od polany ujawniono wzrokowo (wsrod lisci) fragment nadpalonego rçkawa kurtki ortalionowej koloru granatowego z fragmentem swetra (takze rçkawa), koloru niebieskiego.
• Z protokolu oglçdzin i sekcji zwlok wynikalo, iz oparzenia skory obejmuj^ w sumie powierzchniç okolo 90 %: „...Na tylnej powierzchni konczyn gornych i dolnych, grzbiecie oraz posladkach, a takze na bocznej i przedniej powierzchni szyi, bocznej powierzchni klatki piersiowej po stronie lewej, przedniej powierzchni prawej okolicy naramiennej, przedniej powierzchni uda lewego oraz obu podudzi widoczne s^ rozlegle, powierzchniowe zwçglenia powierzchownej warstwy skory. W pozostalym obszarze, poza twarzoczaszk^, widoczna s^ zmiany poparzeniowe o charakterze I o i II o...", „...przyczyn^ zgonu H.B. stalo siç rozlegle oparzenie termiczne ciala."
Komentarz oraz uwagi biegïego do sporz^dzonej dokumentacji zdjçciowej:
• Najsilniejsze slady zwçglen ciala denata mozna zaobserwowac na dolnych powierzchniach glowy oraz na czçsci potylicznej czaszki. Wskazuje to na fakt, iz w momencie zainicjowania ognia oraz w trakcie przebiegu zdarzenia, H.B. znajdowal siç w pozycji stoj^cej (lub siedz^cej) z glow^ uniesion^ do gory. Tulow jednak z pewnosci^ znajdowal siç w pozycji pionowej.
• Sweter, w ktory ubrany byl H.B. wykonany byl z tworzywa sztucznego. W przebiegu zdarzenia material, z ktorego zostal wykonany - ulegl stopieniu. Palace siç, roztopione krople materialu swetra wywolaly punktowe, owalne slady oparzen znajduj^ce siç na plecach. Charakterystyczne owale posiadaj^ silniejsze slady zwçglen od strony posladkow, co swiadczy o wyprostowanym tulowiu w przebiegu zdarzenia.
• Silne slady oparzen znajduj^ siç na plecach w okolicy pasa. Podobny wygl^d oparzen mozna zauwazyc przy ramieniu nad prawym obojczykiem. Slady te swiadcz^, iz H.B. ubrany byl w sweter oraz podkoszulek na rami^czkach. Material uzyty w tych miejscach posiada podwôjn^ warstwç.
• Slady wystçpowania oparzen wskazuj^, iz ciecz palna zostala wylana glôwnie w okolicach karku oraz na plecy. Niewielka ilosc cieczy palnej ulegla rozlaniu na tors.
• Niewielkie slady oparzen obejmuj^ powierzchnie przedramion oraz gôrnej czçsci ud. Swiadczy to, ze H.B. w przebiegu zdarzenia przemieszczal siç. Glôwna czçsc energii cieplnej obejmowala glowç (wskutek konwekcji) oraz tylnej czçsci ciala.
• Ww. slady swiadczy o tym, ze H.B. w trakcie zdarzenia szedl lub biegl. W zwi^zku z tym ubranie palilo siç na calej powierzchni nas^czonej cieczy paln^. W trakcie przebiegu pozaru wiçkszosc nas^czonej garderoby ulegla calkowitemu spaleniu. Nienas^czone natomiast byly rçkawy kurtki oraz swetra. Zostaly one najprawdopodobniej zdjçte (zerwane) w trakcie spalania.
• Podjçta zostala rôwniez przez denata prôba zdjçcia spodni wraz z bielizn^."
Zamieszczone przez bieglego wnioski do opinii:
Podsumowuj^c wyniki dokonanej (w ramach ekspertyzy) analizy do sprawy - biegly we wnioskach do opinii zamiescil odpowiedz na postawione przez organ procesowy pytania -stwierdzil on mianowicie, co nastçpuje:
1. Benzyna lakowa podobnie jak inne ciecze niepolarne posiada niskie napiçcie powierzchniowe. Skutkuje to tym, ze stosunkowo niewielka ilosc cieczy rozlana na material powoduje nas^czenie duzej powierzchni. Przy oblaniu benzyny lakow^ w ilosci 0,5 litra, a nastçpnie podpalenia moze dojsc do takich obrazen jakich doznal H.B.
