CC BY
3МРНТИ: 34.39.17
АМБИДЕКСТРЛЕРДЩ ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
КУСПАНОВА АЙЗАДА АСКАРОВНА Э
магистрант, Восточно-Казахстанский университет им. С. Аманжолова, Усть-
Каменогорск, Казахстан.
САДЫКАНОВА ГУЛЬНАЗ ЕСИМБЕКОВНА ©
кандидат биологических наук, ассоциированный профессор кафедры биологии, Восточно-Казахстанский университет им. С. Аманжолова, Усть-Каменогорск, Казахстан.
СМАИЛОВА ЖАНАР УТЕГЕНОВНА
магистр психологии, сениор-лектор кафедры психологии и коррекционной педагогики, Восточно-Казахстанский университет им. С. Аманжолова, Усть-Каменогорск, Казахстан.
ШАРИПХАНОВА АНАРГУЛЬ САЙЛАУБЕКОВНА
кандидат биологических наук, ассоциированный профессор, Восточно-Казахстанский университет им. С. Аманжолова, Усть-Каменогорск,
Казахстан.
КАРМЕНОВА БАГДАТ КАЗРЕТОВНА ©
Магистр биологии, сениор-лектор кафедры биологии, Восточно-Казахстанский университет им. С. Аманжолова, Усть-Каменогорск, Казахстан.
Аннотация. Мацалада амбидекстрлердщ ми жартышарлары функциялары мен психофизиологиялыц цабыеттер арасындагы байланысца ерекше назар аударылган. Зерттеуде бшм алушылардыц ми жартышарлары асимметриясы мен шыгармашылыц тапсырманы орындау барысында туындайтын мидыц электрлт белсендыттц ерекшелжтерте электроэнцефалографиялыц талдау жург1зшген. Зерттеу нег1з1нде сенсомоторлы жэне жартышарлыц функциялардыц латерализациясыныц физиологиялыц аспектыерг ми асимметриясы бойынша ерекшеленедг деген нэтижеге цол жетюзыген.
Латеральды уйымдастырылудыц сол жартышары жетекшыж танытатын амбидекстрлер тобында мидыц латеральдыц уйымдастырылуы мен басым цолдыц жетекшглггг сай емес кезде, жетекшг цолдыц элуетг цолданылмай, шыгармашылыц процесте царама-царсы цолдыц жартышарлыц бвлтн жумысца бешмдейтш, латеральды уйымдастырылудыц оц жац профил1 сол жэне жартышарлыц зерттелушыерде де эрекетке квшет1нд1г1 жэне эцг1ме цурау барысында электроэнцефалограммада самай бвлттертде жэне мацдайдыц примоторлы бвлттертде цол жэне аяц цозгалысы барысында сол жац профильдщ эрекет1 арта тYсетiндiгi белгл болды.
Латеральды уйымдастырылудыц оц жартышары жетекшiлiк танытатын амбидекстрлер тобыныц нэтижест талдау барысында шыгармашылыц тапсырманы орындау кезтде бiр гана жартышар емес, царама-царсы жартышар да белсендi болып, юке цосылатындыгы мэлiм болды. Шыгармашылыцца бешмделмеген сол жац жартышар, шыгармашылыц тапсырманы зешн цоя орындау барысында оц жартышарлыц зерттелушыерде белсендендiрiлдi.
Сол цолды зерттелушыерде оц жарты шардыц жумыс ютеу белсендыт жогарылай береттдт байцалды. Шыгармашылыц тапсырманы кезтде альфа жишгшц активтыт шыгармашылыц кушке тура пропорционалды болды. Мидыц цыртысты аймацтарында оц
жацты уйымдастырылган амбидекстрелерде сол жац профильдщ эсер1есту жэне кору аймацтарында басымырац болады.
TyMh свздер: мидыц функционалдыц асимметриясы, амбидекстрлер, оццайлар, солацайлар, электроэнцефалограмма, альфа ыргагы, электрлгк белсендтк._
Kipicne
Мидыц латеральды уйымдастырылуыныц езара эрекеттесу1 жарты шарлардьщ мамандануын реттейтш жэне реттеушi процестердi жузеге асыратын, мушелер жуйесшш жэне тутас агзаныц ;ызметш ба;ылау сенiмдiлiгiн арттыратын жYЙе ретшде аны;талады. Сол жэне оц жарты шарлар арасындагы анализатор функцияларыныц таралу сипаты мен эртYрлi психикалы; куйлердщ агымыныц сипаттамалары арасында байланыс бар. Осылайша жарты шараралы; латеральды уйымдастырылуы адамныц функционалды; жай-кYЙiмен байланысты жэне мидыц непзп курылымы болып табылады [1, 2, 3].
