CC BY
12
10.01Л0.РУЗНОМАНИГОРЙ 10.01.10. ЖУРНАЛИСТИКА lO.Ol.lO.JOURNALISM
УДК 316.472.4 ББК 68.015
ТАХ,ЛИЛИ ТАНОСУБИИ Бозорзода Нуриддин Шодипур, номзади илмуои МАВЗУЪ^ОИВАТАНИВУ филология, дотсентиДонишгоуимиллии
ХОРИЦЙДАР СА ФАРНОМА^О Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе)
АНАЛИЗ СООТНОШЕНИЯ Бозорзода Нуриддин Шодипур, кандидат
ОТЕЧЕСТВЕННЫХ И филологических наук, доцент Таджикского
ЗАРУБЕЖНЫХ ТЕМ В национального университета
ПУТЕШЕСТВИЯХ (Таджикистан,Душанбе)
ANAL YSIS OF THE RA TIO Bozorzoda Nuriddin Shodipur, candidate of OF DOMESTIC AND FOREIGN philological sciences, Associate Professor of the Tajik TRAVEL TOPICS National University(Tajikistan,Dushanbe)
Вожа^ои калиди: сафарнома, таассуроти сафар, Тоцикистон, Иттиуоди Шуравй, Федератсияи Русия, мамолики шарц, мамолики гарб, сафарномауои тарцумашуда
Дар мацола сафарномауои ватаниву хорицй, ки аз уудуди собиц Иттиуоди шуравй ва мамолики хорицй эцод шудаанд, аз нигоуи таносуб ба риштаи тауциц кашида шудаанд. Теъдоди сафарномауое, ки мавзууои дохилии Тоцикистон ва цумууриуои собиц Иттиуоди Шуравиро инъикос намудаанд ва аз Рузуову %афтаву Дауаи адабиёту санъати тоцик дар ин кишвар иншо гардидаанд, беш аз 50 адад мебошад. Дар матбуоти тоцик уамчунин сафарномауое нашр гардидаанд, ки аз тарзи уаёти хорициён, давлатуои хорицаи дуру наздик, урфу одат ва маданияти моддию маънавии ощо нацл кардаанд. Сафарномауои аз хорици Иттиуоди Шуравй таълифёфтаи замони шуравй шартан ба ду бахш тацсим карда шудааст: 1) таассуроти муаллифони тоцик аз сафаруои хорица ва 2) нигоштауои муаллифони русу хорицй ва сафарномауои тарцумагардида. Теъдоди сафарномауое, ки муаллифони тоцик то замони истицлолият дар мавзуи хорицй таълиф намудаанд, беш аз 70 адад аст. Таулили таносубии маводи нашрияуо нишон медиуад, ки сафарномауои аз хорици кишвар таълифёфта нисбат ба сафарномауои дар мавзуи дохилй иншо шуда бештар буда, доираи амалиётуои муаллифон уам дар ощо васеътар аст.
Ключевые слова: путевые заметки, впечатление от путешествий, Таджикистан, Советский Союз, Российская Федерация, восточные страны, западные страны, переведенные путешествия
В статье изучены описания об отечественных и зарубежных путешествихя, написанные на территории бывшего Советского Союза и зарубежных стран с точки зрения их соотношения. Существуют более 50 путешествий, отображающих внутренние темы Таджикистана и бывших республик Советского Союза, написанные о неделях и декадах таджикской литературы и искусстве в той или иной стране. В таджикской периодической печати также опубликованы описания путешествий, рассказывающих об образе жизни иностранцев, стран ближнего и дальнего зарубежья, их традициях и материально-духовной культуре. Путешествия, описанные за пределами Советского Союза, условно разделены на две части: 1) впечатления таджикских авторов из зарубежных путешествий и 2) сочинения русских и иностранных авторов и переводные путешествия. Количество описнаний о путешествиях, написанных таджикскими авторами до периода независимости по зарубежным темам, составляет более 70 штук. Анализ соотношения материалов изданий показывает, что путешествий, описанных по зарубежным темам, больше, чем сочиненных по внутренним, а также в них широк круг действий авторов.
Key words: journey, travel impression, Tajikistan, Soviet Union, Russian Federation, eastern countries, western countries, translated trips
The article dwells on domestic and foreign travels written on the territory of the former Soviet Union and foreign countries in terms of their relationship. There are more than 50 travels reflecting the internal themes of Tajikistan and the former republics of the Soviet Union, written beset with the weeks and decades of Tajik literature and art in a particular country. The Tajik periodical also published travels telling about the lifestyle offoreigners, countries near and far abroad, their traditions and material and spiritual culture. Travels written outside the Soviet Union are conditionally divided into two parts: 1) impressions of Tajik authors from foreign travels and 2) works of Russian and foreign authors and
translated trips. The number of trips written by Tajik authors before the period of independence on foreign topics is more than 70 pieces. An analysis of the correlation of materials ofpublications shows that travels written on foreign topics are more than composed on domestic topics, and they also have a wide range of authors' actions.
Табиист, ки публитсистону адибон хангоми сафар ба масъалаву муаммои гуногун, шахсиятхои алохида, мавзею маконхои чолиб, чойхои таърихию фархангй, урфу одати мардуми мухталиф ошно мегарданд ва таассуроти сафарашонро дар шакли кайдхои сафар ё таассуроти сафар руйи сафха меоранд. Дар ин нигошта мавзуъхои ватаниву хоричиро, ки аз худуди собик Иттиходи Шуравй ва мамолики хоричй эчод шудаанд, аз нигохи таносуб ба риштаи тахкик кашидем.