2. W mojej ocenie nieznalezione czçsci garderoby H.B., w postaci koszuli podkoszulka oraz korpusu kurtki i swetra, mogly ulec calkowitemu spaleniu, w tych warunkach pogodowych oraz przy tej ilosci benzyny. Wynika to z pionowej pozycji poszkodowanego w trakcie przebiegu zdarzenia.
3. Poszkodowany w trakcie przebiegu zdarzenia przemieszczal siç, w zwi^zku z tym nie ulegly zapaleniu liscie znajduj^ce siç w sciôlce. W mojej ocenie poszkodowany upadl
na ziemiç przy probie sci^gania spodni, w momencie, kiedy powierzchnia spodni oraz bielizny ulegla zagaszeniu.
4. Klucze oraz monety, ktore prawdopodobnie znajdowaly siç w kieszeni kurtki nie nosz^ sladow okopcenia, z uwagi na to, ze nie byly one w zaden sposob przytwierdzone do ciala. W momencie przepalenia materialu, przedmioty te wypadly na podloze, zanim zd^zyly ulec okopceniu b^dz osmoleniu".
Ryc. 1. Zdjçcie obrazujqce oparzenia gornych czçsci ciala denata H.B. Owalem zaznaczono slad po rami^czku podkoszulka i slady zwçglen powstale podczas spalania siç (topienia) tworzywa sztucznego, z ktorego byl wykonany sweter - w miejscu jego bezposredniego
przylegania do ciala ofiary. Picture 1. Picture is showing Burns of upper part sof the body. The circle show traces of
undershirt and charred sweter on the body Zrodlo: z materialow udostçpnionych (wlasnych).
Ryc. 2. Zdj^cie obrazujqce oparzenia tylnych cz^sci ciala denata H.B. Owalem zaznaczono oparzenia powstale podczas spalania si^ (topienia) tworzywa sztucznego pochodzqcego ze
swetra.
Picture 2. Picture is showing Burns of back parts of the body. The circe shows burns caused
by the combustion of plastic sweater Zródlo: z materialów udost^pnionych (wlasnych).
3. Analiza zdj^c zaprezentowanych w kazusie
Autorka nie jest w stanie odniesc si^ do przeprowadzonej przez bieglego analizy zebranych w sprawie i dostarczonych mu materialów. Jednakze po przejrzeniu (zamieszczonej powyzej) wydanej przez niego opinii niewqtpliwie nalezy stwierdzic: fachowosc, znajomosc tematyki z zakresu posiadanych uprawnien, dociekliwosc, rzetelnosc i sumiennosc jej wykonawcy. Mozliwe jest natomiast odniesienie do dwóch zaprezentowanych tutaj zdj^c, na podstawie których stwierdzic mozna co nast^puje:
1. Substancja latwopalna - zidentyfikowana jako benzyna lakowa, niewqtpliwie zostala wylana na okolic^ ciemieniowq. i w mniejszej ilosci splyn^la na cz^sc czolowq glowy denata. Spowodowala ona wraz z oddzialywaniem wysokiej temperatury calkowite wypalenie wlosów i rozwarstwianie si^ skóry z mi^kkimi tkankami podskórnymi (tzw. decollement) od powierzchni kosci czaszki. Benzyna, splywajqc i palqc si^ na coraz nizej polozonych, glównie tylnych partiach: glowy (silne slady zw^glen potylicy, prawdopodobnie w mniejszym procencie oparzenia okolic twarzy), linijne p^kni^cie skóry i gl^biej polozonych tkanek szyi,
