ALSHEYMER XƏSTƏLIYI: SƏBƏBLƏR, DIAQNOSTIKA VƏ SOSİAL YARDIM İMKANLARI Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

/CN (T)(§)B®2020 Контент достъпен. спор,ед BY-NC 40 Eynullayeva Sabrina Eldar

(CC) This is an open access article under the CC BY-NC 4.0 license cuuviurD Тастш тл/т сппппт aD

¡¿¿■3MSi™(ht^s://creativecommons.orgrticenses/by-nc/4.0/) ALSHEYiV!ER X°S1°L1Y1. S°B°BL°R ...

UDC 316:364.4-7

DOI: 10.34671/SCH.HBR.2020.0404.0007

ALSHEYMER XOSTOLIYI: SOBOBLOR, DIAQNOSTIKA VO SOSiAL YARDIM iMKANLARI

© 2020

Eynullayeva Sabrina Eldar, Sosial i§ kafedrasinin II kurs magistranti Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z.Xalilov, 23, e-mail: [email protected])

Xulasa. Alsheymer xastaliyi demensiya novlarindan an geni§ yayilmi§ va mualicasi mumkun olmayan neyrodegenerativ xastalikdir. Ya§la alaqadar beyin huceyralarinin neyrodegenerasiyasi naticasinda yadda§in tadrican itmasila mu§ayiat olunur. Bu xastalik son illar barasinda an gox dam§ilan patologiyalardandir. Maqalada Alsheymer xastaliyini yaradan sabablar, xastaliyin diaqnostikasindan va klinikasindan bahs olunur. Alsheymer iralilayan ya§da xatirlamada gatinlik, idrak qabiliyyati va yadda§ ila bazi vizual makan bacariqlannin azalmasi ila xarakteriza oluna bilar. Normal §artlar altinda iralilayan ya§la birlikda ozunu gostaran bu cur zehni dayi§ikliklar yadda saxlamagi asanla§dirmaq maqsadila istifada olunan bir sira yollar va vasitalarla kompensasiya edila bilar. Bu vaziyyatda, agar ya§li insanin zehni funksiyalari sinaqdan kegirilsa, normal hadda, lakin daha yava§ olacagi mu§ahida edilacak. Bununla birlikda, ya§la birlikda zehni va gundalik hayat faaliyyatinda pisla§maya sabab olan bir xastaliyin ortaya gixmasi, asasan unutqanliq ¡jikayatlari ila ozunu gostaran bir nevroloji xastaliyin xabargisi ola bilar.

Afar sozlar: Alsheymer xastaliyi, sabablar, xastalik, risk faktorlari, mualica

ALSCHEIMER'S DISEASE: CAUSES, DIAGNOSTICS AND POSSIBILITIES OF SOCIAL CARE

© 2020

Einullaeva Sabrina Eldar, Master II course of the Department of Social Work

Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z. Khalilova, 23, e-mail: [email protected])

Abstract. Alzheimer's disease is the most common and incurable neurodegenerative disease of dementia. It is accompanied by a gradual loss of memory as a result of neurodegeneration of brain cells with age. This disease is one of the most discussed pathologies in recent years. The article discusses the causes of Alzheimer's disease, diagnosis and disease clinic. Alzheimer's disease in old age can be characterized by difficulties with memory, weakening of cognitive abilities and some visual-spatial skills with memory. Under normal circumstances, such mental changes, which are manifested in old age, can compensate for a number of means and means used to facilitate memory. In this case, if you check the mental functions of the elderly person, it will be noted that it will occur normally, that is slower. However, the onset of the disease, which with age worsens mental and everyday life, may be a harbinger of neurological disease, which manifests itself in the main complaints of forgetfulness.

Keywords: Alzheimer's disease, causes, disease, risk factors, treatment.

БОЛЕЗНЬ АЛЬШЕЙМЕРА: ПРИЧИНЫ^ИАГНОСТИКА И ВОЗМОЖНОСТИ СОЦИАЛЬНОЙ ПОМОЩИ

© 2020

Эйнуллаева Сабрина Эльдар, магистр II курса кафедры социальной работы

Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, З.Халилова, 23, e-mail: [email protected])