Ба мавзуи дохилй сафарномахоеро, ки аз Чумхурии Точикистон ва собик Иттиходи Шуравй навишта шудаанд, шомил намудем. Теъдоди ин бахш беш аз 50 адад мебошад. Сафарномахои "Сафар ба «Саройи камар»"-и А. Лохутй (Точикистони сурх. - 1936. -16 декабр), "Канали Маргедар"-и С. Айнй (Точикистони сурх. - 1940. - 28-29 ноябр), "Саёхати Бухоро бо хамрохии С. Айнй"-и С. Улугзода (Шарки сурх. - 1950. - № 3. - С. 2-11), «Мехри Москва»-и А. Дехотй (Шарки сурх. - 1950 - №6. - С. 89-103), "Чули лабташна, шунав, оби равон меояд!"-и А. Дехотй (Шарки сурх. - 1952. - № 9. - С. 20-34), "Дар Шуроб"-и А. Одинсов (Точикистон. - 1957. - №11. - С. 17-18), «Сафари диёри дустон»-и Гаффор Мирзо (Шарки сурх. - 1960. - №5.- С. 34-57; - №6. - С. 17-35), «Рузномаи хафтаи адабиёти точик дар Украина»-и М. Шукуров ва А. Сайфуллоев (Шарки сурх. - 1962. - №7. - С. 42-56), "Колхози «Коммунизм»", "Ч,ашни таърихй", "Тирози чахон"-и С. Айнй (Куллиёт. - Ч,. 5. - Душанбе, 1963. - С. 93-106; 107-122; 123-140), «Шонздах руз дар хонаи дустон»-и У. Рачабов (Садои Шарк. - 1965. - №8. - С. 11-36), «Шод бош, Озарбойчон»-и Ю. Акобиров (Садои Шарк. -1965. - №12. - С. 35-42), "Ду руз дар Норак'-и С. Турсун (Садои Шарк. - 1972. - № 12. - С. 7482), "Нориниёнем мо"-и Ф. Мухаммадиев (Садои Шарк. - 1977. - № 4. - С. 11-35; - № 5. - С. 329), «Мавче аз Балтика»-и М. Хочаев (Садои Шарк. - 1978. - №11. - С. 56-89), «Хотираи чанд руз»-и М. Миршакар (Садои Шарк. - 1979. - №12. - С. 114-125), "Айёми гул"-и М. ^аноат (Точикистони советй. - 1980. - 13 декабр), "Рузе дар водии Вахш"-и И. Файзуллоев (Точикистони советй. - 1981. - 5 июл), "Ба Догистон - ба огуши дустон"-и И. Файзуллоев (Точикистони советй, 1982. - 6 июн), "Садои зангулахо"-и И. Файзуллоев (Маданияти Точикистон, 1982. - 15 октябр), "Дашти Дангара"-и М. Гоиб (Садои Шарк. - 1982. - № 7. - С. 48-54), "Дар поезди Боку"-и Ф. Мухаммадиев (Маданияти Точикистон. - 1983. - 19, 22, 26 апрел), "Дар дили Сибир"-и А. Рабиев (Садои Шарк. - 1983. - № 6. - 45-51), "Аз паи хикмати ^аротегин"-и Р. Ахмадов ва С. Фатхуллоев (Садои Шарк. - 1986. - №10. - С. 84-95), "Дасти босаховат"-и X,. Содик (Садои Шарк. - 1988. - № 1. - С. 87-102), "Ёрон чу ба иттифок меъод кунанд" (Омузгор. - 1990. - 16 январ), "Дарвоз чу Юнон аст дар мазраъаи хикмат" (Омузгор.
- 1990. - 31 июл), "Тавфики амал бувад дар иттиходи мардум" -и С. ^аландаров (Омузгор. -1990. - 28 август) ва гайра аз ин зумраанд. Дар замони Шуравй сафар ба чумхурихои иттифокй сафар ба дохили мамлакат хисоб мешуд. Ин гуна сафархо бештар дар шакли Рузхову Хафтаю Дахаи адабиёт ва санъати як чумхурй ба чумхурии дигар, сафархои илмй, конфронсхо, анчуманхо, сайру сафархои истирохативу кории ашхоси касбу кори гуногун -рузноманигорон, адибон, кормандони сохаи фарханг ва гайра сурат мегирифт. Табиист, ки аз ин сафархо аксари маводро дар шакли сафарнома бештар ахли калам омода, чоп ва ба хонанда пешниход мекарданд.
Аз ин нигох, чанде аз сафарномахо махсули сафари сайёхон ба чумхурихои собик шуравй -Узбекистан, Русия, Латвия, Украина ва гайра мебошанд. Яке аз сафарномахое, ки аз чумхурии Узбекистон навишта шудааст, «Сафари диёри дустон»-и Гаффор Мирзо мебошад, ки дар ду шумораи мачаллаи "Садои Шарк" чоп шудааст. Хайат аз шаш нафар, ду насрнавис
- Сотим Улугзода (раис), Толис Пулодов ва чахор шоир - Бокй Рахимзода, Аширмат Назаров, Файзулло Ансорй ва Гаффор Мирзо иборат будааст (6, 41).
Муаллиф дар сафарнома лахзахои чолиби дидаашро тасвир месозад, онхоро шарх медихад, андеша меронад. Ин нукта хусусан нисбат ба дустй, карибй, каринй ва пайванди хешутабории халкхои точику узбек баръало ба чашм мерасад. Адибони моро дар Тошканд, ки аз вилояти Сугд хамагй 35 дакика рох будааст, хеле хуш пешвоз мегиранд. Боздидхои адибони точик аз комбинати бофандагии шахри Тошканд, заводи мошинахои хочагии кишлок, истгохи барки обии Фарход, аз Мизочули точикону узбекон, шахрхои Янгиеру Самарканд таассуроти хуш ва фаромушношуданй мегузорад. Дар сафарнома хамчунин дар бораи адабиёти точику узбек ва робитаи кадимаи он низ сухан меравад.
Гаффор Мирзо хамчунин дар чанд чойи мавод таассуроти худро бо шеър баён кардааст, ки ин сафарномаро рангин сохтааст. Баргузории чунин хафтахои адабиёту санъат дустию равобити халкхову адабиётро пойдор месохтанд.
Сафарномаи Сотим Улугзода «Саёхати Бухоро бо хамрохии С.Айнй» хеле чолиб аст. Дар ин сафар онхо се нафаранд.
