Amir Khusrav Dehlavi and creation of new means for imaginative depiction Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 82 ББК 83.3(0)9

АМИР ХУСРАВИ ДЕХЛАВИ ВА ИБДООТИ САНЪАЩОИ НАВИ БАДЕИ

Юсуфов Умриддин, докторанти Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии Академияи илмуои Тоцикистон

АМИР ХУСРАВ ДЕХЛАВИ И СОЗДАНИЕ НОВЫХ СРЕДСТВ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ИЗОБРАЖЕНИЯ

Юсуфов Умриддин, докторант Института языка и литературы имени Рудаки Академии наук Республики Таджикистан

AMIR KHUSRAV DEHLAVI AND CREATION OF NEW MEANS FOR IMAGINATIVE DEPICTION

Yusufov Umriddin, Doctoral student of the Institute of Language and Literature named after Rudaki under Tajikistan Republic Academy of Sciences E-MAIL: [email protected]

Калидвожа^о: Амир Хусрав, Рисоил-ал-эъцоз, Эъцози Хусравй, дуру, цалб-ал-лисонайн, васфу-л-уарфайн, арбаъ-ал-аураф, тарцумат- ал-лафз, иттисол-ал-ууруф, ибдооти санъатуои нави бадеъй

Муаллиф кушиш ба харц додааст, ки дар хусуси он санъатуои нави бадеъй, ки аз цониби Амир Хусрави Деулавй ихтироъ шудааст, баус намояд. Амир Хусрави Деулавй аз шоирони маъруфи садаи XIII адабиёти форсии тоцикй буда, аз худ мероси гаронбауои адабй боцй гузоштааст. У дар навъуои гуногуни адабй табъозмой намудааст. «Рисоил-ал-эъцоз», ки бо номи ««Эъцози Хусравй» низ машуур аст, аз муцаддима, панц рисола ва хотима иборат аст. Ин панц рисола 33 боб ва 190 фаслро дарбар гирифта, муаллиф уар бобро ««хат» ва уар фаслро ««уарф» номидааст. Муаллиф санъатуои бадеиро аз руи моуияташон ба ду навъ: кууна ва нав (цадим ва цадид) тацсим кардааст. Санъатуои цадиме, ки у дар рисолааш овардааст, айнан аз рисолауои пешини бадеъи порсии тоцикй нацл нашуда, баръакс дар ощо тасарруфи (ислоуот)-и муаллиф ба назар мерасад, яъне муаллиф ощоро такмил дода, унсуруои нави бадеъи порсии тоцикро дохил намудааст. Дар баробари ин, Амир Хусрав дар ин рисола 27 санъати нави бадей сохтааст. Санъатуои «дуру», «цалб-ал-лисонайн», ««васфу-л-уарфайн», «арбаъ-ал-аураф», «тарцу-мат- ал-лафз» аз цумлаи санъатуои ихтироъкардаи муаллифи ««Эъцози Хусравй» мебо-шад. Вале, мутаассифона, ин санъатуо голибан ба рисолауои бадеи порсии тоцикй ворид нашудаанд ва шоирон ба онуо таваццуу зоуир накардаанд.

Ключевые слова: Амир Хусрав, «Расаил аль-и^джаз», «И^джази Хосрови», дуру, калб аль-лисанайн, васф уль-харфайн, арбаъ аль-ахраф, тарджумат аль-лафз, иттисал аль-хуруф, создание новых средств художественного изображения

Сделана попытка исследовать вопрос о новых средствах художественного изображения, созданных Амиром Хусравом Дехлави. Амир Хусрав Дехлави является одним из известных представителей таджикско-персидской литературы XIII века, оставившим после себя ценное художественное наследие. Он проявил талант в различных литературных жанрах. Произведение «Расаил аль-и^джаз», которое известно также под

названием «И^джази Хосрови» («Чудеса от Хосрова»), состоит из предисловия, пяти трактатов (книг) и заключения. Эти пять трактатов содержат 33 главы и 190 разделов. Каждая глава была названа автором «хат» (письмо), а каждый раздел назван «харф» (буква). Автор разделил эти художественные средства по их сущности на два типа: старые и новые (древние и современные). Древние средства художественного изображения, приведенные в его произведениях, не были буквально заимствованы из прежних трактатов по риторике. Напротив, в них наблюдаются новые мысли, то есть автор усовершенствовал их и добавил новые художественные элементы. Вместе с тем Амир Хусрав в своем труде создал 27 новых средств художественного изображения. Такие средства, как «дуру», «калб-аль-лисанайн», «васфу-ль-харфайн», «арбаъ-аль-ахраф», «тарджумат-аль-лафз» были созданы автором «И^джази Хосрови». К сожалению, эти средства по большей части не вошли в таджикско-персидские трактаты о средствах художественного изображения.

Key words: Amir Khusrav, Risail al-i' jaz, "Jazi Hosrovi", duru, kalb al-lisana-yi, vasf ul-harfain, arba al ahrav, tarjumat al-lafz, ittisal al-huruf creation of new means of imaginative depiction

The author made an endeavour to research the problem concerning the new means of imaginative depiction, created by Amir Husrav Dehlavi. The latter is one of the well-known representatives of the Persian-Tajik literature of the Xlll-th century who left a valuable artistic heritage after himself. He displayed talent in various literary genres. The literary production "Rasail al-i' Djaz) known also under the title "I'Djazi Hosrovi" ("Miracles from Hosrov" consists of preface, five treatises (books) and conclusion. The formers contain 33 chapters and 190 sections. Every chapter was called by the author as "khat" (letter) and each section is called as "kharf" (alphabet letter). The author divided these artistic means into two types in pursuance with their gyst: old and new ones (ancient and modern). Ancient means were not borrowed from former treatises on rhetoric. On the contrary, new ideas are observed in them, i. e., the author improved them having added new artistic elements. At the same time Amir Husrav created in his work 27 new means of imaginative depiction. Such elements as " duru", " kalb-al-lisanain", "vasfu-l-harfain", "arba-al-ahraf", "tarjumat-al-lafz" were created by the author of "I Djazi Hosrovi". Unfortunately, the most part of them was not included into the new Persian-Tajik treatises dealing with the means of imaginative depiction.

