CC BY
50ABU BAKR AR-ROZIY ETIKASIDA BEFOYDA O'Y SURISH VA OCHKO'ZLIK MUHOKAMASI
Safarov Maqsudali Kamol o 'g'li Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti mustaqil tadqiqotchi (PhD) E-mail: maqsudali. safarov@bk. ru Umarjonov Sohibjon Soyibjon o'g'li Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti tayanch doktoranti (PhD) E-mail: [email protected]
Annotatsiya. Ushbu maqolamizda Abu Bakr ar-Roziyning "Ruh Tibbiyoti" asaridagi axloqqa oid fikrlari bayon qilingan. Biz asosan befoyda o'y surish va ochko'zlik haqida fikrlarini keltirib o 'tdik. Abu Bakr ar-Roziyning o 'sha paytdagi fikrlari bugungi kunda ham dolzarbligini yo 'qotgani yo 'q.
Kalit so'zlar. Etika, aqliy va jismoniy strees, jamiyat, axloqiy kategoriyalar.
Аннотация. В этой статье описываются нравственные взгляды из произведения Абу Бакра ар-Рази Духовная медицина. В основном мы цитировали его мысль о бесполезном мышлении и жадности. Взгляд Абу Бакра ар-Рази в то время не утратили своей актуальности и сегодня.
Ключевые слова. Этика, умственные и физический стресс, общество, нравственные категории
Abstract. This article describes Abu Bakr ar-Razi 's views on ethics in the works of psychiatry. We have mainly quoted his thoughts on futile thinking and greed. Abu Bakr ar-Razi's views at that time have not lost their relevance today.
Keywords. ethics, mental and physical stress, society, ethical categories.
KIRISH
Barchamizga ma'lumki bugungi kunda ham jamiyatimizda axloqiy muammolar
ta'laygina. Chunki odamlar ko'payib jamiyatda turli xil millat va ellatlar yashar ekan,
ularning mentalitetidan kelib chiqib axloqiy qarashlari ham turlicha bo'ladi.Biz ushbu
maqolamiz orqali shuni ko'rishimiz mumkinki, Ar-Roziyning 10 asr oldin bildirgan
fikrlari ham dolzarbligini yo'qotmagan. Bugungi globallashuv jarayonlari insoniyat
uchun beqiyos yangi imkoniyatlar bilan birga kutilmagan muammolarni ham keltirib
chiqarmoqda. Milly o'zlik va milliy qadriyatlarga qarshi tahdid va xatarlar tobora
ortmoqda.Faqat o'zini o'ylash, mehnatga, oilaga yengil qarash, iste'molchilik
kayfiyati turli yo'llar bilan odamlar, ayniqsa, yoshlar ongiga ustamonlik bilan
singdirilyapdi.shularning oldini olish uchun ham avvalo insonlarning ma'naviy
1045
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
Scientific Journal Impact Factor
O
R
VOLUME 1 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2021: 5.423
dunyoqarashini oshirish, bu yo'lda etikaning tutgan o'rnini har tomonlama oshirish zarur.
Abu Bakr ar-Roziyning axloqqa bag'ishlangan eng mashhur asari «Tibbi ruhoniy» (Ruh tibbiyoti) edi. Uning fikricha, musiqa «tibbi ruhoniy» bir tomondan, badan tarbiya (tibbi jismoniy) ikkinchi tomondan bir-biri bilan mu'tadil ravishda qo'shilganda kishining ruhiy va nafsoniy holatini yaxshilaydi.Ar-Roziyning bu asari yigirma bobdan iborat bo'lib unda turli axloqiy kategoriyalr bayon qilingan. Biz shulardan ikkitasiga batafsil to'xtalib o'tamiz.