- Мо ба Бухоро саёхат мекунем, - мегуянд Айнй, - нигоштааст Улугзода, - Икромй хам меравад, шумо хам равон шавед» (16, 11). Гарчанде Сотим Улугзода узр пеш меорад, ки «Дахрузаи адабиёт наздик аст, китобамро навишта тамом карданам лозим буд...». Айнй ба у посух медихад, ки «Ана, аз барои хамин ман шуморо бо хамрохии ман равед гуфта истодаам. Шумо дар вагон чизи навиштагиатонро ба ман мехонед, ман мехохам, ки бо китоби шумо ошно шавам» (16, 2).
Аз сафари Бухоро як максади устод Айнй зиёрат кардани дехае буд, ки Абуалй ибни Сино дар он чо зоида шудааст ва он дехаро, ки Лаглака будааст, меёбанд. Баъдан, дар натичаи пурсучуйхои зиёд кабри Мушфикиро низ аник мекунанд. Сипас, кабри шоири асри 15 Хоча Исмати Бухороиро пайдо намуда, ба масъулин нишон медиханд, то ки лозим ояд, таъмир кунанд.
Сотим Улугзода баъди муддате навиштаи худро хонда, онро чунин чамъбаст мекунад: «Баъди дах мохи саёхати Бухоро ин «кайдхои сафарии» худро хонда, ман мебинам, ки на он кадар дар бораи саёхат, балки бештар дар бораи рохбари саёхатамон Садриддин Айнй навиштаам. Дар назари аввал ин мумкин аст камтар ачиб хам намояд, аммо дар хакикати хол хеч ачоибот надорад: хамчун нависанда, хамчун олим, хамчун инсон Айнй шахси ачоиб, симои барчастаест, ки гарчанде шумо аз ин пеш бо у чандин бор мулокот карда ва хамсухбат шуда бошед хам, боз дар хама чо ва дар хама хол вай диккати шуморо ба худ чалб мекунад... Ин асар сазоворона мукофоти Сталинй гирифт» (16, 11).
Дар сафарнома, чуноне худи муаллиф хам кайд кардааст, Айнй ва амалиётхои у тасвир ёфта бошанд хам, хонанда аз накли С.Улугзода хам дар бораи устод Айнй, хам дар бораи чойхои таърихии Бухорову одамони начиби он маълумоти хеле чолиб мегирад, Хусусан, фидокорию гамхории устод Айнй нисбат ба бузургони миллат, чун Ибни Сино, Мушфикй, Хоча Исмат, ки зодагони Бухороянд ва максади сафар хам равшан намудани зодгоху маркади онхо буд, дарси ибрат аст.
Як кисм сафарномахо натичаи сафари адибони точик ба Федератсияи Русияанд. Маводе, ки аз сафари Маскав таълиф гардидааст, «Хотираи чанд руз» ном дорад. Сафари Мирсаид Миршакар дар арафаи 50-солагии ИЧ,ШС ба вукуъ пайваста, аз 27 сентябр то 3 октябри соли 1972 давом ёфтааст. Муаллиф дар огози маводи хар рузи сафар санахои онро гузошта, сипас, каме аз рафти сафар ва диду боздидхои хеш дар Маскав накл карда, баъдан, хаёлан ба Точикистон баргашта, аз гузаштаву муосираш ва тараккиёти илму маданияти он дар шакли мукоиса харф задааст (7, 114-125).
Сафарномаи «Дар дили Сибир»-и А. Рабиев бошад аз бунёдгарони шохрохи Байкалу Амур (БАМ) хикоят мекунад. Дар сохтмони БАМ чавонони точик хам кор карда, шахракеро бо номи Солони бунёд намуда, дар сохтмони он усулхои шаркии меъмориро истифода бурдаанд, ки хеле чолиб будааст. Муаллиф ба Сибир сафар карда, дар сафарномааш зисту зиндагонй ва корнамоихои точикистониёнро тасвир намудааст (10, 11).
Бархе аз ин сафарномахо Рузхову Хафтаву Дахаи адабиёту санъати точикро дар Федератсияи Русия инъикос кардаанд. Сафарномаи нисбатан комиле, ки хонандаро бо рафти Дахаи адабиёти точик дар кишвари Русия ошно месозад, «Шонздах руз дар хонаи дустон»-и Убайд Рачаб мебошад. Он хачман васеъ буда, ба гуфтаи муаллиф, танхо кайдхояш оварда шудааст. Ин нигошта аз чихати шаклу мазмун ва тарзи нигориш сафарномаи пурра аст. Он огозу анчом дошта, таърихи рузхои сафар, рафти ходисоту вокеот ва чойи он дакик нишон дода шудааст, ки аз хусусиятхои хоси сафарнома ба хисоб меравад. Муаллиф аввал кисмхои сафарномаро муррифй мекунад: «14.06.65. Душанбе-Махачкалъа», «15-19.6.65. Догистон», «19-21.6.65. Астрахан», «21.6.65. Киштии «Клара Сеткин», «22-24.6.65. Волгоград», «2527.6.65. Ленинград», «28.6-1.7.65. Москва».
- Дувоздах нафарем, - омадааст дар кисмати аввал, - нух шоир, як носир, як мунаккид ва як нафар аз ахли хунар. Икромиву Ниёзй, ки дар Москваанд, худи хамин руз ба Махачкалъа меоянд. Чахор нафар аз ходимони радиову телевизион ва матбуот низ хамрохи мо мераванд (11, 11).
Дахаи адабиёт аз сарзамини догистониён шуруъ шудааст. Ба пешвози иштирокчиёни дахаи адабиёт шоири шахири Догистон Расул Гамзатов низ мебарояд. У иштирокчиёнро ба диёри хамешабахори худ, ба сарзамини Сулаймон Сталский ва Гамзат Садаса хайра макдам гуфтааст. Адибони моро бо сарварии Мирзо Турсунзода, хар кучое ки рафта бошанд, хох дар Догистон, хох дар Астрахан, хох дар Волгоград ва хох дар Ленинграду Маскав бо як
самимияти хосса, бо ихлоси баланд пешвоз гирифтаанд. Дар хама чо шеъру суруд танин меандохту риштаи дустиву мухдббат робитаи адабиётхоро кавитар месохт.
Сафарнома баробари он ки хонандаро аз рафти сафар вокиф месозад, факту ракамхои зиёди ахамиятнокро низ дарбар гирифтааст. Хонанда хангоми мутолиаи сафарнома бо мавзеъхои таърихй, ашхоси баруманд, дастовардхои бемисли бошандагони кишвари пахновари рус ошно мегардад.