na ramionach, karku, plecach, lewej stronie klatki piersiowej itd. — spowodowala oparzenia i zmiany, ktore byly uzaleznione od spionizowanej postawy osoby, bezposredniego oddzialywania termicznego na szybko odkrywane czçsci ciala („zdzieranie" blyskawicznie zajmowanego plomieniem ubrania), rodzaju tkaniny, z ktorej wykonana byla garderoba i stopnia przylegania jej do skory (obrazenia na plecach, linijne — w okolicach pasa), ilosci docieraj^cej tam substancji oraz czasu oddzialania wysokiej temperatury na cialo ofiary. Zaobserwowane zmiany wyraznie wskazuj^ na kierunek pionowego dzialania od gory do dolu i brak wiçkszych uszkodzen konczyn gornych — zakryte okolice przedramion i dloni „zajçtych" manewrami w trakcie zdejmowania elementow odziezy oraz konczyn dolnych — uda i podudzia zasloniçte tkaniny spodni, ktora w mniejszym stopniu zostala nas^czona srodkiem latwopalnym (mniej jego splynçlo w te okolice nog), prçdki ruch poruszaj^cych siç w luznych nogawkach konczyn nie sprzyjal ich raptownemu zajçciu ogniem, dlatego ofiara mogla swobodnie przemiescic siç na pewn^ odleglosc. Dopiero zajçcie plomieniem materialu, z ktorego uszyte byly spodnie, zadecydowalo o przyst^pieniu do ich sci^gania. St^d gorne partie nog wykazuj^ intensywniejsze slady oparzen, anizeli dolne, w okolicach podudzi. Rozleglejsze oparzenia — w okolicach posladkow — delikatnej skory z przyleglymi warstwami (II o - pokrycie pçcherzami oparzelinowymi), ktore widoczne s^ jako przekrwione, obrzçkniçte obrazenia, z silnym odwarstwianiem siç poparzonych termicznie tkanek skory, co dodatkowo spotçgowaly wilgotne warunki srodowiska lesnego o tej porze roku.
2. Nie bez znaczenia na poziom oparzen byl material, tj. sztuczne tworzywo, z ktorego wykonano sweter. Rozgrzane do wysokiej temperatury sztuczne wlokna tworzy topi^ce siç i rozpryskuj ^ce krople. Taka chemiczna materia podgrzana do fazy topnienia wywoluje punktowe, o roznym ksztalcie slady (w zaleznosci od buduj^cej j^ struktury, nakladaj^cych siç warstw w miejscach szwow, bliskosci i przylegania do okolic — o roznej wrazliwosci tkanek ciala), a tym samym oparzenia z bardziej wyrazistym skutkiem odwzorowania, np. obserwowane na plecach denata H.B. Slady o charakterystycznym wygl^dzie zwçglen wywolaly silniejsze oparzenia w miejscach wtapiania siç tworzywa w powierzchniç skory, co m.in. wskazywalo na wyprostowanie tulowia w momencie przemieszczania mçzczyzny — plon^cego i szybko probuj^cego rozebrac siç w czasie zaistnialego zdarzenia.
3. Widoczne na zdjçciach cialo lez^cego mçzczyzny — w zgiçtej pozie ulozony na lewym boku, nogi podci^gniçte oraz skrçpowane niezdjçtymi slipami i spodniami, jak tez dlonie zacisniçte w piçsci — nie s^ efektem spalenia osoby i dziçki temu powstania pozycji „kolankowo-lokciowej", lecz po prostu objawem cierpienia i bezsilnosci umieraj^cego
z powodu rozleglych oparzen czlowieka. Do takiego stanu przyczynilo siç rôwniez stçzenie posmiertne, w przebiegu ktôrego zwloki zostaly ujawnione. Natomiast, w wyniku tego typu „splywaj^cego" oddzialywania termicznego, raczej w nieznacznym stopniu doszlo do sci^gniçcia skôry, czyli zmniejszenia jej powierzchni w minimalnym zakresie i to jedynie w obrçbie gôrnych partii ciala. Bynajmniej nie zaobserwowano tutaj objawôw wskazuj^cych na ingerencjç osôb trzecich, ktôre prôbowalyby ruszac cialo H.B. po jego smierci.
