CC BY
0INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original paper
© M.M. Ayturayev1^_
1Namangan davlat chet tillar instituti, Namangan, O'zbekiston
Annotatsiya
KIRISH: ingliz tilida akademik litsey o'quvchilarining leksik kompetensiyasini rivojlantirish jarayonlarining pedagogik-psixologik va metodik yondashuvlari, leksik materialni metodik tashkil qilish masalalari hamda so'z va leksika tushunchalariga atriflicha ta'riflar keltirib o'tilgan. Bundan tashqari akademik litsey o'quvchilariga chet tillarini, xususan, ingliz tilini qanday tamoyillar asosida tanlash maqsadga muvofiq ekanligi ham ko'rsatib o'tilgan.
MAQSAD: ingliz tilida akademik litsey o'quvchilaring leksik kimpetensiyasini rivojlantirishdan iborat.
MATERIALLAR VA METODLAR: ayni vaqtda inson reaksiyasi sifatida so'z yana uchinchi - harakatlanish komponenti borligi bilan ham tavsiflanadi. So'zning ifodalanishi yoki uning yozilishi, har qanday harakatlanish reaksiyasi kabi harakat sezgilari bilan birga sodir bo'ladi. Shu sababli so'zni o'zlashtirish bosh miya yarim sharlari qobig'ida ko'ruv, eshituv va harakatlanuv jarayonlari oralig'ida ancha murakkab muvaqqat nerv aloqalari paydo bo'lishiga bevosita ta'sir ko'rsatadi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR: akademik litsey o'quvchilariga chet tillarini o'rgatish ularni atrof-borliqdagi narsa-buyumlarni o'z ona tilida qanday nom bilan atashi va chet tilda qanday atalishini o'rganish va kommunikativ nutqda mashq qilish hamda qo'llash bilan boshlanadi. Albatta, bunda ko'rgazmalilikning, shu narsa-buyum yoki uning tasvirini ko'rsatish yoki o'quvchilarning o'ziga so'z bilan ifodalash kabi metodik usullar katta yordam beradi. O'quvchilarga yangi so'zni tanishtirish ingliz tili o'qituvchilarida qiyinchilik tug'dirmaydi.
XULOSA: akademik litsey o'quvchilariga chet tillarni o'rgatishda lug'at ustida maxsus ishlash katta ahamiyatga ega. Bu jarayonning samarali kechishi ko'p hollarda o'quvchilarning o'z ona tilida qanchalik ko'p so'zlarni bilishiga bog'liq bo'ladi. Shu bois akademik litsey o'quvchilarining bilingval yoki polilog komunikativ nutqini rivojlantirish maqsadli va istiqbolli omillardan biridir.
Kalit so'zlar: pedagogik-psixologik, metodik yondashuvlar, leksika, semantizatsiya, leksikani tanlash, leksikani taqsimlash va qo'llash.
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №4 (1)
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Iqtibos uchun: M.M. Ayturayev. Akademik litsey o'quvchilarining ingliz tilida leksik kompetensiyasini rivojlantirishning hozirgi xolati. // Inter education & global study. 2024. №4(1). B. 261-266.
СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ РАЗВИТИЯ ЛЕКСИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНЦИИ ПО АНГЛИЙСКОМУ ЯЗЫКУ УЧАЩИХСЯ АКАДЕМИЧЕСКОГО ЛИЦЕЯ_
© M.M. Айтураев1Н
1Наманганского государственный институт иностранных языков, Наманган, Узбекистан
Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: в статье представлены педагогико-психологические и методические подходы к развитию лексической компетентности академических лицеистов по английскому языку, вопросы методической организации лексического материала, а также конкретные определения слов и лексических понятий. Кроме того, академическим лицеестам были продемонстрированы принципы выбора иностранных языков, особенно английского.
ЦЕЛЬ: состоит в развитии лексической компетентности академических лицеистов по английскому языку.