Тутии шаккархори Хинд1 Хазрати Амир Хусрави Дехлавй (1253-1325) аз шуарои маъруфи садаи XIII -и адаби порсй буда, аз худ мероси гаронбадои назмиву насрй

1 Амир Хусрав дар бораи лацаби худ гуяд: Чу ман тутии Циндам ар рост пурсй, Зи ман уиндуй пурс то нагз гуям. Худоё чу Хусрав дар ин бустон, Кууан тутие шуд зи Циндустон. Урфй:

Ба рууи Хусрав аз ин порсй шакар дорам, Ки коми тутии Циндустон шавад ширин. Хоца Цофиз:

Шаккаршикан шаванд уама тутиёни Цинд, З-ин цанди порсй, ки ба Бангола меравад.

бокй гузоштааст. Шиблии Нуъмонй бардак, дар бораи мак,ом ва шахсияти Амир Хусрав менависад: "Дар Х,инд аз шашсад сол пеш то кунун шахсияте дорои камолоти мухталиф, мисли Амир Хусрав чашм ба чадон накушудааст ва агар росташро меходем, датто дар Эрон ва Рум дар хилоли дазордо сол ин чунин шахсияти дорои авсофи гуногун ба чуз чанд нафар ба зудур наёмада" [11, 17; 1, 108]. Амир Хусрав дар анвоъи гуногуни адабй табъозмой кардааст. "Расоилу-л-эъчоз"(соли таълифаш 1319 м.)-и у, ки бо номи "Эъчози Хусравй" низ машдур аст, аз мукаддима, дебоча, панч рисола ва хотима иборат мебошад. Ин панч рисола 33 боб ва 190 фаслро дарбар гирифта, муаллиф дар бобро "хат" ва дар фаслро "дарф" номидааст.

Бинобар гуфтаи донишманди диндустонй Сайид Адсануззафар солдои 1989-1990 дар Х,индустон тарде барои тарчумаи англисии рисолаи "Эъчози Хусравй" таъсис дода шуд, ки чилди севуми он аз чониби профессор Мудаммад Валиюлдак Ансорй ва Сайид Адсануззафар ба забони англисй баргардон шуд. Ондо дар мукаддимаи ин рисола менависанд: "Хддафи бузурги ин рисола дамоно ироаи намунадои насри мурассаъу музайян ва ошкор кардани корбурди саноеъу бадоеъи гуногун аст. Ва бад-ин тартиб ин асар, агар аз суе сабкашро дар кишвари насри мутадовил мудаккак мекунад, дамон тавр ки дар кишвари шеър даст, аз суи дигар, улгуи меъёрй барои таклиди насрнигорони он адд дам тадия мекунад. Ин аст, ки имруз пас аз 600 сол шояд камтар касе диммат ва давсала дошта бошад, ки ин асарро бихонад, то чй расад ба фадмидани матолибу никоти он ва бадрагирй аз он замон иваз шуда ва кареда дам иваз шуда. Чизе, ки дар он дангом макбул буд, имруз мардуд аст ва сухане, ки дар он дангом ривоч дошт, имруз арзиши худро аз даст додааст. Мунтакиди ин давра, агар ин асари Хусравро бихонад, нахустин накше, ки бар сафдаи зеднаш сабт ходад шуда, ин аст, ки Хусрав ба нодак ин талошдо кард ва ин дафтари бемаънй навишт. Вале агар сайру дилсузиро ба кор бурда талош кунад, ки то мазиятдои "Эъчози Хусравй"-ро дарёбад, якин аст асари Хусрав ба назараш фузул ва бемаънй чилва находад кард ва ин ковишдои адабй лагв находад буд, зеро намунадое аз сабкдои бедтарини насри он замон дар он ёфта мешавад, ки бавижа дар баррасии бакои насри форсй дар Х,индустон судманд ходад буд ва ба бисёре аз иттилооти марбут ба лугату адаб ва чомеа метавон пай бурд, ки дар саросари китоб ба таври пароканда вучуд дорад ва нишондидандаи адвол ва кавоифи он адд аст.

Хусрав иддаъо кардааст, ки дар насри "Эъчози Хусравй" сабкеро пеш гирифтааст, ихтироъ ва эчоди худи уст, вале дар мукаддимаи рисолаи аввал менависад, ки дар Х,инд сабки тозаи наср ба мардалаи иртико расидааст, _ки дар он саноеъу бадоеъ тавре ба кор рафта, ки дар об гулоб ба кор бурда мешавад. У хостааст намунадои аъло аз ин сабкро дар ин асар ироа дидад. Бадедист, ки Хусрав наметавонист ба гароиши умумии адди худ, ки дар навиштадои нависандагони муосираш вучуд доштааст, беэътиной нишон дидад" [1, 111]. Ин сабки нигориши муаллифро донишмандони точик Х. Шарифов "тарзи хоси Амир Хусрав" [10, 120] ва М. Нарзикул "тарзи хусравона" ва годи дигар тандо "хусравона" [5, 114] номидаанд. Ва аксари мудаккикон ба баёни печидаву мубдам ва душвори "Расоилу-л-эъчоз" ишора кардаанд. Худи Амир Хусрав дар дарфи чадоруми рисолаи аввал ишора мекунад, ки сухани у "бо пирояи мустаор" ороста аст [3, 70-71]. Хусусан, агар он бо саноеъу бадоеъ музайян бошад, "аз ин дайс метавон онро ба унвони номанигории вижае талаккй кард" [1, 108]. Дигар ин ки, агар калом голибан бо саноеъи лафзй ороиш ёбад, тарзи сухани маснуъ ба вучуд омада, такаллуфоти зиёд ба мушодида мерасад.