Podsumowanie danych na temat analizy zaprezentowanego kazusu
Przedstawiony w niniejszym artykule kazus ma uzmyslowic Czytelnikowi, jak trudno jest wyjasnic bieglemu medykowi s^dowemu, po przeprowadzonej sekcji, kwestie dotycz^ce rodzaju smierci gwaltownej (samobôjstwo, zabôjstwo, nieszczçsliwy wypadek), gdy ma do czynienia z oddzialywaniem wysokiej temperatury na cialo ludzkie. Zreszt^, problem spraw zwi^zanych z podpaleniem i smierci^ czlowieka nurtuje (spinaj^ce w calosc wszystkie dzialania procesowe) organy scigania karnego, ktôre prôbuj^ dotrzec do prawdy obiektywnej. Z samej zlozonosci tematyka dotycz^ca pozarôw nalezy do najtrudniejszych przestçpstw do ustalenia i udowodnienia winy. Do przyczyn takiego stanu rzeczy mozna zaliczyc czynnik obiektywny, dotycz^cy sposobu wzniecenia pozaru i umiejçtnosci maskowania siç sprawcy oraz czynnik subiektywny, dotycz^cy poziomu pracy wykonywanej przez prowadz^cych czynnosci na miejscu zwi^zanym z oddzialywaniem wysokiej temperatury. Najwiçcej blçdôw zwi^zanych z wyjasnianiem okolicznosci pozaru pojawia siç juz w trakcie wstçpnych czynnosci oglçdzinowych, ktôrych niewlasciwe przeprowadzenie bçdzie negatywnie skutkowalo na dalszych etapach postçpowania procesowego.
Cingle wzrasta poziom intelektualny przestçpcôw, ktôrzy doskonale znaj^ zarôwno obowi^zuj^ce przepisy prawa, jak i metody wykrywcze stosowane przez organy scigania karnego. Dlatego nie bez powodu, zreszt^ od tysiçcy juz lat, dokonuj^ wszelkich form przestçpstw z udzialem pozaru, jak rôwniez wykorzystuj ^ go do zacierania po sobie sladôw. Mimo wypracowywania coraz nowszych metod badawczych z pozarnictwa, kryminalistyki, medycyny s^dowej i innych dziedzin pokrewnych cingle mamy wiele niewiadomych, gdy dojdzie do dzialania nieujarzmionego jeszcze ognia, we wszystkich jego postaciach. Do tego dochodz^ pary i gazy wydzielaj^ce siç po uzytych srodkach energotwôrczych i przyspieszaj^cych proces palenia siç plomienia (efekt spalania lotnych skladnikôw materialu palnego). Dziçki sprzyjaj^cym ku temu okolicznosciom powstaj^ce produkty spalania mog^ doprowadzic do zatrucia czlowieka, stanowi^ zatem duze zagrozenie dla zycia i zdrowia
ludzkiego. Zatem bezposredni^ przyczyn^ zgonu ofiary uczestnicz^cej w pozarze nie musi byc tylko: oparzenie tzw. obszarôw wstrzqsorodnych jej ciala (do nich zalicza siç okolice twarzy i plciowe), rozleglosc okolic poddanych dzialaniu termicznemu, wielkosc obszaru i glçbokosc zalegania w skorze ciala, poddanie oparzeniom wyzszego stopnia (II o, III o, IV o), lecz rowniez mozliwosc zatrucia toksynami wydzielanymi podczas procesu spalania.
Powracaj^c do kazusu, warto wspomniec, ze jednym z zadan sluzb wykonuj^cych swoje obowi^zki bylo okreslenie bezposredniej przyczyny smierci, jak^ okazaly siç rozlegle oparzenia termiczne ciala H.B. Kolejnym zadaniem byla stosunkowo szybka identyfikacja denata. Ale czy wyjasniono wszystkie okolicznosci sprawy i w konsekwencji stworzono konkretn^ wersjç kryminalistyczna? Wydaje siç, ze kwestia, czy rzeczywiscie mamy tutaj do czynienia z samobojstwem czy zabojstwem, nadal pozostaje otwarta i czeka na wyjasnienie.