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ: между тем, как человеческая реакция, слово также характеризуется наличием третьего - двигательного компонента. Выражение слова или его написание происходит вместе с ощущениями движения, как и любая реакция на движение. Таким образом, усвоение слова оказывает прямое влияние на формирование более сложных временных нервных связей между зрительными, слуховыми и двигательными процессами в коре полушарий головного мозга.
ОБСУЖДЕНИЕ И РЕЗУЛЬТАТЫ: обучение иностранным языкам академических старшеклассников начинается с изучения того, что их окружает-как они называют предметы на своем родном языке и как они называются на иностранном языке-и с практики и применения в коммуникативной речи. Конечно, в этом очень помогают такие методические приемы, как наглядность, демонстрация чего-либо-предмета или его изображения-или выражение словами самих учащихся. Знакомство учащихся с новым словом не вызывает затруднений у учителей английского языка.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ: при обучении академических лицеистов иностранным языкам большое значение имеет специальная работа над словарным запасом. Эффективное течение этого процесса во многих случаях будет зависеть от того, сколько слов учащиеся знают на своем родном языке. Поэтому развитие двуязычной или полилогической коммуникативной речи учащихся Академического лицея является одним из целевых и перспективных факторов.
Ключевые слова: педагогико-психологические, методические подходы, лексика, семантизация, выбор лексики, распределение и применение лексики.
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 4 (1)
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №4 (1)
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Для цитирования: M.M. Айтураев. Современное состояние развития лексической компетенции по английскому языку учащихся академического лицея. // Inter education & global study. 2024. №4(1). С. 261-266.
CURRENT STATE OF DEVELOPMENT OF LEXICAL COMPETENCE IN ENGLISH OF ACADEMIC LYCEUM STUDENTS_
© Majidkhon M. Ayturayev1®
1Namangan State Institute of Foreign Languages Namangan, Uzbekistan_
Annotation
INTRODUCTION: in the following article, pedagogical-psychological and methodical approaches to the development of lexical competence of academic lyceum students in English, issues of methodical organization of lexical material and specific definitions of words and lexical concepts are given. In addition, academic lyceum students were shown the principles of choosing foreign languages, especially English.
AIM: is to develop the lexical competence of academic lyceum students in English.
MATERIALS AND METHODS: meanwhile, as a human reaction, the word is also characterized by the presence of a third - motor component. The expression of a word or its spelling occurs together with the sensations of movement, as does any reaction to movement. Thus, the assimilation of a word has a direct effect on the formation of more complex temporary neural connections between visual, auditory and motor processes in the cerebral cortex.
DISCUSSION AND RESULTS: Teaching foreign languages to academic high school students begins with studying what surrounds them-how they call subjects in their native language and how they are called in a foreign language-and with practice and application in communicative speech. Of course, such methodological techniques as visibility, demonstration of something-an object or its image-or expression in the words of the students themselves help a lot in this. Introducing students to a new word does not cause difficulties for English language teachers.
CONCLUSION: when teaching academic lyceum students foreign languages, special work on vocabulary is of great importance. The effective course of this process in many cases will depend on how many words students know in their native language. Therefore, the development of bilingual or polylogical communicative speech of students of the Academic Lyceum is one of the targeted and promising factors.
Keywords: pedagogical and psychological, methodological approaches, vocabulary, semantics, vocabulary selection, vocabulary distribution and application.
For citation: Majidkhon M. Ayturayev. (2024) 'Current state of development of lexical competence in english of academic lyceum students', Inter education & global study, (4(1)), pp. 261-266. (In Uzbek).