Amhp XycpaB gap hh puco^a, nem a3 x,aMa Ba 6em a3 x,aMa Ta^om KapgaacT, TaBoHoH Ba x,yHapu HoMaHuropuu xygpo 6a HaMOHm ry3opag. A3 hh pyn, nyHHH 6a Ha3ap MeHa-Moag, kh y 6a 3ex,Hy gapKH xoHaHga Kop Hagopag. CyxaHH y 60 po3y paM3, KHHoaBy Ma^O3 Ba umopoTy Ta™ex,oT 6aeH myga, 6a cypaTH MyaMMo gapoMagaaHg, kh gap HaTH^a $ax,-mh oh gymBop rapgngaacT. Ba Myx,HMTap a3 x,aMa, gap meBau 6aeHH Amhp XycpaB 6em-Tap TaKa.ray$y TacaHHyt 6a Ha3ap Mepacag Ba hh aMp aKHHaH a3 oh gapaK Megux,ag, kh gap mu6x,H Kopau XuHg gap hh gaBpa 3a6oHH nopcH 6emTap 6a h6x,omot MyBo^ex, mygaacT.

Amhp XycpaB gap MyKagguMau ^u^gu ceByMH hh acap paBHmu Tat.m$H xygpo nyHHH 6aeH Megopag: "Ap-puco^aTy-c-ca^ocaTy mhh "PacoH.m-.^t^o3"-H ^h-^-mtoh^ MHHa-^-MacHytoTH TamTaMmy ta^a xarraHH" (Tap^yMa: Puco^au ceByM a3 "Pucou^y-^-эt^oз" gap ^aTH^a^oe a3 MacHytoT 6yga, moMHju gy xaT acT). Xarra aBBa^ "flap caHtaT^ou KaguM Ba Tacappy^ gap ohx,o 6a pacMH ^agug" yHBoH gomTa, MymTaMH^ 6ap gyBo3gax, x,ap$. XaTTH gyByM gap caHtaTx,ou ^agugu Ba3tu XycpaB, MymTaMH^ 6ap noH3-gax, x,ap$. Meca3ag TatKHg Kapg, kh M. Hap3H^y^ 6o ucTHHog 6a ry^Tau goHHmMaHge (MyTaaccu^oHa, homh ypo Ha6ypgaacT-Y.ro.) Kymumu 6a goupau Tax,KHK KamugaHH Ky^H chhooth MaB^ygpo gap ocopu MaH3yMy MaHcypu Amhp XycpaB Kapga Ba 6a oh hoh^ myga, kh TaHx,o 124 HaBt gap oh MaBpugu Kop6acT Kapop rupu^TaacT [6, 226].

Boag 6a aK HyKTa umopa Kapg, kh x,aMau caHtaTx,oe, kh Amhp XycpaB gap hh puco^a MaBpugu ucTH^oga Kapop gogaacT, 6a Hacp httok gopaHg. Ba^e HyHoHKH 6a Mymox,uga Mepacag, Mya.rah$ 3hmhh TatpH$x,ou KagHMy ^agug cyxaHampo 6o a6eTH apa6uBy nopcH 3HHaT Megu^ag. Bap hh acoc MeTaBoH ry$T, kh 6apxe a3 caHoetu 6agetuu "Pacou^y-^-эt^oз" gap KaHopu Hacp 6a Ha3M hh3 hpth6ot gopaHg. Hh caHtaTxo, 6ugyHH my6x,a, gap acocu cyHHaTH 6agetHHropuH nopcuu to^hkh Ba3t mygaaHg. Ba^e $apKH ohx,o gap hh acT, kh Amhp XycpaB "gap acocu Tat^HMoTH x,HHgyBoH po^et 6a Ha3apuau metp ... Ha3apuau xygpo po^et 6a caHtaTH ux,oMy xae^ [Ba gurap caHtaTxo -Y.ro.] э^og Kapg" [8, 95]. Hh Ha3apu goHHmMaHgu pyc A. Toxhp^ohob gypycT acT, Amhp XycpaB gap Koproxu э^ogн Ba MyKTa3ou 3aMoHH xyg Ha3apueTH aga6uu nopcuu to^hkh Ba x,HHgupo hmth3o^ 6axmuga, HaTaHxo gap TaKMum MyxraBou caHoet, 6a^KH gap u6gotu ohx,o HaKmu yMga gopag. ^aMHH acT, kh goHHmMaHgu to^hk X. fflapu^oB TatKHg MeKyHag "...pemaxou ^HHgHH MyKaggaMoTH Ha3apH-aga6HH Amhp XycpaB Ba, a3 ^yM^a, ca6KH x,HHgH Myxro^H mapx,y TaB3ex, Me6omag. flap aKcu ^o^ э^ogнeтн Amhp XycpaB, aKHgax,ou y po^et 6a yc^y6 Ba HaBoBapH gap э^ogн aga6H Ba ca6KH cyxaH yMyMaH a3 ^apaeHH aroHau aga6ueTH ^opcH 6epyH MeMoHaHg" [10, 80]. BoKeuaT nyHHH acT, kh caHtaTx,ou Ba3tKapgau Amhp nac a3 KapHH XIII-XIV to HMpy3 gap puco^a^ou 6agetu nopcuu to^hkh, 6a ^y3 gap puco^au "Bagoety-^-a$Kop"-H X,ycam Boh3h Komu^H, MaBpugu hcthk6o^ Kapop Harupu^T.