Chindan ham bu omil aqliy omil bo'lishiga qaramay, haddan tashqari bo'lsa, og'riq va azob-uqubatlarga keltiradi, shu bilan maqsadlarimizga to'sqinlik qilib, undan ajratib tashlaydi. U yuqorida aytayotganimizdek, bizga oqilona qalb hatti-harakatlarining haddan tashqari yuklanishiga olib keladigani kabi zahmat va zarar keltiradi. Shuning uchun, ongli odam tanani undan dam oldirishi va ba'zida unga xursandchilik, quvonch va zavq bilan lazzatlanish baxsh etishi kerak, shunda u zaiflashmaydi, holdan toymaydi va charchamaydi, sog'lig'ini saqlab qoladi va bizning xohishimizga qarshi o'laroq biz uchun begona bo'lmaydi. Odamlarning fe'l-atvorlari va odatlaridagi farqlar tufayli, aqliy va jismoniy stresslarga bardosh berish o'lchamlari ham bir-biridan farq qiladi. Ba'zi odamlar ularning aksariyatiga hech qanday qiyinchiliksiz va buning ustiga, o'zlariga zarar etkazmasdan bardosh berishga qodir, ba'zilari esa ularga bardosh bera olmaydi. Shuning uchun, ushbu og'irliklar ko'paymay va asta-sekin o'sib borishidan avval o'z qobiliyatingizni sinab ko'rishingiz va bilishingiz kerak. Ularga nisbatan ishlab chiqarilgan odat qobiliyatlarni mustahkamlash va kuchaytirishga ko'maklashadi. Qisqacha aytganda, ko'ngilxushlik, quvonch va lazzatlannishning kerakli ulushini olish shart emas, zero ular o'zlarida mavjud, ammo bizning kuchimizni yangilash va ularga fikrlarimizdan va boshqalarga g'amxo'rlik qilishdan o'tishni tugatishga yordam berish uchun. biz bu bilan o'z oldimizga qo'ygan maqsadlarimizga erishishimiz mumkin. Zero, chavandozning o'z otini boqish istagi unga lazzat berish istagidan emas, balki u bilan kerak bo'lgan joyga yetib borish uchun kuch berish istagidan kelib chiqqani kabi, biz ham tanamizning ehtiyojlarini qondirish uchun xuddi shunday qilishimiz kerak. Va agar tanamizga xuddi shunday munosabatda bo'lsak va uni o'z qiymatiga ko'ra qadrlasak, erishish uchun qancha kerak bo'lsa shuncha maqsadimizga imkon qadar qisqa vaqt ichida erishamiz. Va ustiga og'ir yuk ortib va otini yugurtirib, manzilning yarim yo'lida o'ldirib qo'ygan yoki uni haddan ziyod boqib, bu orada o'z manzili hamda uyiga yetib borish vaqtini o'tkazib yuborgan odamga o'xshab qolmaymiz.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Shunga ko'ra yana bitta misol keltiramiz. Men deymanki: agar biron kishi falsafaga juda qiziqqan va undan shu qadar ta'sirlangan bo'lsa, bu uning barcha fikrlarini qabul qiladi, keyin, masalan, bir yil ichida Suqrot, Platon, Aristotel, Teofrast, Odimus, Aristipp, Temistiy va Aleksandrning har birini alohida-alohida o'rganishga kirishadi. U bilimga va fikrlashga kirishib ketadi, oz yeydi va kamdan-kam hollarda dam oladi va bu uyqusizlik hamda davomiy bedorlikka olib keladi. Ta'kidlaymanki, bunday odam beixtiyor umidsizlik va aqldan ozish, so'ngra tushkunlik va dilxiralikka tushadi va u tomonidan belgilangan muddat tugamay va biz aytib o'tgan odamlarga zig'ircha yaqinlashgunga qadar o'zini holdan toyish va so'lishga giriftor qiladi.1
Yana shuni ta'kidlaymanki, agar biron kishi falsafa ilmini to'liq bilishni istab, vaqti-vaqti bilan, o'z yumushlaridan ozod bo'lganida va lazzatlar va shahvoniy qoniqishlardan charchaganida uni o'rganishga kirishadigan bo'lsa, ammo o'zida jindekkina shahvoniy istak uyg'onishi va ahamiyatsiz biron ishni deb uni e'tiborsiz qoldiradigan bo'lsa va avval qanday bo'lgan bo'lsa shu holiga qaytsa, o'sha odam -ta'kidlayman - butun hayoti davomida falsafa fanini o'rganishni so'nggiga yetkazmaydi va hatto oz bo'lsa-da unga yaqinlasha olmaydi. Bu ikki shaxs o'zlarining asosiy maqsadini ko'zdan qochiradilar: biri haddan tashqari ishtiyoq tufayli, ikkinchisi esa uning yetishmovchilik tufayli.
Shuning uchun, biz, ular yordamida chindan ham ularning ko'magida maqsadga erishadiganimiz - tirishqoqlik aqliy faoliyatimizda va amaliy ishlarimizda mo'tadil bo'lishimiz va kamchiliklar yoki haddan tashqari g'ayrat tufayli ularni yo'qotmasligimiz kerak.