Ingliz tilida akademik litsey o'quvchilarning leksik kompetensiyasini rivojlantirish
© intereduglobalstudy.com
2024, ISSUE 4 (1)
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
jarayoni pedagogik-psixologik va metodik yondashuvlardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Pedagogik-psixologik va metodik tadqiqotlarda so'z nutq orqali insonlarning tushunishga yordam beruvchi va bir-biriga ta'sir ko'rsatuvchi vositalardir deb ta'rif beriladi. So'z nutqni mazmun va ma'no bilan to'ldiradi, hissiyot va istaklarni ifodalashga xizmat qiladi. Shu bois nutqning leksik tomonini egallash pedagogik-psixologik nuqtayi nazardan nihoyatda muhim o'rin tutadi. Psixologik tadqiqotlarda so'z, leksika va lug'at tushunchalari yaxshi tadqiq qilingan sohalardan biri hisoblanadi. Metodik nuqtayi nazardan ham so'z asosiy nutq birligi bo'lib, tilda muayyan tushunchani anglatadigan leksemaning ifodasi sifatida namoyon bo'ladi. So'z tilning leksik qatlamini tashkil qiluvchi asosiy birlik bo'lib, tilshunoslikning leksikologiya deb ataluvchi eng katta bo'limlaridan birining o'rganish obyektidir.
"O'zbek tilining izohli lug'ati"da so'z va leksika tushunchalariga quyidagicha ta'rif berilgan: "Leksika yunoncha so'zdan olingan bo'lib, lexicos - so'z va so'zga oid, lug'aviy so'z, ibora degan ma'nolarni bildirib, biror til yoki shevada muayyan paytda mavjud bo'lgan so'zlar majmui, muayyan ish, faoliyat, kasb-hunar sohasida qo'llanadigan so'z va terminlar, shuningdek, muayyan muallif badiiy asarlarining so'z boyligi degan ma'nolarni ifodalaydi. Shuningdek, lug'at - so'z, tildagi barcha so'zlar majmui, so'z boyligi ma'nolarini ifodalaydi [1]. Demak, muayyan tilda mavjud bo'lgan barcha faol va nofaol so'zlar yig'indisi shu tilning lug'at majmuini tashkil etadi. Har qanday tilni o'rganish aynan so'zlarni o'rganishdan boshlanadi. Akademik litseylarda chet til o'rganishda leksika ustida ishlash dastlabki va asosiy bosqich hisoblanadi. Mazkur o'quv yurtlarida chet til o'qitishda leksika ustida ishlashning eng asosiy vazifasi - o'quvchilarning o'rganilayotgan chet tildagi so'z zahirasini boyitish va kengaytirishdan iboratdir [2].
Mazkur lug'atda yana so'z - muayyan tovush shakliga ega bo'lgan, narsa-hodisalar, jarayonlar, shaxslar, belgi va miqdorlarni, xususiyatlarni, harakat va holatni, aloqa va munosabatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan, mustaqil lug'aviy ma'no, shuningdek, turli grammatik ma'nolarni ifodalay oladigan va sintaktik vazifalarda qo'lana oladigan eng muhim til birligi, gapning qurilish materialidir [1.2], deya tavsiflanadi. Tilshunoslik nuqtayi nazaridan so'zga - "so'z borliqdagi hodisa va narsalarning ma'nosini ifoda etuvchi, grammatik jihatdan shakllangan va jamiyat a'zolari tomonidan bir xil tushuniladigan, tovush formasida ifodalangan mustaqil va markaziy til birligidir", degan ta'riflar ham berilgan [3].