HyHoHKH Amhp XycpaB gap MyKagguMau puco^au ceByM 6a capox,aT MeHaBucag, caHtaT^opo a3 ^h^o3h Mox,uaT 6a gy HaBt: KaguM Ba ^agug ^ygo KapgaacT. CaHtaT^ou KagHMe, kh y gap puco^aam oBapgaacT, aHHaH a3 puco^a^ou nemuHH 6agetu nopcuu to^hkh HaK^ Hamyga, 6aptaKc gap oh^o Tacappy^oTH Mya^^u^ 6a Ha3ap Mepacag, atHe Mya^^H^ oHx,opo TaKMH^ goga, yHcyp^ou HaBH 6ageu nopcupo goxu^ HaMygaacT. CaHtaT^ou ^agug Mox,uaT Ba My^TaBou HaB gomTa, "uggaou ypo gap MaBpugu To3aruu Ha3ap 6a ca6KH HaB" [10, 115] TaKBHaT Me6axmag. fflyMopau yMyMHH oh^o 27 caHtaT Me6omag.

Mya^^H^ 3hmhh 6appacuH caHtaT^ou HaB 6a Bo3et 6ygaHH xyg capo^aTaH umopa MeKyHag: "MyxTapet Kacepo cypaT TaBoH ry$T, kh nyH apcau apa6H 6ex,ag acT, 6apou

48

хеш алодида алфозе хаёломез гайри он чи дар рукъаи котиб аст, берун ораду аз он дамин намуна бо намунаи дигар барсозад, то он ки чунин кунанд дам, мутобеъи ман буваду возеъ ман бошам" [3, 224]. Мудаммаддусайни Тасбедй низ Амир Хусравро аз возеъони санъатдои чадиди бадеи порсй мешуморад: "Вай (Амир Хусрав - У.Ю.) дама чо дар осораш мусирран мегуяд, ки мухтареъ ва мубдеи саноеъест, ки пеш аз у касе ихтироъ накард ва агар кард дар як чумла ва як байт беш набуд [9, 280].

Дар идомаи сухани худ Тасбедй менависад: "Осори манзум, хусусан газалиёт, касоид ва катаъоти Амир Хусравро аз ин манзар бояд ба силки тадкик кашид, зеро теъдоди зиёди санъат низ худаш иътироъу ибдоъ ва вазъ кард ва амалан дар насру назми хеш ба кор бурд [9, 280].

Боби дувуми рисолаи севум зери унвони "Хатти дувум дар санъатдои чадиди вазъи Хусрав" омадааст. Худой Шарифов дар асоси нусхаи чопи лакднавии "Эъчози Хусравй" унвони боби дувумро "Хати дувум дар понздад дарф дар санъатдои чадид, ки баъзе вазъи котиб аст ва баъзе муштарак" зикр кардааст [10, 115]. М. Нарзикул дар мукаддимаи худ бар "Расоилу-л-эъчоз" дар унвони хати дувум "ва баъзе муштарак"-ро афзудааст, вале дар матни рисола он дида намешавад [3, 12]. Ин андешаи дониш-мандони точик дуруст аст, зеро дамаи саноеъи ин боб аз мухтареъоти Амир Хусрав набуда, баъзе аз ондо то замони Амир Хусрав вучуд доштаанд. Аз чумла, санъати "муаммиёт" ба ин гуфта гувод аст. Ба ин далел, ки дар боби аввал муаллиф тибки суннати бадеънигории порсии точикй муштарак будани санъати муамморо зикр мекунад, вале дар боби дувум анвоъи муамморо вазъ карда, ба хотири он ки миёни ондо тафовут гузорад, онро "муаммиёт" номидааст. Дар ин хусус каме поинтар таваккуф ходем кард.

Бояд гуфт, ки аз дайси мухтассот голибан саноеи фасли дувумро метавон ба санъатдои лафзй итлок нисбат дод.

Нахустин донишманде, ки бархе аз санъатдои рисолаи "Эъчози Хусравй"-ро дар асари худ истифода бурдааст, Х,усайн Воизи Кошифй мебошад. Хусайн Воизи Кошифй, вакте ки аз санъатдои вазъкардаи Амир Хусрав истифода мебарад, ба ондо аз ду тарик ишора мекунад: пеш аз таърифи санъатдо ба мухтареи ондо ишора мекунад ва ё онро "аз мавзуъоти Амир Хусрав" медонад; б) чанд санъати дигарро аз "Эъчози Хусравй" ахз карда, вале аз зикри номи мухтареъи санъат ва марчаъи ондо худдорй мекунад.

Дар "Бадоеъу-л-афкор" се санъат аз мухтареоти Амир Хусрави Дедлавй ба шумули зуллисонайн, мусаддафи зуллисонайн, домили мавкуф ёд шуда, ки Кошифй баръакс ондоро бо забони нисбатан сода ва фадмо баён кардааст. Бояд гуфт, ин санъатдое, ки Кошифй дар рисолаи худ зикр кардааст, санъати "зуллисонайн" дамон санъати "зуруятайн" аст, ки ба фасли дувум марбут буда, ду санъати дигар ба фасли аввал, яъне санъатдои кадим ва тасарруф дар ондо ба расми чадид дахл доранд.