OCHKO'ZLIK HAQIDA, chindan ham, ochko'zlik va to'ymaslik, keyinchalik qayg'u va zarar keltiradigan ba'zi bir yomon xislatlardan biri hisoblanadi. Va bu nafaqat boshqa odamlarning nafratini qo'zg'atgani va u uchun jirkanchlikni keltirib chiqargani, balki yomon hazm bo'lishiga xizmat qiligani va yomon ovqat hazm qilishdan juda yomon kasalliklarga olib kelgani uchun. Bu fazilat hissiy qalb kuchidan tug'iladi, lekin agar bunga hech qanday uyat va xijolat yo'qligi ifodalangan aqlli qalbning ko'rligi ko'mak beradigan bo'lsa, u o'zini yanada yorqinroq namoyon qiladi. Bu, shuningdek, ochko'zlikka chaqiruvchi ehtirosning bo'ysunishlaridan biri bo'lib, unga ovqatning ta'midan lazzatlanish g'oyasi qo'shiladi. Menga ma'lum bo'ldiki, yaxshi taom ishqibozlari orasida bir kishi bir gal turli xil va mo'l-ko'l taomlarni topib, ularni katta ochko'zlik va g'ayrat bilan yuta boshlabdi va oshqozoni
1A6y EaKp ap-Pa3H. flyxoBHaa Meg^rna -,3ymaH6e;Hp$OH.i990- C.58
1047
to'lib qolgach endi bironta bo'lakni yeya olmaslidan yig'lay boshlabdi. Undan yig'lab yuborish sababini so'rashganida xafagarchilikdan yig'layotganini va oldidagi boshqa biron bir narsani yeyishga qodir emasligini aytadi. Bundan tashqari, bir gal Tinchlik shahrida (Bag'dodda) biz bir kishi bilan birga o'tirdik va oldimizda turgan juda ko'p xurmolardan yedik. Men xurmoning ma'lum bir qismini iste'mol qilganimdan so'ng, ovqatlanishdan bosh tortdim, hamtovog'im esa shunchalik astoydil ularni yeya boshladiki, barchasini yeb tugatishiga sal qoldi. 2 Men payqaganimdek, keyinchalik yig'ishtirib qo'yilgan xurmo to'la kosadan ko'zini uzmay go'yokim to'yib ketganday tuyulganida va ovqatlanishni to'xtatganida, qalbing taomlanish chegarasiga yetdimi, istaging tinchlandimi, deb so'radim. U javob berdi: "Oh, yana asl holatimga qaytish va ushbu kosani hozir bizga olib kelishlarini qanchalar istardim". Men unga dedim: "Agar istakni his etish og'rig'i hanuzgacha seni tark etmagan bo'lsa, oshqozonni ortiqcha to'ldirish va ortiqcha ovqatlanishdan qutulish uchun to'yib ovqatlanishdan bosh tortishing yaxshiroq bo'lmasmidi, zero uning lazzatidan-da ko'proq narsa bormi?" O'ziga yetib kelgan va ta'sir qilgan ushbu so'zlar ma'nosini tushunganini payqadim. Hayotim bilan qasam ichamanki, bu va shunga o'xshash so'zlar falsafiy tadqiqotlar uchun aqlli bo'lmagan kishini falsafiy prinsiplar va qoidalar asosida qurilgan dalillardan ko'ra ko'proq ishontiradi. Buning ustiga, hissiy qalb bu dunyoni bilish uchun aqlli ruhning vositasi bo'lib xizmat qiladigan, bu dunyoni bilish uchun aqlni qalbga berib, bu tanani egallash uchun oqilona ruhga berilgan deb ishonadigan kishi, bu dunyoni bilish uchun hissiy qalbni ushlab turadi va unga yo'l qo'ymaydi - o'zi uchun zarur bo'lgan narsadan tashqari ozuqa olishi kerak, zero u tabiatda ozuqaning maqsadi zavqlanish emasligini va bo'lmasdan iloji yo'qligini tushunadi.