Адам миы - барлы; органикалы; процестердi бiрiктiретiн жэне адам мен коршаган орта арасындагы белсендi эрекеттi уйымдастырудыц ец жогары аппараты болатын ец мацызды орган.
Соцгы жылдары мидыц жартышарлы; асимметриясы мэселесiне кызыFушылык айтарлы;тай есп. Бурын зерттеушiлердiц назары оц жэне сол жарты шарлардыц курылымдык жэне функционалды; уйымдасуындаFы у;састы;тар мен айырмашылыктарды зерттеуге аударылса, ендi адам миыныц кызметiндегi жарты шараралы; асимметрия ;убылысыныц биологиялы; мацызы туралы мэселе жэне бiртутас жYЙке-психикалык белсендiлiктi ;амтамасыз ету, екiншi жарты шардыц белсендi эрекет кезiнде бiр жарты шардыц жумысын тYсiну физиологтардыц назарында. Мидыц шю ерекшелiктерi бiртутас бас;ару органы ретшде уйымдас;ан жэне жарты шарлар эртYрлi кабiлеттер мен ;ызметтерге ие [4, 5, 6, 7].
Жартышарлардыц уйымдастырылуы функциялары мен айырмашылы;тары жоFары жYЙке жYЙесi кызметтерiнiц о;у кабiлетi, ойлау, танымды; процестердiц ерекшелiктерi, сондай-а; окуFа психофизиологиялы; бейiмделу касиеттерiнiц байланысы со^ы уакыттаFы зерттеу жумыстарыныц пэнi ретшде жалFасуда. Эдетте жарты шарлардыц функционалды; асимметриясы мидыц мYмкiндiктерiн айтарлы;тай кецейтедь
Жарты шарлар коршаFан ортаныц ;убылыстарын эр тYрлi ;абылдайды, мидыц шыFармашылык жумысындаFы релi де эр тYрлi. Еылыми эдебиеттерде функционалды; асимметрияныц эртYрлi типтерi бар адамдарда шыFармашылык ^б^е^ер мен шыFармашылыктыц даму децгейi талдаетан [8, 9, 10]. Егер сол жарты шар басымды; танытса - вербальды а;парат, ал оц жарты шар басымды; танытса - вербалды емес а;парат оцайыра; ;абылданады. Еылыми ецбектерде амбидекстрияFа ец аз кещл белiнедi.
Бiркатар авторлардыц пiкiрi бойынша амбидекстрлiк - функционалды; асимметрияныц бiр тYрi. Оларда оц жэне сол ;ол арасында, оц жэне сол жарты шарлар арасында еш;андай айырмашылы; жо;. Функционалды; асимметрияныц осы тYрiнiц болуы биологиялы; жэне элеуметтiк факторларFа байланысты болады [11, 12, 13].
Элеуметпк факторлар бiрiншi кезекте тэрбие мен окытуFа тiкелей тэуелдi. Егер бшм алушы эртYрлi эрекеттермен айналысса, мысалы, сурет салса, музыкалы; аспапта ойнауды YЙренсе, ;ол мен ая;тыц YЙлесiмдi козFалысын ;ажет ететiн спорт тYрлерiмен айналысса (мысалы, жYзу), амбидекстрлш ;алыптасады. Сырттай у;сас белгiлерге ие бола отырып, амбидекстрлiк адам дамуында мацызды рел ат;аруы мYмкiн.
Осылайша, мидыц функционалды; асимметриясы адамныц психикалы; дамуына, соныц iшiнде психикалы; когнитивтi процестерге эсер етуi мYмкiн адамныц мацызды биологиялы; сипаттамасы болып табылады [14, 15, 16].
Зерттеу материалдары мен эдicтepi
Зерттеу жумыстарына Сэрсен Аманжолов атындаFы ШыFыс ^аза;стан университетiнiц бiлiм алушылары ;атысты.
Зерттеудщ алгашкы кезецшде зерттелушшерде белгiлi 6ip ми жартышарыньщ басымдылыгын аныктау Yшiн жалпыга мэлiм эдiстеме негiзiнде сынама нэтижесi багаланды [5]. Жетекшi колды, аякты, кезд^ кулакты айкындау Yшiн алдымен физиологияда жш колданылатын сынама жYргiзiлiп, непзп зерттеуге катысатын зерттелушiлер топтары аныкталды. Жетекшi кол «Саусактарды кулыпка салу», «Наполеон турысы», «Сагаттыц кулагын бурау», «Вертикальды сызыктарды сызу» сынамалары аркылы, жетекшi аяк «Аякты айкастыра кою», «Допты кезделген максатка тебу», «Орыннан кадам жасау», сынамалары аркылы аныкталды. Жетекшi кулакты аныктауда «Сыбдырлап айтылган сездi есту», «Сагат тшнщ дыбысыныц шыгу каттылыгын есту» сынамалары колданылды.