Organ procesowy po zebraniu materialow dotycz^cych ujawnienia zwlok H.B., kierjc postanowienie do bieglego napisal, ze sprawa dotyczy „namawiania H.B. do targniçcia siç na wlasne zycie", a wiçc istnialy przeslanki budz^ce w^tpliwosc co do dobrowolnego aktu pozbawienia siç zycia przez denata. Motyw doprowadzenia do smierci mial najprawdopodobniej inne „oblicze". Poza tym z tresci pytan postawionych przez prowadz^cego sprawç do bieglego mozna wnosic o jego w^tpliwosciach i przyjmowaniu wersji, jakoby ze zdarzeniem zwi^zane byly osoby trzecie. Natomiast w zamieszczonych do opinii cytatach z: notatki urzçdowej, protokolu oglçdzin miejsca znalezienia zwlok (okreslonego jako „protokol oglçdzin miejsca zdarzenia") oraz protokolu s^dowo-lekarskich oglçdzin zewnçtrznych i otwarcia zwlok (okreslonego jako „protokol oglçdzin i sekcji zwlok nr KMS ./2009") brak jest odniesienia, co do mozliwosci wziçcia udzialu w polaniu benzyn^ lakow^ i podpaleniu H.B. przez inn^ osobç. Jednakze na podstawie tej stosunkowo skromnej ilosci materialu w zaprezentowanym kazusie, dokonanie analizy zdjçc pozwolilo wyl^cznie na stwierdzenie, ze poparzenia osoby H.B. rzeczywiscie nast^pily wskutek polania ciecz^ latwo paln^ i podpalenia ofiary (przez srodek inicjuj^cy zaplon), czego mogla tez „od tylu" dokonac co najmniej jedna osoba trzecia. Nie wyklucza siç takiej ewentualnosci, skoro ofiara byla emerytowanym pracownikiem sluzb wiçziennych, probowala siç ratowac ucieczk^, swiadomie i to blyskawicznie starala siç zdejmowac plon^ce elementy odziezy, a polanie jej przez kogos „od tylu" jest calkiem prawdopodobnym wariantem. Wystarczyl motyw kierjcy innego czlowieka do zabojstwa H.B., poniewaz z zamieszczonych materialow wyraznie wynika cel, jakim bylo dla H.B. uratowanie wlasnego ciala przed oparzeniami i smierci^. Mozna tez przyj^c odmienn^ wersjç, tj. ulegniçciu namowom i podjçciu przez H.B. proby targniçcia siç na wlasne zycie, ale pod wplywem bolu i cierpienia
„przerosla" ona samego wykonawcç. Niestety, najczçsciej w sytuacjach zwi^zanych z ofiarami pozarów takie w^tpliwosci wystçpuj^ i... pozostaj^ bez odpowiedzi. Wtedy niezmiernie wazny jest dokladny opis samego miejsca znalezienia poparzonej lub spalonej ofiary (z warunkami tam panuj^cymi), sposób ulozenia zmienionych termicznie czçsci ciala w stosunku do obiektów i przedmiotów znalezionych na miejscu zdarzenia oraz opis stanu nadpalonych lub spalonych zwlok (po wykonanej autopsji). Czynniki te maj^ ogromne znaczenie podczas oceny okolicznosci zdarzenia i dojscia do zgonu osoby o nieustalonej tozsamosci (dokumenty, rzeczy osobiste, wygl^d, cechy szczególne)5. Poza tym nalezy sporz^dzic wykaz przedmiotów stwierdzonych na zwlokach i/lub ich poblizu, okreslic ewentualny wplyw warunków atmosferycznych i/lub srodowiskowych, zamiescic informacje
0 uzytym sprzçcie, sposobie utrwalenia zastanego stanu zwlok i wszelkich innych wykonanych czynnosciach6.
Jezeli chodzi o stan ujawnionych zwlok H.B., to nie ma wiedzy, czy w dokumentacji sporz^dzonej na tç okolicznosc ograniczono siç jedynie do opisów ogólnych i czy nie pominiçto istotnych opisów szczególowych. Z przytoczonych w opinii bieglego fragmentów dokumentacji wynika, ze tak duzy procent poparzenia ciala doprowadzil do smierci H.B. Istniala w zwi^zku z tym przeszkoda zwi^zana z ustaleniem mechanizmów, miejsca
1 przyczyn zgonu (motywu wykonawcy). Nie mozna tez ustalic, czy osoba, która hipotetycznie mogla dokonac zabójstwa, pozostawila w takim stanie zwloki i zatarla slady swojego dzialania skoro, jak napisano, do zgonu doszlo od 12 do 24 godzin wczesniej.