Муаллиф дар сафарнома накши фаъол дошта, хатти харакати сафар хам возеху равшан аст.
Навиштаи дигаре, ки аз Хдфтаи адабиёти точик накл мекунад, «Рузномаи хафтаи адабиёти точик дар Украина»-и М. Шукуров ва А. Сайфуллоев (19, 42-56) мебошад. Он сафари адибони точикро ба Украина инъикос намудааст. Азбаски адибони точик барои гузаронидани хафтаи адабиёти точик дар Украина ташриф оварда буданд, тантанахо дар хама чо баргузор мегардид. Х,айати вакилон ба ду гурух таксим шуда, ба тамошои шахрхои Украина баромадаанд ва натоичи онро низ ду нафар акс кардаанд. Рузномаи сафар огозу анчом дорад, ки пуррагии асарро ифода мекунад, вале дар рузнома муаллифон накши фаъол надоранд, ки ин хам аз хусусиятхои хоси як навъи сафарнома - рузномаи сафар мебошад.
Сафарномаи «Шод бош, Озарбойчон»-и Ю. Акобиров (1, 35-42) хам аз Дахаи адабиёт ва санъат хикоят мекунад. Он сафари адибони точикро ба Озарбойчон тасвир намудааст. Азбаски мавзуи сафарнома, чун маводи боло, инъикоси дахаи адабиёт аст, ин навиштахо ба хам монанданд, вале маводи дувум танхо рузнома набуда, ходисаву вокеахои марбути сафарро низ инъикос намудааст. Аз ин сабаб, онро ба навъи кайдхои сафар шомил намудан мумкин аст.
Маводе, ки рубрикаи «сафарнома» дорад, «Мавче аз Балтика»-и Мухиддин Хочаев мебошад (18, 56-89). Нависанда вакте ки соли 1976 дар анчумани VI нависандагони Латвия иштирок карда, дар хайати як гурух нависандагон ба тамошои колхози «Бривайс вилнис» («Мавчи озод»), хочагии мохидории Лимбажи мераванд, ваъда медихад, ки боз гашта меояд ва мувофики ваъдааш дубора ба ин хочагй сафар мекунад, то бо он аз наздик ошно шавад. Сафарнома бештар аз хаёти мохидорон накл кардааст. Он аз 12 кисм иборат буда, онхо хамдигарро пурра месозанд. Ин сафар ба муаллиф таассуроти калон мебахшад. Сафарнома хонандаро бо тарзи зисту зиндагй, кору пайкори мардуми латиш, хусусан хочагии мохидории «Бривайс вилнис» ошно месозад.
Хамин тарик, сафарномахое, ки аз худуди собик Иттиходи Шуравй хикоят намудаанд, пеш аз хама, дустию рафокат, инкишофи адабиёту санъат ва маданияту маънавиятро инъикос кардаанд, зеро талаботи он замон хам чунин буд.
Дар матбуоти точик хамчунин сафарномахое нашр гардидаанд, ки аз тарзи хаёти хоричиён, давлатхои хорича, урфу одат ва маданияти моддию маънавии онхо накл кардаанд. Сафарномахои аз хоричи кишвар таълифёфтаи замони шуравиро шартан ба ду бахш чудо намудан мумкин аст:
1. Таассуроти муаллифони точик аз сафархои хорича.
2. Нигоштахои муаллифони русу хоричй ва сафарномахои тарчумагардида.
Бояд гуфт, ки муаллифони точик бо хар роху восита ба мамлакатхои хорича сафар намуда, натичаи таассуроташонро руйи сафха овардаанд. Теъдоди сафарномахое, ки то замони истиклолият мавзуи хоричиро инъикос намудаанд, беш аз 70 адад аст. Сафарномахои "Дар кишвари дустон"-и Ф. Ниёзй (Шарки Сурх. - 1954. - № 8. - С. 80-86), "Хдждах руз дар Япония"-и А. Дехотй (Садои Шарк. - 1959. - №11. - С. 19-21), "Сафари Австралия"-и А. ^аххоров (Шарки сурх. - 1960. - № 8. - С. 64-71), "Таассурот аз сафари Англия"-и А. Сайфуллоев (Шарки Сурх. - 1964. - № 1. - С. 24-42), "Сафар дар шахрхои шеъру хунар"-и Р. Хотим (Садои Шарк. - 1966. - № 3. - С. 56-63), "Дар диёри шоир"-и М. Миршакар (Садои Шарк. - 1966. - № 6. - С. 47-49), "Аз диёри Рудакй то манзили Хрфиз"-и И. Файзуллоев (Маориф ва маданият. - 1972. - 4 ноябр), «Гизоли болдори Техрон»-и М. Муллочонов (Садои Шарк. - 1972. - №12. - С. 126-131), "Дили бедор'-и М. Шукуров (Садои Шарк. - 1981. - № 7. -С. 92-105), "Файзи озодй'-и З. Насриддинов (Садои Шарк. - 1983. - №2. - С. 71-81), "Дар сарзамини шукуфон"-и А. Хдмдам (дар кит.: Рохи дилхо. - Душанбе: Ирфон, 1985. - 208 с), "Кишвари сапедаи Чосон"-и Х. Шарифов (Садои Шарк. - 1988. - №6. - С. 96-106), "Ох, Бухенвалд!.."-и М. Мирзошоев (Ч,авонони Точикистон. - 1989. - 19 апрел), "Сафаре, ки интизор набуданд"-и М. Хусейн (Точикистони советй. - 1989. - 9 август), "Ба Ландан бо рохи худшиносй"-и М. Шахидй (Точикистони советй. - 1989. - 25 июл), "Тавоной аз дустист"-и Д. Икромй ва М. Шукуров (Адабиёт ва санъат. - 1990. - 2 август), "Ин халкро дуст надоштан гунох аст"-и Л. Кенчаева (Паёми Душанбе. - 1990. - 14 апрел), "Сафар кардан олам дидан аст"-и М. Олим (Паёми Душанбе. - 1990. - 28 апрел), "Ачоиботи мактабхои Америка"-и С.