Алынган алгашкы сынама нэтижелерi бойынша зерттеудщ екiншi кезецше 140 бшм алушы iрiктелiп алынды. Алынган зерттеу нэтижелерi «Дана бала» зертханасындагы ЭЭГ аркылы аныктаган кезде нактылана тусп. Мидыц биоэлектрлiк активтiлiгiн тiркеу 21 ^мю арналы электроэнцефалограф компьютерлiк «Нейротех» гылыми-медициналык курылгысы аркылы, электроэнцефалограммалык «Компакт-нейро» жYЙесi негiзiнде жYргiзiлдi, Электроэнцефалограмманы жазуда жYЙелi тYPде мидыц келесi аймактарыныц комбинациялары тiркелдi: тебе, мацдай, шYЙде, самай; референттiк электрод сол кулакшаныц сацылауына жэне оц жак кулакшага койылды. Тiркеу келесiдей режимдер аркылы жYргiзiлдi:
1. Фондык электроэнцефалограмма жазбасы тыныштык кYЙде, зерттелушiнiц ояу, кездерi ашык жэне туракты кезкарасы барысында жазылды.
2. Ояу жэне тыныш жагдайда, кездi жуму аркылы.
3. Фотостимуляция аркылы кызыл нYктелердi кабылдау аркылы.
4. Зерттелушi тыныс алып жэне демдi шыгаруы кезiнде жYзеге асырылды.
Белгiлi бiр жарты шардыц басымдылыгын аныктауда альфа-ыргагыныц жиiлiгi багаланды.
Амбидекстрлер миыныц функционалдык асимметриясыныц ерекшелштерш аныктау Yшiн Х. Зиверт сынамасы пайдаланылды. Сынама креативтiлiктiц эртYрлi елшемдерш аныктауга багытталды. Негiзгi креативтiлiк елшемдер ретiнде: «тапкырлык», «визуалды шыгармашылык», «стандартты емес ойлау», «ассоциация еркiндiгi» алынды.
Зерттеудi нактылай тYсу Yшiн кешю уакытта бiлiм алушыларга ынталандыру аркылы эсер ете отырып «Эцгiме» шыгармашылык тапсырмасы усынылды. Тапсырманы орындау барысында зерттелушшердщ Yлкен ми сыцарларыныц кыртысы аймактарыныц белсендiлiк децгейi компьютерлiк электроэнцефалограф аркылы т1ркелдь
Тапсырмаларды орындауда бшм алушыларга туракты зешннщ болуы кажет. Б.Бурдон - Я.А. Анфимов тузету тестi зейiн процесiн зерттеу жш колданыс табатын диагностикалык эдiстердiц бiрi. Зейiн процестерiнiц негiзгi касиеттерiне зешннщ турактылыгын, келемiн, шогырлануын, ауысуын жэне таралуын жаткызады.
Зерттеу нэтижелер1 жэне талкылау
Алгашкы сынак нэтижелерi бойынша зерттелушшер арасында таза оцкайлар 10 пайыз, таза солакайлар 10 пайыз, амбидекстрлер 80 пайыз курады. Амбидекстрлердщ арасында латеральды уйымдастырылудыц сол жак профилi басымдык танытатын профилi жэне амбидекстрлердщ аралас профилi аныкталды, алайда латеральды уйымдастырылудыц оц жакты профилi кершю бермедi. Пайыздык елшемi бойынша латеральды уйымдастырылудыц аралас профильдi 70% курады, ал сол жак профильдi асимметрия 30%-га тец болды.
Келес кезецде тiркелген фондык ЭЭГ нэтижес бойынша зерттелушiлер сол жартышарлыктар - 45%, амбидекстрлер - 35%, оныц шшде сол жартышарлык амбидекстрлер - 25%, оц жартышарлык амбидекстрлер - 10%, оц жартышарлыктар - 20% болып белшдь
Фондык электроэнцефалограмманы тсркеу нэтижес бойынша латеральды уйымдастырылудыц сол жак профилшщ Yлесi зерттелушiлер арасында басым болды.