Дар баробари ин, Кошифй баъзе тасарруфотро, ки зимни баррасии санъатдо Амир Хусрав анчом додааст, нишон медидад. Аз чумла, Амир Хусрав дар санъати мурашшад тасарруфе карда, ки Кошифй дар ин хусус чунин маълумот медидад: "Севум, мувашшади мурашшад ва ин санъат аз мухтареоти Амир Хусрави Дедлавист" [4, 32б] ва "Мустазоди мавкуф дам аз мавзуъоти Амир Хусрав аст" [4, 55б].

Кошифй баъзе санъатдои дигарро, ба шумули мавкуф, .... аз рисолаи "Эъчози Хусравй" баргирифта, вале ба марчаи ондо ишора накардааст. Инчунин мухтареоти дигари Амир Хусравро, аз кабили дуру, калбу-л-лисонайн, арбату-л-адраф,

муъчизату-с-сана ва-ш-шафот, тарчумату-л-лафз, мудтамилу-л-маонй, мавкуфу-л-охир канор гузоштааст.1

Донишманди дигаре, ки дар бораи Амир Хусрав ду таълифоти арзишманд дорад, Шиблии Нуъмонй мебошад.2 Рисоладои у "Хаёти Амир Хусрав" ва "Баёни Хусрав" дар кадом дар "хусравшиносй" накши умда доранд. Инчунин, як боби чилди дувуми "Шеъру-л-Ачам ё таърихи шуаро дар адабиёти Эрон" ба даёт ва эчодиёти Амир Хусрав бахшида шудааст. Шиблии Нуъмонй дар фаслдои "Саноеъ" ва "Саноеъу бадоеъ"-и "Шеъру-л-Ачам" аз понздад санъати чадиди Амир Хусрав тандо дар бораи дашт санъат, аз чумла дуру, калбу-л-лисонайн, васфу-л-дарфайн, арбаату-л-адраф, муъчизату-с-сана ва шафот, тарчумату-л-лафз, мудтамилу-л-маонй ва мавкуфу-л-охир ба таври мухтасар маълумот додааст. Шиблии Нуъмонй сабки бисёр печида ва мубдами Амир Хусравро ба "куд кандану код баровардан" ташбед сохта, зимнан ба саноеъи матрадкардаи муаллиф назари мусбат надорад. Ин дидгоди Шиблии Нуъмонй бидуни дар назар гирифтани суннатдои устувори афкори назарй ва зебоишинохтии порсии точикй баён шуда ва то чое зидду накиз дам даст. Андешадои уро ар ин маврид ба ду кисм чудо намудан лозим меояд: кисми аввали назари у он аст, ки санъатдои "Расоилу-л-эъчоз"-ро "хеле бетакаллуф аз кор дар омада ва бад-он поя намерасад, ки кобили эрод ва нуктачинй бошад" [11, 1/145] ва чои дигар "У дар ин саноеъ ва ковишдои бедосилу бечо чандин чилд навишта..." донистааст. Дар кисми дувум низ то андозае дар фикри худ устувор аст, вале ба дунарозмоии содиби "Расоилу-л-эъчоз" таъкид мекунад: "Амир Хусрав дар саноеъу бадоеъ дунарозмоие, ки намуда, дарчанд ки он куд кандану код баровардан аст, лекин аз ин лидоз дар ин чо зикре аз он ба таври ичмол ба амал ояд" [11, 1/142]. М. Нарзикул ин акидаи Шиблии Нуъмониро "ноадолатона" хондааст [6, 227].

Дар Точикистон рочеъ ба ибдооти саноеъи бадеъии Амир Хусрав донишмандони точик Худой Шарифов ва М. Нарзикул пажудишдо анчом додаанд. Х. Шарифов дар ин самт огозгар буда, фасли дувуми боби аввали рисолаи "Назарияи наср"-ро ба баррасии сабки шеърии сухани мансур тахсис додааст. Хусусан, дар фасли "Андешадои Амир Хусрав рочеъ ба сабки шоирона" ичмолан ба шарду тавзеди баъзе санъатдои бадеъии "Расоилу-л-эъчоз" пардохтааст.

Аммо доираи тадкики М. Нарзикул дам аз лидози фарогирии мавзуъ ва дам аз дайси баррасиву тадлил нисбатан густарда ва амиктар мебошад. Ин мудаккик вобаста ба ин мавзуъ дар китобдои "Адабиётшиносии форсии точикй дар асрдои ХШ-Х1У", "Эъчози Хусравй" ва макоми он дар таърихи афкори адабии форсии точикй" ва рисолаи тадкикии "Трактат Амир Хусрава Дихлави "Эъджази Хусрави" ("Чудо Хусрава") и традиции эпистолярного жанра в истории персидско-таджикской литературы" (Х-Х1У вв.) издори назар карда, дар асоси сарчашмадо ва пажудишдои мавчуда масъаладои марбутаро дар ин самт чамъбаст намудааст. Хусусан, ин муаллиф дар фасли "Санъатдои бадеъй ва ибдоот"-и рисолаи севуми худ, ки нисбат ба дуи дигар чомеъ мебошад, доираи тадкики худро на тандо ба саноеъи рисолаи

1 Барои маълумоти бештар ниг: дар бораи санъатдои муцаддада ва мухтареоти Амир Хусрав мо дар мацолаи «Бадоеъу-л-афкор»-и Кошифи ва рушди назариёти адабй дар садаи XV" ба таври муфассал изгори назар кардаем.

2 М. Нарзицул дар фасли «Санъатдои бадеъй ва ибдоот" менависад,ки Шиблии Нуъмонй аз аввалин донишмандон-адабиётшиносонест, ки ба санъатдои бадей ва навгонщои Амир Хусрав диццат додааст (ТР. 226)

севуми "Эъчози Хусравй" махдуд сохта, балки дар бораи санъатхои мутадовил ва машхури рисолахои дигари Амир Хусрав низ маълумоти нисбатан комил дода, ки кобили тахсин ва арчгузорист.