Akademik litseylarda o'quvchilarining chet tildagi lug'atini rivojlantirishda so'zning ma'nosi (semantizatsiya) ustidagi ishlar dastlabki bosqich sanaladi va aynan so'zlarni matnga muvofiq holda semantik tanlab olish til va nutq hodisalarini anglab yetishni shakllantiradi. Bunda ingliz tili o'qituvchilarining vazifasi avval shu so'zlarni ma'noviy nuqtayi nazardan to'liq va to'g'ri shaklda shakllantirib borish, so'ng ularni o'quvchilar xotirasida mustahkamlab borishdan iborat bo'ladi. Bunga albatta akademik litseylarda ingliz tili darslarida leksika ustida mashqlar bajarish jarayoni katta rol o'ynaydi.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
psixologiya sohasidagi tadqiqotlar natijalarining ko'rsatishicha, yangi so'zlarni o'rgatish mazkur so'z va leksikaga oid tushunchalarni ko'z oldiga keltirish, tasavvur etish yo'li bilan paydo bo'ladi. Jumladan, V.B.Belyayevning ta'kidlashicha, avvalo, bir qator aniq obrazlar (tasavvurlar) zarur bo'ladi. Birinchi tasavvur, ya'ni atigi bir buyumni tasavvur etish orqali tushuncha hosil bo'lmaydi. Mana shu obrazlar yoki tasavvurlarning hammasini bir-biriga ichki, ya'ni tahliliy qiyoslash natijasida o'xshash jihatlari yoki farqlanishlari yoxud umumiy va o'ziga xos belgilari aniqlanadi. Tasavvurga keltirilgan belgilar jamlanadi, ya'ni sintezlanadi. Umumiy tasavvurga keltirilgan va jamlangan belgilar yig'indisi tushunchani hosil qiladi [5].
Akademik litseylarda ingliz tili leksikasi ustida ishlaganda, uni metodik jihatdan to'g'ri tashkil qilish muhimdir. Leksik materialni metodik tashkil qilish o'z ichiga ingliz tili leksikasini tanlashni (selection), taqsimlashni (classification), metodik tipologiya qilishni (distribution), ustida ishlash (presentation) bosqichlarini o'z ichiga oladi. Yangi materialni tushuntirish bosqichida ta'lim oluvchilarning o'zbek (ona) tili, rus (ikkinchi) tili va ingliz (chet) tildagi turlicha til hodisalarini qiyoslash bo'yicha faol harakatlarga jalb etish kerak, mashq qilish hamda ko'nikmalarni avtomatlashtirishni kerakli darajada ta'minlash darkor
Ingliz tili o'qituvchilari akademik litsey o'quvchilarining yosh xususiyatidan kelib chiqadigan shu kabi psixologik jihatlarni bilishi, so'zning semantik, strukturaviy va funksiyaviy tomonlarini yaxshi bilgan holda o'quvchilara shu so'zni singdirishga harakat qilishi kerak bo'ladi. Lingvopsixologik tadqiqotlar ham so'zlarning semantik jihatdan umumlashgan tarzda turli guruhlar sifatida xotirada saqlanib qolishini ta'kidlaydi [7].
Shuni qayd etish kerakki, ko'p hollarda chet tilini o'rgatish ona tili va ikkinchi tillarda shakllangan nutq ustiga quriladi. Agar o'quvchilarning ona tili va ikkinchi tillardagi nutqi yaxshi shakllangan bo'lsa, uning chet tildagi so'zlarni o'zlashtirishi nisbatan osonroq kechadi.
M.Choriyevning fikricha, so'zlarni tematik yo'nalishlarga ajratish va o'quvchilarga birinchi navbatda o'rgatilishi zarur bo'lgan leksik birliklarni aniqlashda, avvalo, o'quvchilar dunyoni qanday taniy boshlaydi? - degan savolga javob topish kerak bo'ladi [8]. Bu o'rinda ushbu fikrlarga qo'shilgan holda shuni qayd etish mumkinki, o'quvchilarga birinchi navbatda o'rgatilishi kerak bo'lgan so'zlar o'quvchining hayotiy ehtiyojidan kelib chiqadi va bu albatta tabiiy hol hisoblanadi. Dastlabki so'zlar zahirasiga ega bo'lmay turib xorijiy tilda so'zlashish birmuncha murakkablik tug'diradi. Shu bois, pedagoglar amaliyotda o'quvchilarning chet tildagi so'zlarni imkon boricha ko'proq va tezroq bilib olishlariga erishish uchun astoydil harakat qiladilar. Biroq o'quvchilarda chet tildagi so'zlarni o'zlashtirish va nutqda qo'llay olish qobiliyati bor-yo'qligiga ham e'tibor berish zarur.