Bir faylasuf haqida hikoya qilishlaricha, u hali hayotda tajribaga ega bo'lmagan yigit bilan bir dasturxon atrofida o'tirgan va yigit faylasufning yemagini kuzata turib, go'yokim shunchakidek, unga degan: «Agar mening yemagim sening ulushingga teng bo'lsa edi, ehtimol, tirik qolmasdim" Bunga qarata faylasuf debdi: "Ha, o'g'lim, men yashash uchun ovqatlanyapman, sen esa, ko'rinib turibdiki, ovqatlanish uchun yashashni istaysan"3
Oshqozonni ortiqcha to'ldirish va ovqatni haddan tashqari ko'p iste'mol qilish yomonlik ekanligini anglamagan kishiga kelsak, uning hatti-harakati va fikrlash tarzidan kelib chiqqan holda, bunday istak uni undan tortib olingan zavq va unga ergashadigan azoblar o'rtasidagi munosabatni tushuntirib, uni yo'q qilish kerakligi
2 Абу Бакр ар-Рази. Духовная медицина -Душанбе;Ирфон.1990- С.64
3 Абу Бакр ар-Рази. Духовная медицина -Душанбе;Ирфон.1990- С.65
1048
haqida avval gaplashdik. Yana shuni aytamizki: agar hatto eng mazali taomdan ham to'liq voz kechish zarurati bo'lsa, unda aqlli odam o'zini yomon oqibatlardan himoya qilish uchun avvalo bunga rioya qilishi kerak. Agar u buni qilmasa, zarar ko'radi va yutqizadi. Zararga kelsak, u azob chekadi, chunki u ruhni azob-uqubat va xastaliklarga duchor qiladi va yutqizadi, chunki to'yib ovqatlanishdan majburan bosh tortish achchiqligi uni baribir qiynagan bo'lar edi. Agar bunday odam belgilangan suiste'mollikdan yuz o'girsa va buning teskarisiga moyil bo'lsa, demak, aqlini ehtirosni sindirishga berganligini anglatishi mumkin. Bularning barchasiga qo'shimcha ravishda shuni eslatib o'tish kerakki, ochko'zlik va ovqatga to'ymaslik o'ta yovvoyi, qonxo'r va quturgan narsadir. Agar kishi bu narsada o'ziga erk bersa va to'yib yeyish uchun hech narsaga ahamiyat bermasa, undagi bu xususiyat kuchayadi va endi undan o'z qalbini ajratib olishi juda qiyin bo'ladi. Agar u baribir ham ularni qachondir bo'ysundirsa va tinchlantirsa, bu vaqtga kelib o'zi ham holdan toygan bo'ladi, so'ladi va kunlar o'tishi bilan shu qadar zaiflashadiki, albatta halok bo'ladi. Shoir bejizga aytmagan:
Ochlikka odatlanish, bil, bu - poklik va boylik,
Va to'yib yeyish odati senda ochlik hissini yanada oshiradi.4
XULOSA VA TAKLIFLAR Ushbu maqolani o'qib shunga amin bpo'lish mumkinki, ar-Roziy nafaqat tibbiyotga oid balki, etikaga oid fikrlari juda teran va oradan shuncha yillar o'tsa ham o'z ahamyatini yo'qotmagan.Hozirgi kunda ham bu ikki qoida ya'ni befoyda o'y surish va ochko'zlik jamiyatimizda uchrab turadi.
Bir faylasuf haqida hikoya qilishlaricha, u hali hayotda tajribaga ega bo'lmagan yigit bilan bir dasturxon atrofida o'tirgan va yigit faylasufning yemagini kuzata turib, go'yokim shunchakidek, unga degan: «Agar mening yemagim sening ulushingga teng bo'lsa edi, ehtimol, tirik qolmasdim". Bunga qarata faylasuf debdi: "Ha, o'g'lim, men yashash uchun ovqatlanyapman, sen esa, ko'rinib turibdiki, ovqatlanish uchun yashashni istaysan" Faylasufning ushbu fikriga alohida e'tibor qaratib o'tmoqchiman, haqiqatdan ham hozirgi kunda ovqatlanish uchun yashaydigan boqimanda odamlar ko'payib boryapdi.Inson dunyoga bir marta keladi anashu umrni mazmunli va o'zidan yaxshi nom qoldirgan holda yakunlash hammaning o'z ixtiyorida. REFERENCES
1. Абу Бакр ар-Рази. Духовная медицина -Душанбе;Ирфон.1990- С.88 2.She'r o'rta asr arab shoiri Mahmud Varrak qalamiga taaluqli (845 yilda vafot etgan).
4 Абу Бакр ар-Рази. Духовная медицина -Душанбе;Ирфон.1990- С.66
1049