Сол жак профилi басымдык танытатын зерттелушшер мен сол жартышарлык уйымдастырылган амбидекстерлер, оц жак профилi басымдык танытатын амбидекстерлер, оц жак профильдер тец келемде екендiгi аныкталды. Зерттелушшердщ аталган топтарында альфа жшлшшц латерализациясы мен жетекшi оц колдыц болуы тэн. Мидыц латеральдык уйымдастырылуыныц оц жак профилi жэне аралас профильдiц альфа ыргагыныц жетекшiлiгi бар солакайлар тобында сол жартышарлыктар басымдыгыаныкталды.
Жетекшi аякты аныктау сынамаларыныц корытындысы бойынша зерттелушшерщ кепшiлiгiнде оц аяк жетекшi. Моторлык асимметрияныц оц жакты латерализациясы мидыц уйымдастырылуыныц сол жак рофилiнде 63,3% к¥рады жэне аралас профилдi бшм алушыларда 26,6%, ал оц жак профильдi зерттелушiлерде пайыздык керсеткiш 10%-га тец болды.
Кесте 1
Альфа ырFаFыныц устемд1г1не байланысты сынактардын нэтижелер1, %
Жетекшi кулак
Оц жартышарлык Сол жартышарлык Аралас
Ок 23% 16% 9%
Сол - 27% 25%
Жетекшi кез
Ок 12% 13% 16,5%
Сол 12,5% 33,5% 12,5%
1-кестеде керсетiлгендей, латеральдык уйымдастырылудыц сол жартышарлык жэне оц жартышарлык профильдершде сол кулагы жетекшi зерттелушiлер Yлесi тец, ал сол кулагы жетекшi сол жартышарлык зерттелушiлер 27 % басым болды. Сол жак кулагы жетекшi зерттелушiлер аралас жартышарлыктар арасында басымдык танытты, ал оц кулактыц жетекшiлiгi басым зерттелушiлер Yлесi теменп дэреженi керсеттi.
Керу асимметриясыныц сынамалары бойынша сол жакты латерализацияныц пайыздык келемi жогары екеш жэне зерттелушiлердiц басым кепшiлiгi жетекшi кез ретiнде оц кездi пайдаланатындыктары белгiлi болды.
«Эцпме» шыгармашылык тапсырмасы зерттелушiлер миыныц жетекшiлiк танытатын профилi мен оныц креативтiлiкпен байланысын аныктау Yшiн усынылды.
Зерттеудiц негiзiнде алынган нэтижелердi ецдеп, статистикалык талдау кезшде шыгармашылык тапсырманы орындау кезiнде альфа компонетшщ кандай да бiр езгерюке ушырайтынын байкадык. Электроэнцефалограмма-2 жиiлiгiнiц езгерiсi F3 жэне F4 аймактарында артты, ал латералды уйымдастырылудыц сол жак елшнде p<0,001 шамасымен жэне латерализацияныц оц жак профилiнде туракты екенш керсеттi. Латеральды уйымдастырылудыц сол жак профилпц Fp1 аймагында электроэнцефалограмма-2 амплитудасы T0 аймагынан T1 кезiнде 1,28 мкВ-ка дейiн естi (p<0,01). Fp2 аймакта шыгармашылык тапсырмасын орындау барысында компонеттiц амплитудасыныц шамасы езгерке ушырамады. Сол жарты шардыц T3 аймагында жэне оц жартышардыц T4 аймагында, сондай-ак TPOL аймагындагы езгерiстерде электроэнцефалограмма-2 компонентшщ амплитудасы байкалган жок. Шыгармашылык тапсырманы орындау барысында амплитуданыц 1,2 мкВ-артуы TPOR аймагында байкалды.
Зерттелетш компоненттердегi динамикалык ауыткулардыц статистикалык жYЙеленiмi шыгармашылык тапсырма барысында F3, Fp1 жэне TPOR аймактарында амплитуданыц айтарлыктай есуiн аныктады. Бул cол жакты латерализацияныц мацдай белшшц белсендiлiгiнiц артуын керсетедi, ягни стандартты емес ойлауда ерекше кершю бередi. Бiркатар ецбектерде шYЙде аймагыныц белсендiлiгiнiц болуы байкалады, эрi тебе-самай аймактардыц да шыгармашылык процеске белсене катысуына Yлкен мэн берiледi [17, 18, 19],
Бейнелш шыгармашылы; тапсырмасы барысында альфа ритмшщ ЭЭГ куатыныц тeмендеуi бiркатар зерттеулердщ деректерiмен сэйкес екенiн атап еткен жен [20, 21, 22]. Электроэнцефалограммалы; ырга^тыщ жишпнщ тeмендiгi зейiн процестершщ eзгеруi, жадыныц белсендiрiуi, сейлеу тmркендiрriштерш ецдеу барысында байкалады, сондай-ак мацдай-тебе аймактарыныц ыргагыныц психикалы; белсендiлiкпен байланысты екендiгi кeрсетiледi.