Аннотация. Болезнь Альцгеймера - наиболее распространенное и неизлечимое нейродегенеративное заболевание деменции. Она сопровождается постепенной потерей памяти в результате нейродегенерации клеток мозга с возрастом. Это заболевание - одна из самых обсуждаемых патологий последних лет. В статье рассматриваются причины возникновения болезни Альцгеймера, диагностика и клиника заболевания. Болезнь Альцгеймера в пожилом возрасте может характеризоваться трудностями с запоминанием, ослаблением когнитивных способностей и некоторыми визуально-пространственными навыками с памятью. В нормальных обстоятельствах такие психические изменения, которые проявляются в пожилом возрасте, можно компенсировать рядом способов и средств, используемых для облегчения запоминания. В этом случае, если проверить психические функции пожилого человека, будет замечено, что это будет происходить в норме, то есть медленнее. Однако начало заболевания, которое с возрастом ухудшает умственную и повседневную жизнь, может быть предвестником неврологического заболевания, которое проявляется в основном жалобами на забывчивость.

Ключевые слова: болезнь Альцгеймера, причины, болезнь, факторы риска, лечение.

Alsheymer xastaliyi an gox tasaduf olunan xastalikir. Bu gostaracisi yadda§daki itkilardir. Xastaya bu itkilar onamsiz

diaqnozun erkan qoyulmasi onamlidir. Alsheymerin ilkii Хуманитарни Балкански изследвания. 2020. Т. 4. № 2(8)

alaqalarin qopmasi mi^ahida olunub

29

Einullaeva Sabrina Eldar ALSCHEIMER'S DISEASE: CAUSES ...

©2020 Контент достъпен според лицензиата CC BY-NC 4.0 This is an open access article under the CC BY-NC 4.0 license 'https://creativecommons.Org/licenses/by-nc/4.0/)

[3].

Buna sabab isa tibbin va ya§ayi§ standartlannin artmasiyla bagli insanin avvalkindan daha gox yasamasidir. Alsheymera bazan "beynin taleyi" da deyirlar. Sanki tabiat özü beynimiza zamani galdikda i§a düsacak özünümahv mexanizmi yerlasdirib. Alsheymer tipli demensiya daha darin va agir xastalikdir. Beynimizda 86 milyard uzun-ötürücü (akson) va qisa-qabuledici (dendrit) gixintilan olan sinir hüceyrasi-neyronlar var. Beynin faaliyyati bu neyronlarin bir-biri ila yaratdigi alaqa kombinasiyasindan basqa bir §ey deyil. iki neyron gixintisinin bir-biri ila birla§masi "sinaps" adlanir. Har birimizin beyninda 100 trilliona qadar sinaps var. Bizi biz edan, gördüyümüz, e§itdiyimiz, toxundugumuz, sevdiyimiz, qorxdugumuz, yadda saxladigimiz, bir sözla, qavradigimiz har §ey bu sinapslarin müxtalif kombinasiyasidir.

Har saniya beynimizda minlarla yeni sinapslar yaranir. Amma sinapslarda ba§ veran bu vacib proseslar zamani transmembran zülallarin amin tur§usu qaliqlarindan beta-amiloidlar adlanan peptidlar da yaranir. Bu peptidlarin normal fizioloji rolu bu günadak balli deyil, amma onlann, daha dogrusu, onlardan birinin - beta-amiloid 42-nin alsheymer xastaliyinin yaranmasinda müstasna rol oyna-digini bilirik. Amma milyonlarla il takamül mahsulu olan beynimizda bu tullanti maddalari tamizlayan xüsusi qoruyucu hüceyralar - mikroqliya hüceyralari da mövcuddur. Onlar daim tamizlik i§gisi kimi sinapslari beta-amiloiddan tamiz-layirlar. Ogar bu proses lazimi saviyyada getmasa, beta-amiloid molekullari bir-biri ila birlasarak, amiloid laxtalari yaradirlar ki, bu laxtalar da sinaptik bo§luqlan tixayaraq impulsun ötürülmasinin qar§isim alir va sinaps faktiki olaraq yararsiz hala galir [2].

Alsheymer xastaliyini risk faktorlarina ya§, cin-siyyat, aila üzvlarinda xastaliyin olmasi, yadda§in itirilmasi ila naticalanan kalla-beyin travmalari, Daun sindromu, hipotiroidizm va s. aid eda bilarik. Bu risk faktorlarina depressiya, yuxusuzluq, haddindan artiq kilo, diabet, yüksak qan tazyiqi, xolestren, §akar va s. misal göstara bilarik. Britaniya alimlari isa hamini taaccüblandiracak bir fikir irali sürüblar. Onlann fikirlarina göra, alsheymer xastaliyi bazi tibbi prosedurlar - stomotoloji amaliyyatlar, xastaya qulluq zamani insandan insana kega bilar. Siqaret va alkoqol istifadasi da hamginin alsheymerin inki§afina sabab ola bilar. Adi kegan xastalik har bir saxsda müxtalif cür özünü göstarir. Osasan ya§lilarda müsahida edilan bu xastalik cavanlarda da rast galina bilar.