Насриддинов (Омузгор. - 1990. - 20 феврал), "Техрону Душанбе бародаршахр мешаванд"-и М. Олимпур (Адабиёт ва санъат. - 1990. - 30 август), "Дусад соат дар Яман»-и Д. Нодир (Паёми Душанбе. - 1990. - 16, 18 август), «Кушода даре ба чахони Фаранг»-и П. Чамшедов (Садои Шарк. - 1991. - № 12. - С. 103-112) ва гайра мавзуъхои хоричиро мунъакис сохтаанд.
Дар чанде аз сафарномахо муаллифон мавзуи Афгонисторо ба риштаи тасвир кашидаанд. «Шонздах руз дар Афгонистон»-и Сотим Улугзода (Шарки сурх. - 1959. - №11. - С. 28-41), «Аз паи таърихи кухан»-и А. Мухторов (Садои Шарк. - 1973. - №8. - С. 98-125), "Бахори гарми Кобул"-и М. Хусейн (Адабиёт ва санъат. - 1990. - 19 май), "Аз сафарномаи Афгонистон"-и М. Хусейн (Адабиёт ва санъат. - 1990. - 12 июл), махсули сафари адибону рузноманигорон ба Чумхурии исломии Афгонистон мебошанд.
Дар ду сафарномаи аввал, ки аз таассуроти сафари Афгонистон навишта шудаанд, хам дар шаклу услуб ва хам дар фарогирии ходисоту вокеот ва далелхо фаркият ба чашм мерасад. Сотим Улугзода дар сафарномааш - «Шонздах руз дар Афгонистон», ки аз чашни 41 -умин соли истиклолияти Афгонистон навишта шудааст, вокеаву ходисаи ба чашни истиклол марбутро акс кардааст ва дар он хусусияти рузмаррагии тасвир бештар аст (17). Дар сафарномаи Ахрор Мухторов «Аз паи таърихи кухан» (8) хангоми мутолиа маколаи илмй пеши назар меояд. Хамчунин сафарнома ба кисмхо (бо номи шахрхо) чудо карда шуда, шарх ёфтааст. Сафарномаи С.Улугзода бошад, бо хатти рост ба кисмхои шартй бахш гардидааст. Дар сафарнома тасвир аёнй, вокей ва гуфтан мумкин аст, хусусияти рузмаррагй касб кардааст. Дар навиштаи Мухторов хикоят ё накл аз таърих ба мушохида мерасад. Муаллиф барои тасдики фикр ва ё исботи ходиса, вокеа, фактхо ё шахсиятхои таърихй ва хоказо ба гузашта ва катибахо руй меорад.
Дар сафарномаи Улугзода ходиса, вокеа ва манзарахои асосан Кобул ва атрофи он акс ёфта бошанд, дар маводи А. Мухторов доираи амалиёт хеле васеъ буда, он дар шахрхои Кобул, Мазори Шариф, Хирот, Газнй, ^андахор, бозорхои китобфурушии шахрхои Балху Чалолобод ва кисман музофоти онхо мегузарад (8, 98-99). Вале, новобаста ба фаркиятхо, хар ду навишта ба хонанда дар бораи Афгонистони хамсоя, ки бо мо, точикон, хаммарзу хамзабон ва хаммаданияту хамтаърих аст, маълумоти зиёди пурарзиш медиханд, ки холо хам мохияти худро аз даст надодаанд.
Се сафарномаи дигар махсули сафари Хиндустони афсонавй мебошанд. Яке, «Тушаи рох»-и Муллокомил Саъдуллоев аст, ки таассуроти сафари муаллифро аз шахрхои Дехлй, Чамму, Агра, Банорас, Лакнау, оромгохи Точмахал, ^алъаи Мукаддас, аз мулокоти шахсони баруманду мехмоннавози хинду ва хоказо дарбар гирифтааст (14, 101-113). Диду боздидхо ба муаллиф таассуроти амик мегузорад ва у онхоро бо як самимият акс кардааст. Хамчунин, дар сафарнома муаллиф дар шарху накли ходисоту вокеот фаъол аст. Мавод рубрикаи «^айдхои сафар» дорад, ки дуруст мебошад.
Сафарномаи дигаре, ки аз ин кишвари зебову дилрабо эчод гардидааст, «Хотироти сафари Хиндустон»-и Мухаммад Осимй мебошад. Муаллиф дар огоз максади сафарашро чунин арза медорад: «Мохи ноябри соли 1981 дар Хиндустон ду маъракаи мухимми илмй баргузор гардид. Яке, семинари байналхалкй бахшида ба чашни хазораи Абуалй Ибни Сино, дигаре, семинари хинду советй рочеъ ба робитахои илмию техникии Осиёи Миёна ва Хиндустон дар асрхои миёна буд. Ба ман муяссар шуд, ки хамрохи гурухи олимон аз Москва, Тошканд ва Душанбе ба кори ин семинархо иштирок намоям» (9, 72). Мухаммад Осимй навиштаи худро ба кисмхои «Семинари Ибни Сино», «Семинари хинду советй» ва «Саёхати Кашмир» чудо кардааст. Муаллиф дар ин кисмхо рафти кори семинархоро хеле хуб, бо далелхову мисолхо тасвир намуда, дустиву хамкорихои илмиву эчодй ва маданиро аз номи иштирокдорони семинар чонибдорй ва инъикос кардааст.
Дар сафарномаи Осимй алорагми сафарномаи каблй санаи сафару рафти он аник буда, мавод ба кисмхо низ таксим шудааст. Баробари ин, муаллиф хам фаъол асту хонандаро хамсафари худ сохта метавонад, ки ин сафарномаро диккатчалбкунанда кардааст.
«Чанд руз дар Хиндустон»-и Т. Умаров (Точикистони советй. - 1970. - 17 феврал) хам дар васфи кишвари зебову санъатпарвари Хиндустон бахшида, бо як эхтироси хосса эчод шудааст.