Шыгармашылы; тапсырмаларда альфа жишпнщ амплитудасыныц темендеушщ физиологиялы; ыктимал кYЙi шыгармашылы; тапсырманы орындауда, когнитивтш процестердщ катысуын кeбiрек кажет ететшдшне байланысты. Тебе-желке бeлiкте альфа диапазонындагы куаттыц элсiреуi де теориялы; деректермен сай. ^ыртыстыц тебе-желке жэне самай белштершде альфа жишпнщ элсiреуi тапсырманы орындау кезещнде аныкталды, ягни бул кезде психикалы; активтiлiк артады. Эцпме курау барысында желке, мацдай белктершде бiз аныщтаган альфа ;уатыныц тeмендеуi объектiлердi жэне ассоциацияларды ;осымша пайдалануда кершдь Тапсырма кезiнде тебе, самай белштерде альфа жишпнщ элсiреуi керсетшен. Тебе жэне желке бeлiктерде эцпме ;урастыруда альфа ;уатыныц элсiреуi жэне орталы; айма;та ;уаттыц артуы зешннщ, семантикалы; Yрдiстердiц рeлiмен жа;сы Yйлеседi. Эцгiме ;урау барысында а;паратты; YPДiстердi жэне альфа 1 ;уатыныц артуынан кeрiнiс беретiн зейiн шогырлануын кeбiрек ;ажет еттi.
Негiзгi критерий болган о;иганы ойлап, ;урастырудыц шыгармашылы; мшдетш орындау Yшiн бiркатар танымды; процестердi езара бiрiктiру ;ажет. Шыгармашылы; шешiмдердi жасау жэне зейiннiц кажеттi шогырлану децгейiн са;тап туру Yшiн а;паратты тацдауды тебе-желке айма;тары ;амтамасыз етед^ ал шыгармашылы; белсендiлiкке мотивацияны ;амтамасыз етудi, туындаган креативтi ойлардыц сапасын тексерудi жэне ойды iздеудi жалгастыру немесе то;тату туралы шешiмдi мацдай белштер ;абылдайды. Зерттеу нэтижелерiне сэйкес, ми ;ыртысыныц самай-тебе-желке жэне мацдай белштершщ белсендi ;атысуымен кYPделiлiгi аны; элементтерi бар шыгармашылы; тапсырма жYктемесiнiц жYзеге асырылатыны аны;талды.
Кесте 2
«Эцпме» шыгармашылык тапсырмасын орындау нэтижелер1, шартты белг1
Керсетюштер М и белiмдерi
СЖ А (СЖ) А (ОЖ) ОЖ
Тездш (лездiк) 20 12,2 13,5 16,5
Икемдшк 14,8 16 14 12,3
Даралы; 100% 67% 100% 100%
2-кестеде усынылFандай «тездш» керсеткiшi уйымдастырылудыц оц жа; профильдi зерттелушiлерде ай;ын керiнiс бердi, яFни оц жартышарлы;тар тапсырманы орындаубарысында жетекшi екендiгiн бiлдiредi. Сол жартышары басым амбидекстрлер «икемдiлiк» керсеткiшi бойынша жетекшi болды, бiрак бул топ тапсырманыц даралыFы бойынша 67% керсетi. Латерализацияныц оц жэне сол жа; профилшде, сондай-а; оц жа; профилi басым амбидекстрлерде «даралы;» керсеткiшi тец болды.
3-кестеде керсетшгендей фонды; электроэнцефалограмманыц а ырFaFы мен креaтивтiлiк тапсырманы орындау барысында т1ркелген электроэнцефалограмманыц а ырFaFы aрaсындaFы топтыц корреляция коэффициенттерiнде сол жартышардыц сол жа; тебе белшнде оц корреляцияныц жоFaры екенi аны;талды.