Хамзамон бояд таъкид кард, ки тавассути хамин донишманд матни интикодии "Расоилу-л-эъчоз" дар асоси танкех ва тасхехи 4 нусха ба хатти криллй тахия карда, ки он соли 2013 дар Душанбе чоп шуд.

Рисолаи севуми Амир Хусрав бо ин чумла шуруъ мешавад: "Чун букаламуне хохад, ки дар ин тарз нигорише кунад, уро мухайяла бояд багоят борикангез, то ба шакли наккошони чирадаст муи дакоик бар сари калам бандад ва хаёлоти муваччаху мусаввароти зулвучух ва намунахои чадиду мисолхои гариб бар руи сафахот тахрир кунад. Аз адои рангомезии тасхифу тачнис ва дигар маснуъоти лафзй, ки чехраи латоифро ба гулгунаи такаллуф мулавван гардонад. Алорагми рангомезон, ки тарки маснуъоти лафзиро аз ачзи котиб сурат хоханд кард, дар хар санъат номаи дароз нигориш кардам. Байт:

То нацши маро а^ли маони чу бинанад,

Хайрон шуда чун сурати девор бимонанд " [3, 208].

Бояд гуфт, ки Амир Хусрав низ дар пайравй аз бадеънигорони порсй санъатхои бадеъиро мучаррад ва мучаззо, яъне яклахт баррасй мекунад. Ва чунонки ишора рафт, сабки баёни Амир Хусрав бештар ба такаллуф ва тасаннуъ тамоил дорад. Аз ин ру, санъатхое, ки дар ин рисола мавриди баррасй карор дода, ба кавли Рашиди Ватвот, аз чумлаи "маснуъот ва мурассаъот" мебошанд. Ва бештарини онхо ба санъатхои лафзй мансубанд ва як кисми дигарашро санъатхои тафаннунй ташкил медиханд, ки ба кавли Шамси Кдйс намоишгари "тавоной бар кудрат" аст.

Харфи аввали хатти дувум бо санъати дурубинй шуруъ мегардад. Ин санъат, бино ба таърифи Амир Хусрав, "Оинаест дуруя, ки як тараф дар вай араб менамояду дувум чониб ачам. Сохтани чунин оина дар хадди хар табъ натавонад буд, аз он руй, ки агар табъ бошад, фазл набошад ва агар фазл бувад, табъ набувад ва агар хар ду шуд, кудрати таркиби лафз азим душвор аст. Ва агар он низ осон гашт, бар оинхои назму наср дасти тамом бояд ва агар он низ даст дод, неруй ангехт дар нихояти тааззур ва агар он хам руй намуд, нигохдошти тартиби маънии яквачхаи хама арабй ва дувум чихат хама форсй багоят мушкил. Ва агар он низ осон гашт, куввати давоми фикрат сахт шок ва агар он низ ба хуштабъй сахл намуд, хануз он укбаи кух дар пеш аст ва он ин аст, ки котиб бештарй аз калимоти арабро, ки хар як оинаест ба олами хаёл тасфия кардаасту алфози зу-л-вачхайн, ки як вачх хама порсй буваду дувум чихат хама арабй берун оварда, чунонки: барориву (^Т^) дарорй (^Т^) ва равониву (^1^) нодонй ва ёру ОЦ?) дору мадор ва он чи

мисли ин дигар дар ин санъат пайванд тавон кард" [3, с. 225].

Табиист, ки ин таъриф бо забони пур аз розу рамз ва кинояву мачоз баён шуда-аст. Аз ин руй, Хусайн Воизи Кошифй унвони онро тагйир дода, "зуллисонайн" но-мидааст. Шиблии Нуъмонй миёни санъати дурубинй ва зуруятайн фарк нагузошта, хардуи онро як санъат шуморидааст. Инчунин номи онро каме кутох карда, ба лафзи "дуру" иктифо намудааст. Аммо Тасбехй ба ин бовар аст, ки "Ин санъат ва саноеъи дигарро бад-ин чихат овард, ки дигарон аз овардани онхо очизу нотавон бошанд" [9, с. 281].

Тибки фармудаи Кошифй санъати зуллисонайн чунон бувад, ки шоири кодир-сухан байте гуяд, аз як вачх, сурати холй, ба арабй поку зебочамол намояд; ва аз

^ux,aTe gurap MaKO.e 6a $opcH MypTa6uT Ba Map6yT gap 6aeH oag; Ba arap gap KuTo6a™ oh 6anT a3 apa6H to $opcH, aHgaK Ta^OByTe 6omag, e gap x,apaKaT aHgaK Tarnupe nagug oag, My^u6u TatHy Kagx, HecT. HyHOHKu AMup XycpaB ryag:

Bax,oe xoHa gopH, 6o 6ax,o KyH,

X,aBogopuBy HogoHH pax,0 KyH.

MatHuu $opcH xyg 30x,up acT, aMMO apa6uu "Bax,o" homh maxce 6omag Ba "e"-H Huc6aT, atHe "6ax,ou MaH". "Bo6ux,o KyH" - 6ap gapu oh capon 6om, "x,aBH gopH" -$ypyg OMag gap capou MaH. "Xoh gopH" - xueHaT Kapg gap capou MaH. "Ho goHH" -Hugo Kapg Mapo, "KyH" - 6u6om. flap KuTo6ara .a$3u "xoh" Ba "x,aBH" a3 apa6H to $opcH Ta^OByTe x,acT Ba gap x,apaKaT x,en Tarnupe HecT" [4, c.506].