Spostrzezenia wlasne, pol^czone z teori^ i praktyk^ dowodz^, ze niezbçdna i ukierunkowana wiedza nawet w trudnych sprawach z zakresu pozarnictwa niew^tpliwie pozwala zblizyc nas do prawdy obiektywnej. Zaprezentowany kazus uzmyslawia sens budowania wersji zdarzenia z kazdego pozyskanego materialu, który da podstawç do wyci^gniçcia wlasciwych wniosków zamykaj^cych proces wykrywczy w danej sprawie.
Wyrazam serdeczne podziçkowania Panu Kapitanowi inz. Andrzejowi B^kowi, bieglemu s^dowemu z zakresu BHP — ochrona przeciwpozarowa przy S^dzie Okrçgowym w Gliwicach, za udostçpnienie materialów w celu ich wykorzystania w niniejszym opracowaniu.
5 I. Soltyszewski, B. Mlodziejowski, Problematyka identyfikacji NN zwlok i szczqtków ludzkich, [w:] I. Soltyszewski /red./, Badania kryminalistyczne (wybrane aspekty), Olsztyn 2007, rozdz. II, s. 43-52.
6 Zarz^dzenie nr 1426 Komendanta Glównego Policji z dn. 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynnosci dochodzeniowo-sledczych przez sluzby policyjne wyznaczone do wykrywania przestçpstw i scigania ich sprawców (Dz. Urz. KGP z 2005 r., nr 1, poz. 1), rozdz.4, s. 26-31.
Literatura
1. Choroszewski Z., Taktyka wykrywania sprawców pozarów, Szczytno 2005, W.W..i.P. WSPol., s. 36;
2. Holyst B., Kryminalistycznaproblematykapozarów, Warszawa 1962, Wyd. ZK KGP, s. 82;
3. Sawicki T., Podpalenie za pomocq plynów latwopalnych jako kryminalistyczna przyczyna pozarów, Warszawa 2003, „Biuletyn informacyjny" nr 117, Wyd. CLK KGP, s. 57-83;
4. Sawicki T., Badanie przyczyn pozarów, Warszawa 2006, „Biuletyn Informacyjny" nr 121, Wyd. CLK KGP,s.92;
5. Soltyszewski I., Mlodziejowski B., Problematyka identyfikacji NN zwlok i szczqtków ludzkich, [w:] I. Soltyszewski /red./, Badania kryminalistyczne (wybrane aspekty), Olsztyn 2007, rozdz. II, s. 43-52;
6. Zarz^dzenie nr 1426 Komendanta Glównego Policji z dn. 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynnosci dochodzeniowo-sledczych przez sluzby policyjne wyznaczone do wykrywania przestqpstw i scigania ich sprawców (Dz. Urz. KGP z 2005 r., nr 1, poz. 1), rozdz.4, s. 26-31.
Podinsp. dr inz. Renata Wlodarczyk - adiunkt Zakladu Kryminalistyki Instytutu Badan nad Przestçpczosci^ Zorganizowan^ i Terroryzmem WBW i A WSPol. Po ukonczeniu studiów pracowala m.in. na stanowisku specjalisty Pracowni Serologicznej Zakladu Medycyny S^dowej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. Od 1992 r. podjçla wspólpra^ z Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym KGP w Warszawie. W 2001 r. otrzymuje stopien doktora nauk prawnych, po obronie pracy doktorskiej pt. „Kryminalistyczne badania uszkodzen i zmian wlosów ludzkich". Od 2004 roku pracuje w Wyzszej Szkole Policyjnej w Szczytnie. Bierze takze czynny udzial w róznego rodzaju formach ksztalcenia grup studenckich (prawa, bezpieczenstwa wewnçtrznego, administracji), podyplomowych z uczelni krajowych i zagranicznych, prawników, przygotowan do wykonywania czynnosci procesowych przez ekspertów kryminalistycznych, funkcjonariuszy ruchu drogowego, sluzb róznych pionów Policji, Strazy Granicznej, Panstwowej Strazy Pozarnej i innych.
Recenzenci
dr inz. Barbara Oscilowska dr inz. Norbert Tusnio