Холмурод Шарифов сафарномаи хешро «Кишвари сапедаи Чосон» номидааст. Он аз кишвари зебои Чосон (Республикаи Демократии Халкии Кореяи собик) хикоят мекунад. Муаллиф дар ибтидо аз дидахои хеш, мусохибахои гуногунаш, мушкилоти зиндагии халки Корея ва ба ду кисм чудо шудани он, худсарихои тачовузкорони япониву амрикой дар ин сарзамин, хамчунин чойхои чолиби диккати ин чумхурй, шахрхои дилфиребу мунаккаш ва гайра накл намудааст. Чуноне муаллиф иброз медорад, бошандагони Корея Кореяи
Шимолиро Чосон меномидаанд, ки маънояш «кишвари партави сахаргохон», «анвори сапедадам», «тулуъгохи хуршед» ва «таровати бомдодй» будааст (20).
Сафарномаи Абдулахад Кдххоров «Сафари Австралия» дар се шумораи мачаллаи «Садои Шарк» нашр гардидааст. Ин мавод ба кисмхои зерин чудо шудааст, ки номи онхо ифодагари мухтавои сафарнома хам мебошад: «Хабар», «Ба Дехлй», «Як чанд руз дар шахри Бангкок», «Ба Австралия», «Фермахо шикаст мехуранд», «К^ураи гусфандон», «Дурафтода», «Бурди тарафайн». Муаллиф сафари худро ба Дехлй тасвир намуда, оид ба шахрхои Мадрас, Бангола, Калкатта, Бангкок маълумотхои чолиб медихад, дар бораи Хиндустон, набототу хайвонот, маданият ва гайра бо далелхо харф мезанад. Баъдан, дар бораи китъаи Австралия, ахолй, табиат, саноат, чорводорй, ачоиботи фаслхои сол ва хоказо бо харорат сухан меронад (5).
То ин вакт мо сафарномахоеро, ки муаллифони худй аз давлатхои Осиё, яъне Шарк, эчод кардаанд, ба риштаи тахкик кашидем. Дар матбуоти замони шуравии точик хамчунин сафарномахое интишор ёфтаанд, ки муаллифони худй аз сафари давлатхои Гарб навиштаанд. Масалан, Абдулмалик Бахорй ба Олмон, вале федералй, сафар намуда, таассуроти сафарашро бо номи «Тамошои се шахр» - шахрхои Хамбург, Мунхен ва Франкфурт руйи когаз меорад. Азбаски Олмон давлати сармоядорй аст, хаёти он, зиндагии сокинони он дар мукоиса бо зисти собик шуравй оварда мешавад, ки дар сафарнома чунин мукоисакунихо равост. Муаллиф, чуноне менигорад, ба тамошои чанде аз намоишномахои фестивали байналмилалй дар шахри Хамбург ташриф оварда, чанде аз филмхои ба намоиш гузоштаро низ шарх ва бахо додааст (2).
Сафарномаи дигари Абдумалик Бахорй «Аз сохили Варзоб то халичи Бискай» саёхати муаллифро ба Фаронса тачассум намудааст. Ин навбат 32 нафар сайёхон ба тамошои Фаронсаи бузург мераванд. Бахорй дар навиштаи худ асосан сайру сафари хамрохонро дар кучаву хиёбонхо, чойхои хушманзараю лаби бахр ва укёнуси Атлантик тасвир сохтааст. Сафарнома хамчунин тарзи хаётгузаронии халки дорою кашшоки шахри Парижро инъикос кардааст. Агар бо як сухан бигуем, «хотирахои сафари Франсия»-и (рубрикааш) Абдумалик Бахорй пеши назари хонанда Фаронсаро хаматарафа кушода медихад ва яке аз сафарномахои чолиб хам ба шумор меравад (3).
Сафарномахои «Ох, Бухенвалд!..»-и М. Мирзошоев (Чдвонони Точикистон. - 1989. - 19 апрел), «Ба Ландан бо рохи худшиносй»-и М. Шахидй (Точикистони советй. - 1989. - 25 июл), "Сафаре, ки интизор набуданд"-и М. Хусейн (Точикистони советй. - 1989. - 9 август), «Кушода даре ба чахони Фаранг»-и П. Ч,амшедов (Садои Шарк. - 1991. - № 12. - С. 103-112) хам сафари хоричиро инъикос карда, бештар аз комёбихову нокомихои маданию фархангй, маишй ва истехсолии кишвархои Гарб хикоят кардаанд.
Ибод Файзуллоев яке аз публитсистони сермахсул аст, ки дар инкишофи жанри сафарнома сахми арзанда дорад. Сафарномахои хоричии вай «Бахори Будапешт» (Точикистони советй. - 1967. - 22 октябр, 24 ноябр, 3 декабр), «Дар сохили Дунай» (Комсомоли Точикистон, 1968. - 9, 28 феврал; 1 март), «Аз диёри Рудакй то манзили Хофиз» (Маориф ва маданият. - 1972. - 4 ноябр), «Садои зангулахо» (Маданияти Точикистон. - 1982. - 15 октябр), «Тобистони гарми Португалия» (Садои Шарк. - 1983. - №12. - С. 67) ва гайра дар ташаккули сафарнома дар матбуоти точик хидмат кардаанд.
Дар хамаи сафарномахои Ибод Файзуллоев муносибати хоса ба мавзеъхои ноошно, мардуми мехнаткарину дилсоф, маданияту фарханг, адабиёту санъати кишвархои гуногуни хоричй хис карда мешавад. Вай халки азизашро бо рушду нумуи кишвархои ноошно, тараккиёти илму техника ошно месозад. Ибод Файзуллоев дар хар сафарномааш аз илму фарханг, рушду нумуи чомеа сухан мегуяд, хаёти хоричаро бо чумхуриамон мукоиса мекунад ва дар навбати худ, илму адабу фархангамонро ба хоричиён муаррифй месозад.