Кесте 3
Фондык электроэнцефалограмманыц a BipFaFbi мен кpeaтивтiлiк тапсырманы орындау барысында ^ркелген электроэнцефалограмманыц a ыpFаFы аpаcындаFы корреляция коэффициeнттepi
Аймактар
F3 F4 FP1 FP2 T3 T4 О1 О2
Сол жартышар 0,71 -0,33 0,42 -0,23 0,3 -0,5 0,1 -0,03
Сол жартышарлык амбидекстр 0,32 -0,51 0,031 -0,41 0,8 -0,8 -0,1 0,5
Оц жартышарлык амбидекстр 0 1 -1 0 -1 1 -1 1
Оц жартышар 0,58 0,85 0,79 0,36 0,27 -0,6 0,7 0,1
Мидыц латеральдык уйымдастырылуыныц сол жак профилiнде желке, самай белштершщ сол жак аймагында оц корреляцияныц орташа екендiгi аныкталды. Желке, самай, шYЙде, мацдай белштершщ оц жагында терiс корреляция аныкталды. Сол жартышарлык уйымдастырылган амбидекстрлерде сол жак самай аймагында оц корреляция жогары, ал сол жак тебе жэне оц жак шYЙде белштерде орташа оц корреляция керЫс бердь Оц жакты уйымдастылыган амбидекстрлерде оц жак самай, оц жак тебе, оц жак шYЙде аймактарында оц корреляция. Оц жак профильдi уйымдастырылган зерттелушiлерде оц жак тебе, сол жак шYЙде, мацдай белiктерiнде оц корреляция керсетк^ жогары, ал самайыц оц жак аймагында терiс коэффициент есептелдь
Амбидекстрлерде (сол жартышарлык) сол жартышардыц самай жэне тебе бел^ешде оц корреляция кYштi екендiгi байкалады. Оц жартышардыц желке аймагында элаз корреляция жэне самай аймагында орташа корреляция кершю бердi.
Амбидекстрлердiц сол жак профильдi уйымдастырылган зерттелушiлерде тебе белштершде, оц жак шYЙде жэне желке аймагында ^шт оц корреляция байкалады.
Мидыц латеральдык уйымдастырылуыныц оц жак профилi жетекшi амбидекстрлерде оц жарты шардыц мацдай, тебе, самай, желке белштершде кYштi оц корреляция аныкталды.
^шт оц корреляция коэффиценттерi таза оц жак профильдi уымдастыруда тебе мен самайдыц сол жак аймактарыныц оц жак белiктерiнде байкалады.
Латералды уйымдастырылудыц оц жартышары жетекшшк танытатын топтыц нэтижелерiн талдау барысында аталган топ зерттелушiлерiнде шыгармашылык процесте барлык белiктер бойынша сол жак жартышар белсендi болады жэне косымша электроэнцефалограммалык тiркеудi кажет ететiндiгi аныкталды.
Латеральды уйымдастырылудыц сол жартышары жетекшшк танытатын топтыц нэтижелерш талдау барысында мидыц уйымдастырылган жартышары жетекшi ^йде болады. Оц жартышар карама карсы жартышардыц есту жэне керу аймактарында гана белсендендiрiледi.
Зерттелушiлердiц шыгармашылык кабшеттерш аныктауга негiзделген Х. Зиверт бойынша «тапкырлык», «стандартты емес ойлау», «бейнелш шыгармашылык», «ассоциация еркшдш» керсеткiштерi аныкталды. Аталган критерийлер нэтижесi 4-кестеде усынылган.
Кесте 4
Зиверттщ шыгармашылык пен каб1леттерд1 аныктауга арналган сынамасыныц
нэтижелер^ шартты белгi
Профиль Тапкырлык Стандартты емес ойлау Бейнелiк шыгармашылык Ассоциация еркiндiгi
СЖ 14,8±1,1 15,4±1,0 39,7±1,7 25 ±1,4
А (СЖ) 27±2,7 26,5±3,3 40,8 ±2,7 30,5±2,4
А 13±1,0 19,65± 1,3 40±2,0 28,5± 1,6
(ОЖ)
ОЖ 17,5±1,9 25,5±3,3 25,5±1,9 25,5±2,4
Зерттеу корытындыларына сэйкес, «тапкырлык» кeрсеткiшi сол жартышарлык амбидекстрлерде жогары. Стандартты емес ойлау бойынша да орташа Yлесi 26,5 упаймен жетекшi болды. «Бейнелiк шыгармашылык» бойынша орташа Yлесi 40,8-ге тец, ал «ассоциаиция еркiндiгi» 28,5 упайга тец болып, жетекшi екенiн керсетп.
^азiрri уакытта мэселелердiц шешiмiн табуда, адамныц ез iс-эрекетiндегi басты нэрсеге назар аударуы зейiндi шогырландыру, ал зейiндi уза; шогырлануды сактап туру, жумыска алацдаушылы; - зейiннiц турактылыгы деп аталады [23, 24, 25].
Кесте 5
Зешннщ турактылыгы мен шоFырлануы эдшнщ нэтижелер^ шартты белп
Профиль А Р Q СПИ УВН
Сол жартышар 0,07 6 46 0,1 20,9
Сол жартышарлык амбидекстр 0,08 69 53 0,2 24,2
Оц жартышарлык амбидекстр 0,1 10 48 0,11 11
Оц жартышар 0,05 13 37 0,12 21
5 кестеде усынылгандай, зерттелушiлер бойынша акпаратты ецдеу жылдамдыгы, керу акпаратыныц кeлемi, зейiн турактылыгы, дэлдiк коэфициеш!, кeрсеткiштерi бойынша латерализацияныц сол жак профилi басым амбидекстрлер жетекшi. Оц жартышарлык зерттелушiлерге акыл-ой eнiмдiлiгiнiц жогары болуы тэн.