Alsheymer asasan 3 marhalada özünü göstarir:

- ilkin marhala asasan kigik unutqanliqlarla özünü göstarir. Alsheymer xastalari qisa müddat önca ba§ vermiß hadisalari xatirlamamaga ba§layirlar, hami§a eyni suallari vermaya ba§layirlar;

- Orta marhalada problemlar daha da artmaga ba§layir. Yadda§in faaliyyati daha da zaiflayir. Bazi xastalar bir müddat sonra aila üzvlarini, dostlarini va yaxinlarini tanimaqda gatinlik gakirlar. Bazi anlarda hayacanli, asabi, dalasqan ola bilirlar.

- Sonuncu marhalada artiq xastalar özlarini ifada eda bilmamaya ba§layirlar, adatan yorgun va haddindan artiq kilo itirirlar. Otrafdan kimsanin kömayini gözlayirlar.

Hal-hazirda Alsheymerin diaqnostikasi tam sakilda aparilir. Ogar xastaliyin ilkin marhalasindaki xüsusiyyatlari özünüzda müsahida edirsinizsa, ilk olaraq hakima müraciat edin. Dü§ünmak va yadda saxlamaq qabiliyyatlari "psixo-metriya testlari" adli üsul ila müayyan edilir. Belalikla, hakim xasta haqqinda lazimi malumatlari alda edir. Bundan alava daqiq diaqnoz ügün "Mini Mental Vaziyyat Testi"ndan va saat testindan istifada edilir. MMVT asasan tanimaq va yadda saxlamaq, oriyentasiya, hesablama va nitq qabiliyyati kimi idrak funksiyalanni yoxlayir. Saat testi isa xastaliyin inki§afimn hansi daracada oldugunu müayyan etmak ügündür.

Bundan alava zülal kütlalari Hesablanmis Tomoqrafiya va Maqnetik Rezonans Tomoqrafiyasi (MRT) ila da müayyan etmak olar [1, s.9-15].

Alsheymer daha tez askarlandiqda müalicadan daha tez

natica almaq olur. Lakin xastalik gec a§karlandigi zaman ümidi kasmak lazim deyil. Adatan alsheymer xastalarinin müalicasinda darman istifada etmak tovsiya olunur. Ancaq hakim mütlaq xasta va xasta yaxinlanna müalicadan daima tam müsbat natica alinmadigi ehtimalini bildirmalidir. Bu halda sadaca simptomlar zaiflayir, xastanin harakat faaliyyati va komaksiz ya§ami qisman da olsa, tamin olunur.

Alsheymerin qar§isini almaq mümkündür. Adi bir misal ila izah edak. Uzun müddat bir makanda eyni pozisiyada oturduqda qalxmaga gali§anda sümüklarda va azalalarda agri amala galir. Beynimizda uzun müddat i§ladilmadikda "tanballa§ir". Bunun qar§isini almaq ügün daim idmanla ma§gul olmaq, saglam qidalanmaq, §ahmat va digar beyni i§ladan oyunlar oynanilmalidir. Narkotik vasitalardan, tütün va alkoqoldan uzaq durulmalidir. Tez-tez kitab oxumali, musiqi dinlamak, aila va yaxin gevra ila vaxt kegirmak vacibdir [4].

Alsheymer müalicasinda asasan 4 tip darmandan istifada edilir. Bunlara donepezil, galantamin, memantin va rivastigmin aiddir. Donepezil xastaliyin simptomplarini zaiflatmak ügün daha gox qabul edilir. Alsheymerin har üg marhalasinda istifada oluna bilar. Galantamin donepezilin xidmat etdiyi simptomlar ügün istifada olunur lakin yüngül va orta daracali alsheymer xastalari ügün kegarlidir. Bu darmanlardan alava sitalopram depressiya va digar narahatliqlari aradan qaldirmaq ügün istifada olunur [5].

Alsheymer Xastaliyi ügün risk faktorlari hansilardir?

iralilayan ya§: Xüsusila 65 ya§dan yuxari nazara garpir, 80 va yuxari ya§larda gox tez-tez olur va Alzheimer xastaliyini har 3 nafardan birinda gormak mümkündür.