Hh caHtaTpo ffl^rnu HytMOHH 60 caHtaTu 3ypyaTaftH 0Me3um gogaacT [11, c.439]. X,apnaHg 6a aKugau AMup XycpaB caHtaTu gypy6HHH 60 caHtaTu 3ypyaTaftH Kapu6 acT, Ba.e oh 6a Maco6au caHtaTH My^appag Ba My^a330 (a.ox,uga) 6appacH myga. "flypy, 6hho 6a HaBumTau ffl^-mu HytMOHH, HaBumTaHu aKnaHg u6opaTe, ku a3 paggy 6aga. KapgaHu HyKOT 6umaBag, 0Hp0 6a gy 3a6oHu MyxTa.u$ xoHg Ba 6oMatHH x,aM 6omag. AMup gap uh caHtaT naHguH ca$x,a HaBumTa, .tckuh 6a BocuTau ra^aTHaBucuu kotu6oh cax,ex, xoHgaHu ohx,o MymKui, 6a.Ku HOMyMKuH acT. ^u30 6a huc$ caTp uktu^o MeKyHeM:

A_J I (JJ—JJ_J (jd^^j

. (jjl—J <L_> —l—J —oj

MatHou Tax,Ty..a$3u uh 6anT nyHuH acT:

Ty gupy3 OMaguBy Mapo gap aK MaKOHe gugH, Kagpe 6u6om, Ty ko6u^u gycTH KapgaH Me6omH.

Mox,ua™ acuu uh caHtaT gap oh acT, ku x,aM 6a 3a6oHu nopcH Ba x,aM 6a 3a6oHu to3h MatHO gomTa 6omag. ryHau nopcuu oh gap MaTH 3uKp mygaacT.

Ba.e gap uh 6anT HyKaT Ba xapaKOTu apa6H 6ua$30eM, uh 6anT x,ocu. MemaBag:

i^JI^ i^d^J_) i^d^^ij

. ^L^^ ^jl—i—J —oj

Tap^uMau uh 6anTu apa6H 6a nopcuu to^ukh nyHuH acT:

^ugoaTe^Tau MaHH, 6eHa3up x,ac™, Mypogy MaKcagu MaHH, Ha^OTu MaHH. Mapo uHx,upo$ HoyMeg Kapga, ku 3aH0HaM 6a x,aM Hu30ty napxom MeKyHaHg.

Ammo 6aprapg0HKyHaHgau Marau Kpu..H TaHx,0 60 OBapgaHu ryHau nopcuu oh uktu^o KapgaacT, ku nyHuH paBumu Kop gap MaramuHocuu kjmh Ba uHTuKogH MaK6y. HecT.

HyKTau gurappo hu3 6oag uh^o 3uKp Kapg, ku mo^ugu OBapgau Komu^H gap MaTHu кнpн^^н By^yg Hagopag. Hh ^o^aT umkoh Megu^ag, ku ^agc 3aHeM: e BepocTopu Marau кнpн^^н 6at3e nopa^opo $ypyry30p Kapga, e Map^au ^ycaHH Bou3u Komu^H gurap 6ygaacT. fflo^uge, ku ffl^-mu HytMOHH 6a oh ucTuHog MeKyHag, gap caHtaTu 3ypyaTanH OMagaacT. 3uMHaH 6oag ry^T, ku uh caHtaT a3 pyu MyxTaccoTam 6a caHtaTu "Tac^u^" hu3 ma6o^aT gopag.

«^a^6y-^-^uc0HaHH» hu3 a3 uxTupooTu AMup XycpaB 6yga, a3 ^yM^au caHoetu ^a$3ucT. XygoH fflapu^OB ohpo "a3 x,aMa caHtaTu MypaKKa6TapuH" 6apmyMypgaacT [10, 128]. A3 uh py, э^оgн metp gap uh caHtaT ^yHap Ba Max,opa™ Maxcycpo Ta^a6 MeKyHag. Hh caHtaT, 6uho 6a HaBumTau Mya-rau^, nyHOH acT, ku "a3 6o.ro $ypyg oaHg, apcau ^opcH 6uHaHg Ba arap a3 $ypyg 6a 60.0 paBaHg, 6a apa6H 6upacaHg. TapuKu xoHgaHam oh acT, ku gap nopcH a3 MaT.at cyu MaKTat oaHg, MOHaHgu Tupe, ku pocT a3 60.0 $ypy OMag Ba gap apa6H a3 3an.u pyKta cyu cagp 6apoaHg, 6ap cohu Tupe, ku po^et maBag"

[3, 226]. Амир Хусрав барои ин санъат шаш байт ва як зарбулмасал овардааст, ки хамагй таснифоти уст. Аммо Шиблии Нуъмонй ба гунаи акси он шубха карда, бинобар ин навиштааст: ""Ашъори зиёде дар ин боб навишта ва хамагй хам ба забони форсй мебошанд, лекин агар бихоханд онхоро маъкус ва воруна кунанд, иборати арабй дармеояд" [11, с.440]. Албатта, ин шубха асос надорад, ба ин далел, ки шарти асосии ин санъат ба ду забон сурудани як байт аст, агар меъёри ин шарт халал ёбад, мохияти аслии санъати мазкур гум мешавад. Амир Хусрав таъкид мекунад, ки аз у пештар дар ин санъат касидае К^озй Сафиюддин Бухайр навишта, аммо ба у дастрас нагаштааст. Чунонки Амир Хисраврост: Байт:

Бин ёраки мехрубони фаррух Дар мехру матоб хар замон рух.

^^^ I .^--Л 0 .__> I_)_9 .> 0 _) рЛ ^ I_} Р '_>

Байти дигар:

Мебош ба кор шодмонй, Мехмонй кун, ки мехмонй. (67) р^ ^ I р I_^^ рл р I_р I_

М. Тасбехй [9, 282], Х. Шарифов [10, 128] ва М. Нарзикул [5, 116] ин санъатро тавзех додаанд.