Зерттеу нэтижелерi бойынша, аныкталган барлы; зейiн процестерiнiц кeрсеткiштерi сол жартышарлык профилi жетекшi амбидекстрлерде жогары екендш аныкталды. Латерализация фенотитнщ оц жак профилiнде зейiннiц шогырлануын уза; уакыт сактау тэн. Мидыц латералды; уйымдастырылуыныц оц жакты басымыгы бар зерттелушiлерде турактылык пен акпарат кeлемiн eцдеудiц тeмендiгi байкалады.
Корытынды
1. Мидыц латералды; уйымдастырылуыныц екi жак профилi де бар амбидекстрлерде шыгармалык тапсырмаларды орындауда ми сыцарыныц екеуi де тец кeлемде пайдаланылды. ¥сынылган тапсырмаларды орындау сапасы бойынша баска топтардан жогары жэне уакыты 5-10 минутка кыска.
2. Латералды уйымдастырылудыц сол жак профилi басым амбидекстрлерде мидыц оц жак бeлiгi белсендi болды; шыгармашылык тапсырма орындау кезшде басым колга жауапты ми сыцары iске косылмады, карама-карсы ми сыцарларыныц элуетi пайдаланылды; сол жак ми сыцарыныц самай жэне мацдай бeлiгiнiц усак кимыл-козгалыс аймактары белсендендiрдi;
3. Оц жак профильдi уйымдастырылган амбидекстрлерде шыгармашылык процесс карама-карсы ми сыцарын белсендендiрдi. Тапсырманы орындауда сол жак ми сыцары да ю-эрекетке косылады.
4. Сол жартышарлы; зерттелушiлерде тек жетекшi ми сыцары гана белсендi кYЙге кeшедi. Оц жак ми сыцары тек ^ру мен есту бeлiктерiнде гана юке косылады.
5. Оц жартышарлы; зерттелушшерде шыгармашылык тапсырмаларды орындау кезiнде сол жак ми сыцарыныц барлы; бeлiктерi белсендi кYЙге кeшедi, шыгармашылык процесте креативтшп жогары екендiгi аныкталды.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Шарабарина Х.А. Межполушарная асимметрия головного мозга: психические особенности правого и левого полушарий // Новая наука: Современное состояние и пути развития. 2016. № 2-2 (62). С. 96-99.
2. Самохин М.В. Межполушарная асимметрия головного мозга // Современная терапия в психиатрии и неврологии. 2019. № 1. С. 22-25.
3. Апарин И.В., Особенности функциональной асимметрии мозга у студентов с различными хронотипами / Студенческий журнал СтРИЖ. 2015. - №2. С. 1-3.
4. Рохлов В.С., Практикум по анатомии и физиологии человека: Учеб. Пособие для студ. Сред. Пед. Учеб. Заведений. - М.: Издательский центр «Академия», 1999. - 160 с.
5. Кононец, И. Е. Типы профиля межполушарной организации головного мозга и показатели успеваемости студентов медакадемии 1-Ш курсов / И. Е. Кононец, А. Б. Сайдылдаева / Вестн. КГМА им. И. К. Ахунбаева. - 2017. - № 2. - С. 17-19.
6. Дикая Л.А., Саакян О.С. Особенности когерентности ЭЭГ при решении творческих задач испытуемыми с разным профилем латеральной организации [Текст] / Л.А. Дикая, О.С. Саакян / Когнитивная деятельность и асимметрия больших полушарий: сборник научных трудов / Под ред. П.Н. Ермакова. М.: Изд-во «КРЕДО», 2009. С. 73-82.
7. Щебланова Е.И., Межполушарная асимметрия ЭЭГ- реакций головного мозга человека при мыслительной деятельности / В сборнике Основные проблемы общей, возрастной и педагогической психологии. Москва, 1978. С. 27-33.
8. Конарева И.Н. Межполушарная асимметрия альфа-ритма как предиктор индивидуально-психологических различий // Ученые записки Крымского федерального университета имени В.И. Вернадского. Социология. Педагогика. Психология. 2018. Т. 4 (70). - № 4. С. 74-83.