Як теъдод сафарномахоро, ки дар матбуоти точик интишор ёфтаанд, навиштахои муаллифони русу хоричй ва тарчумахо ташкил медиханд. Аксари ин мавод аз дували Шарк эчод шудаанду аз хаёти мамолики хоричй хикоят мекунанд. Масалан, сафарномаи Борис Кринитский «Дар Хитой» унвон дорад. Он ба кисмхо чудо карда шудааст ва хар кисм дар шуморахои гуногуни мачаллаи «Шарки сурх» интишор ёфтааст. ^исмхои мавод «Порт-Артур», «Бандари Далний», «Мукден», «Дар бораи театри Хитой» буда, рубрикахояшон хам шаклан фарк мекунанд: «Таъсири рох», «Таассуроти рох», «Хотирахои сафар», «Таассуротхои сафар», вале онхо мохиятан сафарномаанд. ^исмхои сафарнома хеле чолиб шарху тавзех ёфтаанд (4).
Навиштаи «Сафари Покистон»-и Анатолий Сафронов хам хеле чолиб аст ва тарчумаи онро мачаллаи «Шарки сурх» дастраси хонандагон гардонидааст. Муаллиф рафти сафарро,
ки тавассути Афгонистон мегузаштаст, инъикос намудааст. Дар мавод дар бораи Покистон умуман гап намеравад. Дар ин сафар хамрохи Сафронов Мирзо Турсунзода ва Ойбек (адиби узбек) низ будаанд, ки марзи афгонро гузашта, гох аспсавору гох мошинсавор ба Мазори Шариф ва баъд ба Тирмиз меоянд (12).
Сафарнома хеле муъчаз буда, хатти сафар ва максади он аник нест. Максади ин сафар аз навиштаи дигари хамин муаллиф бо номи «Рохи хиндукуш», ки баъди беш аз сй сол ба муносибати 70-солагии Мирзо Турсунзода навишта шудааст, равшан мегардад. Дар он аз чумла омадааст: «Дар ин шахр (Покистон. - Н.Б.) бояд Конгресси якуми нависандагони пешкадаму озодфикри ин мамлакат баргузор мегардид. Хайати вакилони мо аз Николай Тихонов, Ойбек, Мирзо Турсунзода ва ман иборат буд» (13, 93).
Аз матни боло чизи дигар хам аён мегардад, ки Николай Тихонов хам ба Покистон сафар намуда будааст. Ин муаллиф хам аз хаёти Покистон хикоят мекунад, вале дар навиштааш аз хамсафарон ёд намеорад, гарчанде бештар аз номи кулл сухан меронад.
Сафарномаи Николай Тихонов «Хикояхо дар бораи Покистон» унвон дорад. «Соли гузашта, - нигоштааст Н. Тихонов, - ман ба Покистон сафар карда будам. Аз гузаргохи агбайи Хайбар дар шимол, то ба ^арочй дар чануб, ба таври дигар гуем, аз куххои Сулаймон то ба сохилхои бахри Араб тай намудаам» (15).
Бояд гуфт, ки муаллиф дар пешгуфтор ба вокей будани хикояхояш ишора карда мегуяд: «Хикояхои майдаи Покистон - кайдхои мухтасари лавха ва картинахои хаётй мебошад, ки онхоро ман бо чашми худ дидаам» (15, 92-95). Сипас, хикояхо меоянд, ки шумораашон ба 17 мерасад. Дар онхо аз хаёти халки мазлуму кашшоки хамондавраинаи покистонй ва зулму худсарихои мустамликадорони инглису амрикой накл карда шудаанд. Ин хикояхо хонандаро бо чабхахои гуногуни тарзи зисту зиндагонии мардуми одии Покистон ва мардумфиребии ачнабиён ошно месозанд.
Сафарномахое, ки таассуроти сафари хоричаро дарбар мегиранд, якчанд хусусиятхои хосро доро мебошанд ва ин махсусиятхо, дар навбати худ, муайянсозандаи хусусиятхои жанрии сафарнома ба шумор мераванд:
1. Сафарномахое, ки муаллифони худй, яъне хамватанони мо, аз сафари чумхурихои собик шуравй ва хоричи он таълиф намудаанд, бо як хисси баланд, бо диди нав ва чуяндаву омузанда ба риштаи тасвир кашида шудаанд.
2. Чунин таассуроти сафари сайёх, ки дидахояшро бо тамоми хастияш дарк намуда, баъд ба руйи когаз овардааст, ба хонанда доир ба кишвархо ва ё мавзеъхои ноошно маълумотхои тоза медихад.
3. Дар бисёр сафарномахо усули мукоиса истифода гардидааст. Сайёх бахри он ки харобй, кашшокй, нодории мулке ё халки сарзамини дидаашро возехтар нишон дихад, диккати хонандаро ба зисту зиндагй ва хаёти осоиштаи собик шуравй чалб месохт.
4. Чанде аз сафарномахо инъикосгари Рузхову Хафтаву Дахаи адабиёту санъати точик дар чумхурихои бародарй мебошанд. Азбаски максади чунин вохуриву боздидхо таргиби адабиёту санъат аст, баробари ин омузиш хам хаст. Баъдан, баргузории Рузхову Хафтаву Дахахо хусусияти пайвандгари дустии адабиётхову халкхоро низ доро мебошанд.
5. Навиштахои муаллифони рус ё сафарномахои тарчумашуда аз мамолики шарк - Эрон, Афгонистон, Покистон, Хитой ва гайра мебошанд. Хонанда аз мутолиаи онхо маърифат мегирад ва бо хаёти давлатхои хамсоя ошно мегардад.
Ба хамин тарик, омузиши маводи матбуоти даврй, хосатан мачаллаи "Садои Шарк" ва рузномахои кишвар, моро ба чунин хулоса овард, ки сафарномахои ба мавзуъхои хоричй бахшидашуда имкониятхои бештар доранд, зеро доираи амалиётхои муаллифон васеъ буда, ходиса, вокеа ва холатхои гуногун пеши назари онхо чилва мекунанд. Аз омузиш ва тахлили таносубии маводи мавриди назар ба чунин хулоса расидан мумкин аст, ки сафарномахои аз хоричи кишвар таълифгардида нисбат ба сафарномахои дар мавзуи дохилй иншошуда имкониятхои бештар доранд, зеро доираи амалиётхои муаллифон васеъ буда, ходиса, вокеа ва холатхои гуногун ба риштаи тасвир кашида мешаванд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Акобиров, Ю. Шод бош, Озарбойчон! /Ю.Акобиров// Садои Шарк. - 1965. - №12. - С. 35-42.