Дар мачмуъ, санъатхои "форсу-л-араб", "мубодилату-р-раъсайн", "катъу-л-хуруф", васлу-л-харафайн", "иттисолу-л-хуруф", "арбаъату-л-ахраф", "хамсаи муфрада", "муъчизату-л-алсина ва-ш-шафот", "узлу-л-лисон", "тарчумату-л-лафз", ки аз мубдеоти Амир Хусрав мебошад, гувохи иктидор ва тавоноии забони порсии точикиро нишон медихад. Назари у, -менависад Худой Шарифов, - ба инкишофи тарзхои сухан аз лихози санъат, ки ба пешрафти хунар мусоидат мекарда бошад, нигаронида шуда, мусоидати истифодаи онхоро дар амалияи эчодй таъмин менамояд [10, с.129].

Вале, мутаассифона, сурудани чунин абёт дар ин саноеъ махорату саликаи махсусро талаб мекунад, пас аз Амир Хусрав онхо вориди рисолахои бадеъи порсй нашуданд ва шоирон ба он саноеъ таваччух накарданд.

Пайнавишт:

1. Аусануззафар Сайид // Баррасии интицодии "Эъцози Хусрави" (цилди севум). Мацаллаи К,анди порси. Сс.108-114. - с. 108.

2. Балгироми, Миргуломалй Озод. Гизолони Х,инд (Мутолааи татбиции балогати уунари ва форси ба инзимоми фасле дар заншиноси). Тасуеуи Сируси Шамисо. -Теурон:Садоимуосир, 1382. - 176 с.

3. Деулави, Амир Хусрав. Расоилу-л-эъцоз / Эъцози Хусрави. Матни илми-интицоди. Тауияи матн бо муцаддима, тасуеу, тавзеуот, таълицот ба кушиши М. Нарзицул. -Душанбе:Дониш, 2013. -470 с.

4. Кошифи, Камал ад-дин Хусайн Ваиз. Бадоеъ ал-афкор фи саноеъ ал-ашъор (Новые мысли о поэтическом искусстве). Издание текста, предсловие, примечания и указатели Р. Мусульманкулова. -М.:Наука, 1977. -221+11 с.

5. Нарзицул Мисбоуиддин. "Эъцози Хусрави" ва мацоми он дар таърихи афкори адабии форсии тоцики. -Душанбе:Сино, 2009. -176 с.

6. Нарзикул Мисбоуиддин. Трактат Амир Хусрава Дихлави "Эъджази Хусрави" ("Чудо Хусрава") и традиции эпистолярного жанра в истории персидско-таджикской литературы (Х-Х1У вв.). -Душанбе: Ирфон, 2014. -308 с.

7. Сатторзода А. Такмилаи бадеъи форсии тоцикй (дар заминаи навиштауои пешиниён ва имрузиён). -Душанбе:Адиб, 2011. - 330 с.

8. Тагирджанов А. Т. Амир Хусрав Дихлави. //Вестник Ленинградского университета, №2, вып.4. -Л., 1975.

9. Тасбеуй Мууаммадуусайн. Саноеъи лафзии Амир Хусрав. // Армугон. Шумораи 4 ва 5. 1356. -сс.280-283.

10. Шарифов. Назарияи наср дар адаби форсии асруои 4-9 уицри. -Душанбе: Пайванд. 2004, - 319 с.

11. Шиблй, Нуъмонй. Шеъру-л-Ацам. Цилди аввал ва дувум. -Душанбе:ДДОТ, 2016. -544 с.

Reference Literature:

1. Ahsannuzzafar Sayid "Critical Investigations" of "Husravi's Miracle" (V.3). "Persian Sugar" Journal. -PP. 108-114

2. Balghiromi, Mirgogulomali Ozod. "Indian Gazds" (Comparative Research on Persian Poetic Style). Under the editorship of Sirus Shamiso. - Tehran: Sadoi Muosir, 1382 hijra. -176 pp.

3. Dehlavi, Amir Husrav. "Husravi's Miracle. Scientifico-critical text. Compilation, preface, recension, commentaries and appendix and by M. Narzikul. - Dushanbe: Knowledge, 2013. - 470pp.

4. Koshifi, Kamal ad-din Husayn Vaiz. "New Ideas about Poetical Art". Edition of the text, preface, notes and indications by R. Musulmankulov. - Moscow: Science, 1977. -221+11pp.

5. Narzikul Mishobiddin "Husrav's Miracle and its Place in the History of Persian-Tajik Literary Theory. - Dushanbe: Sino, 2009. -176pp.

6. Narzikul Mishobiddin. "Edjazi Husravi" (Husravi's Miracle), Amir Husrav's Treaty and Traditions of Epistolary Genre in the History of Persian-Tajik Literature (X-th - XIV-th). - Dushanbe: Cognition, 2014. - 308 pp.

7. Sattorzoda A. Addenda to Persian-Tajik Rhetoric. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2011. -330 pp.

8. Taghirdjanov A. T. Amir Husrav Dehlavi. Bulletin of Leningrad University. 1975, N2, Issue 4. - Leningrad, 1975.

9. Tasbehi Mukhammadkhusayn. Figures of Speech by Amir Husrav // Armugoh. Numbers 4 and 5. 1356 hijra. - PP. 280-283

10. Sharifov. The Theory of Prose in the Persian Literature of the IV-th - the IX-th Centuries of Hijra. - Dushanbe: Alliance, 2004. - 319 pp.

11. Shibli, Numoni. Sheru-l-Adjam. VV. 1-2. - Dushanbe: DDOT, 2016. - 544pp.