9. Цехмистренко Т.А., Васильева В.А., Шумейко Н.С. Межполушарная асимметрия в развитии соматосенсорной, лобной и зрительной коры большого мозга человека в постнатальном онтогенезе // Астраханский медицинский журнал. 2012. Т. 7. - № 4. С. 264-
10. Карпова И.А., Шардакова Я.А., Кадырова Е.В. Изучение особенностей внимания, работоспособности и структурно-функциональной организации полушарий головного мозга // Международный студенческий научный вестник. 2017. - № 3. С. 40.
11. Mundorf, A.; Peterburs, J.; Ocklenburg, S. Asymmetry in the Central Nervous System: A Clinical Neuroscience Perspective. Front. Syst. Neurosci. 2021, 15, 733898. [CrossRef].
12. Ocklenburg, S.; Berretz, G.; Packheiser, J.; Friedrich, P. Laterality 2020: Entering the next decade. Laterality 2021, 26, 265-297. [CrossRef]
13. Vallortigara, G.; Rogers, L.J. A function for the bicameral mind. Cortex 2020, 124, 274285. [CrossRef] 4. Wiper, M.L. Evolutionary and mechanistic drivers of laterality: A review and new synthesis. Laterality 2017, 22, 740-770. [CrossRef]
14. Wiper, M.L. (2017). Evolutionary and mechanistic drivers of laterality: A review and new synthesis. 22, 740-770. [CrossRef]
15. Kong, X.-Z.; Postema, M.C.; Guadalupe, T.; de Kovel, C.; Boedhoe, P.S.W.; Hoogman, M.; Mathias, S.R.; Rooij, D.; Schijven, D.; Glahn, D.C.; et al. Mapping brain asymmetry in health and disease through the ENIGMA consortium. Hum. Brain Mapp. 2022, 43, 167-181. [CrossRef] [PubMed]
16. Sha, Z.; Schijven, D.; Carrion-Castillo, A.; Joliot, M.; Mazoyer, B.; Fisher, S.E.; Crivello, F.; Francks, C. The genetic architecture of structural left-right asymmetry of the human brain. Nat. Hum. Behav. 2021, 5, 1226-1239. [CrossRef] [PubMed]
17. Cuellar-Partida, G.; Tung, J.Y.; Eriksson, N.; Albrecht, E.; Aliev, F.; Andreassen, O.A.; Barroso, I.; Beckmann, J.S.; Boks, M.P.; Boomsma, D.I.; et al. Genome-wide association study
266.
identifies 48 common genetic variants associated with handedness. Nat. Hum. Behav. 2021, 5, 5970. [CrossRef] [PubMed]
18. de Kovel, C.G.F.; Francks, C. The molecular genetics of hand preference revisited. Sci. Rep. 2019, 9, 5986. [CrossRef] [PubMed]
19. Sha, Z.; Pepe, A.; Schijven, D.; Carrion-Castillo, A.; Roe, J.M.; Westerhausen, R.; Joliot, M.; Fisher, S.E.; Crivello, F.; Francks, C. Handedness and its genetic influences are associated with structural asymmetries of the cerebral cortex in 31,864 individuals. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 2021, 118, e2113095118. [CrossRef] [PubMed]
20. Wiberg, A.; Ng, M.; Al Omran, Y.; Alfaro-Almagro, F.; McCarthy, P.; Marchini, J.; Bennett, D.; Smith, S.; Douaud, G.; Furniss, D. Handedness, language areas and neuropsychiatric diseases: Insights from brain imaging and genetics. Brain 2019, 142, 2938-2947. [CrossRef] [PubMed]
21. de Kovel, C.G.F.; Carrion-Castillo, A.; Francks, C. A large-scale population study of early life factors influencing left-handedness. Sci. Rep. 2019, 9, 584. [CrossRef] [PubMed]
22. Odintsova, V.V.; Suderman, M.; Hagenbeek, F.A.; Caramaschi, D.; Hottenga, J.-J.; Pool, R.; Heijmans, B.T.; Hoen, P.A.C.; van Meurs, J.; Isaacs, A.; et al. DNA methylation in peripheral tissues and left-handedness. Sci. Rep. 2022, 12, 5606. [CrossRef] [PubMed]
23. Becker, Y.; Meguerditchian, A. Structural Brain Asymmetries for Language: A Comparative Approach across Primates. Symmetry 2022, 14, 876. [CrossRef]
24. Corballis, M.C. How Asymmetries Evolved: Hearts, Brains, and Molecules. Symmetry 2021, 13, 914. [CrossRef]
25. McManus, C. Cerebral Polymorphisms for Lateralisation: Modelling the Genetic and Phenotypic Architectures of Multiple Functional Modules. Symmetry 2022, 14, 814. [CrossRef]