Ta'kidlash kerakki, bu jarayon tasodifan sodir bo'lmaydi. Tovushlar bilan so'zlar til materiyasining o'zini tashkil etadi. So'zni o'zlashtirish uning eshituv-harakatlanuv asosi shakllanishidan boshlanadi. Demak, chet tilda yangi leksika ustida ishlayotgan o'qituvchi, birinchi navbatda, uning tovushli (yoki grafik) shaklining yorqin va aniq obrazini taqdim
[6].
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
etishni ta'minlashi kerak. Avvalo, so'zni barcha analizatorlar orqali "o'tkazish" zarur, ya'ni o'quvchilar ravon, aniq va tiniq ko'ra olishlari hamda bir necha bor jo'r ovozda va pedagogning tuzatishiga tayangancha yakka holda aytib berishlariga yordamlashish kerak. Yangi leksik material ustida ishlashni tashkil etishda so'z tuzilmasini anglash muhim ahamiyatga egadir.
Biz, akademik litsey o'quvchilariga chet tillarini, xususan, ingliz tilini quyidagi tamoyillar asosida tanlashni maqsadga muvofiq deb hisobladik: 1. Ona tilidagi so'z boyligiga tayanish, ya'ni o'quvchi ona tilida qaysi so'zlarni necha yoshida bilishi doirasi asosida tanlash; 2. Mavzuviylik, ya'ni mavzu asosida tanlash - biror mavzuda suhbatlashganda u so'zlarni ishlatmaslikni ilojsizligi yuzasidan tanlab olinadi; 3. Qo'llanilish, ya'ni ko'p ishlatilishiga ko'ra tanlash - bu qo'shiq, she'r, ertak va multfilmlarning kontekstida ko'p uchraydigan so'zlar asosida tanlanadi; 4. Vizual muvofiqlik darajasiga ko'ra tanlash - bu semantik anglashini ta'minlash maqsadida so'zni ko'rgazmali ko'rinishi mavjudligiga asoslanadi.
Xorijiy til leksikasini o'rgatishdan asosiy maqsad o'quvchilarga chet til nutqi ko'nikma va malakalarini singdirishdan iborat bo'lib, bunda, J. Jalolovning ta'kidlashicha, leksik materialni o'zlashtirish uch bosqichda ro'y beradi: 1) birinchi bosqich - yangi so'z bilan tanishtirishdan boshlanadi; 2) ikkinchi bosqichda tanishilgan leksikani nutq jarayonida qo'llashga qaratiladi; 3) uchinchi bosqichda o'rganilayotgan so'z nutq faoliyati turlarida ko'nikma hamda malaka tarkibida o'zlashtiriladi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
1. O'zbek tilining izohli lug'ati, ikkinchi jild. - T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2006. - B.495
2. Qodirova F.R., Qodirova R.M. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi tilni o'rgatish metodikasi. - T.: Sano-Standart, 2004. - 152 b. 68- b.
3. Sodiqov A. Abduazizov A. Irisqulov A. Tilshunoslikka kirish. - T.: 1981.-B. 93
4. Пассов Е.И. Основы коммуникативной методики обучения иноязычному общению. - М.: Русский язык, 1989. - С. 135. - 176с.
5. Беляев, Б.В. Очерки по психологии обучения иностранному языку [Текст] /Б. В. Беляев. - М.: МПСИ, 2004. - 448 с.
6. Соловова, Е.Н. Методика обучения иностранным языкам [Текст] / Е.Н. Соловова. - М.: ACT, 2008. - 240 с.
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
HMajidkhon Ayturayev Mavlankhanovich, o'qituvchi, [Маджидхон Айтураев Мавланханович, преподаватель], [Majidkhon M. Ayturayev, teacher]; manzil: O'zbekiston, Namangan sh., Yangiobod ko'chasi, 5-uy [адрес: Узбекистан, ул. Янгиабадская, 5, г. Наманган], [address: Uzbekistan, 5, Yangiabad st., Namangan city]; Email: majidkhonaituraev@gmail.com