2. Бахорй, А. Тамошои се шахр /А.Бадорй// Садои Шарк. - 1980. - №1. - С. 89-98.
3. Бахорй, А. Аз сохили Варзоб то халичи Бискай/А.Бадорй // Садои Шарк. - 1983. - №6. - С. 22-44.
4. Криницкий, Б. Дар Хитой / Б.Криницкий // Шарки сурх. - 1947. - №4. - С. 25-28; - №5. - С.
23-25; - №8. - С. 30-33; - №10. - С. 36-38.
5. ^аххоров, А. Сафари Австралия /А. Кахдоров// Шарки сурх. - 1960. - № 8. - С. 64-71.
6. Мирзо, Г. Сафари диёри дустон /F. Мирзо// Шарки сурх. - 1960. - №5.- С. 34-57; - №6. - С. 17-35.
7. Миршакар, М. Хотираи чанд руз /М. Миршакар// Садои Шарк. - 1979. - №12. - С. 114-125.
8. Мухторов, А. Аз паи таърихи кухан /А. Мухторов// Садои Шарк. - 1973. - №8. - С. 98-125.
9. Осимй, М. Хотироти сафари Хиндустон /М.Осимй// Садои Шарк. - 1989. - №4. - С. 72-81.
10.Рабиев, А. Дар дили Сибир /А.Рабиев// Садои Шарк. - 1983. - №6. - С. 45-51.
11. Рачабов, У. Шонздах руз дар хонаи дустон /У.Рачабов// Садои Шарк. - 1965. - №8. - С. 11-36.
12.Сафронов, А. Сафари Покистон /А.Сафронов// Шарки сурх. - 1950. - №7. - С. 104-107.
13.Сафронов, А. Рохи Хиндукуш /А.Сафронов // Садои Шарк. - 1981. - №8. - С. 92-95.
14.Саъдуллоев, М. Тушаи рох /М.Саъдуллоев// Садои Шарк. - 1978. - №1. - С. 101-113.
15.Тихонов, Н. Хикояхо дар бораи Покистон /Н. Тихонов// Шарки сурх. - 1951. - №1. - С. 1732; - №2. - С. 76-92.
16. Улугзода, С. Саёхти Бухоро бо хамрохии С. Айнй /С.Улугзода// Шарки сурх. - 1950. - №3. - С. 2-11.
17. Улугзода, С. Шонздах руз дар Афгонистон /С.Улугзода // Шарки сурх. - 1959. - №11. - С. 28-41.
18.Хочаев, М. Мавче аз Балтика /М.Хочаев// Садои Шарк. - 1978. - №11. - С. 56-89.
19.Шукуров, М. Рузномаи хафтаи адабиёти точик дар Украина /М.Шукуров, А.Сайфуллоев // Шарки сурх. - 1962. - №7. - С. 42-56.
20. Шарифов, Х. Кишвари сапедаи Чосон /Х.Шарифов// Садои Шарк. - 1988. - №6. - С. 96-106.
REFERENCES:
1. Akobirov, U. Be Heppy Azerbaijan/ U.Akobirov // Sadoi Sharq. - 1965. - №12. - P. 35-42.
2. Bahori, A. A Sightsee of three City / A.Bahori // Sadoi Sharq. - 1980. - №1. - P. 89-98.
3. Bahori, A. From the Coast of Varzob to the Persian Gulf / A.Bahori // Sadoi Sharq. - 1983. - №6. - P. 22-44.
2. Krinitski, B. In China / B.Krinitski // Sharqi Surkh. - 1947. - №4. - P. 25-28; - №5. - P. 23-25; -№8. - P. 30-33; - №10. - P. 36-38.
3. Khahhorov, A. Australia Trip / A.Khahhorov // Sharqi Surkh. - 1960. - № 8. - P. 64-71.
4. Mirzo, G. The Trip of Country Friends / G.Mirzo // Sharqi Surkh.-1960.-№5.-P.34-57;-№6.-P. 17-35.
5. Mirshakar, M. Memory of Several Days/ M.Mirshakar // Sadoi Sharq.-1979. - №12. - P. 114-125.
6. Mukhtorov, A. In the Footsteps of Ancient History/ A.Mukhtorov // Sadoi Sharq. - 1973. - №8. -P. 98-125.
7. Osimi, M. Memory of a Trip to the Hindustan / M.Osimi // Sadoi Sharq. - 1989. - №4. - P. 72-81.
8. Rabiev, A. In the Heart of Siberia / A. Rabiev // Sadoi Sharq. - 1983. - №6. - P. 45-51.
9. Rajabov, U. During 16 Days in Friends' House / U. Rajabov // Sadoi Sharq.-1965.-№8.-P.11-36. 10.Safronov, A. A Trip of Pakistan / A.Safronov // Sharqi Surkh. - 1950. - №7. - P. 104-107. 11.Safronov, A. Hindukesh Road/ A.Safronov // Sadoi Sharq. - 1981. - №8. - P. 92-95. 12.Sadulloev, M. Road Carcass / M. Sadulloev // Sadoi Sharq. - 1978. - №1. - P. 101-113.
13.Tikhonov, N. Stories about Pakistan / N. Tikhonov // Sharqi Surkh. - 1951. - №1. - P. 17-32; -№2. - P. 76-92.
14.Ulugzoda, S. Travel to Bukhara with S. Aini/ S. Ulugzoda // Sharqi Surkh. - 1950. - №3.- P. 2-11.
15.Ulugzoda, S. Sixteen days in Afghanistan/ S. Ulugzoda // Sharqi Surkh. - 1959. -№11. - P. 28-41.
16.Khojaev, M. Wave of the Baltic / M.Khojaev // Sadoi Sharq. - 1978. - №11. - P. 56-89. 17.Shukurov, M. Tajik Literature Weekly Newspaper in Ukraine / M. Shukurov, A.Saifulloev //
Sharqi surch. - 1962. - №7. - P. 42-56. 18.Sharifov, H. Joseon Sunrise Country / H.Sharifov // Sadoi Sharq. - 1988. - №6. - P. 96-106