Aila tarixi / genetik transfer: Aila tarixinda Alsheymer Xastaliyi olan insanlann 40 ya§indan sonra bu movzuda ara§dinlmasi tovsiya olunur.

Damar risk faktorlari: Yüksak qan tazyiqi, §akarli diabet, yüksak xolesterol kimi §artlar qan damarlarina ziyan vura bilar va qan dovranini tasir edacaklari ügün beyindaki yadda§a tasir gostarir.

Anamnezinda ba§ zadasi;

Yüksak homosistein saviyyasi;

Qidalandirici gati§mazliqlar: Xüsusila B 12 gati§mazligi, anemiya va D vitamini gati§mazligi yadda§i tasir edir;

Markazi piylanma: bel atrafinda yag va kilo alma metabolik sindrom dediyimiza sabab olur. Bu vaziyyat ham insult, ham da ürak xastaliklari ügün risk da§isa da, yadda§a da manfi tasir gostarir [4].

Bas bu zaman sosial i§ginin masuliyyati nadan ibaratdir?

ilk onca mütlaq pasienta tibbi yardimin gostarilmasinda palataya yardim (tibbi ta§kilatlara mü§ayiat, i§tirak edan hakimla qar§iliqli alaqa, testlarin gatdirilmasi va s.), tibbi va sosial müayinadan kegmaya komaklik (tibbi va sosial müayina bürosunda mü§ayiat) edilmalidir.

Xastanin saglamligini izlamak, temperaturuna va qan tazyiqina tez-tez nazarat etmak, xastaxanaya yerla§dirma ügün sanadlarin hazirlanmasinda, xastaxanaya yerla§dirilmak ügün stasionar tibb müassisalarina mü§ayiat olunmaqda va bu müassisalarda palataya ba§ gakmakda komak etmak da sosial i§ginin asas vazifalarina daxildir.

Bundan alava hakim tarafindan tayin edilmi§ tibbi prosedurlarin yerina yetirilmasina komak (tibbi prosedurlari yerina yetirmak ügün müvafiq mütaxassis gagirmaq, xardal plasterlari, kompresslar, damci damcilari tatbiq etmak), hakim tarafindan tayin olunan darmanlarin vaxtinda qabulunu izlamak, §axsi gigiyenani tablig etmak, zaruri hallarda sanitariya-gigiyena prosedurlarini yerina yetirmak (xastani silmak, yumaq, yataq xastasini tamamila yumaq, sagini yumaq, sagini kasmak, yataq dastini va alt paltari dayi§dirmak, zaiflami§ xastalari qidalandirmaq) da sayilan vazifalardandir [6].

Natica: Alsheymer xastaliyi an gox yayilan va müalica edila bilmayan neyrodegenerativ demans xastaliyidir. Beyin hüceyralarinin ya§la alaqali neyrodegenerasiyaya maruz qalir va tadrican yadda§ itkisi ila mü§ayiat olunur. Bu xastalik son illarda an gox müzakira olunan patologiyalardan biridir. Alsheymer xastaliyinin sabablari, diaqnozu va xastaliyin Humanitarian Balkan Research. 2020. T. 4. № 2(8)

Eynullayeva Sabrina Eldar ALSHEYMER XOSTOLIYI: SOBOBLOR ...

klinikasi göstarir ki, burada sosial i§Qilarin payina da mühüm vazifalar dü§ür.

ODOBiYYAT SiYAHISI:

1. Ratgeber Alzheimer —Türkisch. Alzeimer el kitabi. Nisan 2018.p 9-15 // https://www.1apharma.de/promo/app

2. Haciyev Haci. Alzheimer beynin taleyi // https://azlogos.eu/ alzheimer-beyinin-taleyi/

3. Alzheimer. Prof. Dr. I§in Baral Kulaksizoglu http://www.isinbaral. com/hastaliklar/alzheimer/

4. Alzheimer Hastaligi // https://www.deryauluduz.com/

5. Wendy Leonard, MPH - Alzheimer Hastaligi ilaflari // https://www. msn.com/

6. Sosial i^finin funksiyalari v3 vszifabri // https://gree-conditions.ru/

az/

The article was received by the editors 03.09.2020 The article was accepted for publication 27.11.2020

©2020 Контент достъпен според лицензията CC BY-NC 4.0 This is an open access article under the CC BY-NC 4.0 license ■ (https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/)

Хуманитарни Балкански изследвания. 2020. Т. 4. № 2(8)

31