CC BY
8ЭОЖ 78.071.1
АЦСЕЛЕУ СЕЙД1МБЕК - ЦАЗАЦ РУХАНИЯТЫНЬЩ ЖОЦШЫСЫ
АБДИКАДИРОВА АЙДАНА ЖАРУЛЛИНОВНА
^азак тш жэне мэдениетi кафедрасыныц окытушысы, Эбшкас Сагынов атындагы Караганды техникалык университет^ Караганды, ^азакстан
ХАМЗИНА ЦАРЛЫГАШ МЭУЕНОВНА
^азак тiлi жэне мэдениетi кафедрасыныц доценп, Эбiлкас Сагынов атындагы Караганды техникалык университетi, Караганды, ^азакстан
Аннотация: Аталмыш мацалада авторлар эдебиеттанушы, этнограф, улт жанашыры Ацселеу Сейд1мбектщ цазац мэдениет1не арналган зерттеу ецбектер1не тоцталган. Галымныц цазац эн внерг туралы айтцан ойлары мен пайымдаулары талданады. Халыцтыц эн дэстуршде орындаушылыц ерекшелжтерте царай аймацтыцмектептерге бвлу туралы айта келт, А.Сейд1мбектщ эн внерт бес мектепке жттегетн кврсетед1. Абай Цунанбаев, Эсет Найманбайулы, Кенен Эз1рбаев сынды эр1 ацын, эр1 сазгер внерпаздардыц шыгармашылыгы свз болады.
Клт свздер: эдебиет, внер, мэдениет, руханият, эн внер1, дэстур.
^азак халкы музыканы, эншшк eнердi ерте кезден ерекше дарын деп санап, енердщ бшк шыцына багалаган. Сондыктан да эн eнерi халкымыздыц рухани казынасында айрьщша орынга ие. ^азактыц эн eнерi туралы Ресей галымдарыныц, отандык зерттеушшердщ тарапынан бiршама зерттелдi, казак музыкасына арналган ецбектер ете кеп.
Акселеу Сейдiмбек жазушы, фольклортанушы талым болуымен катар, кYЙ eнерiн зерделеу барысында осы такырыпта да калам тартты. Алайда осы эн енерше катысты айткан ойлары мен пiкiрлерi галым мурасын зерделеген iзденушiлер тарапынан назардан тыс калып жYр. Эрине галым кYЙ eнерi тэрiздi тыцгылыкты зерттеу жумысын жYргiзбегенiмен, казактыц эн eнерi туралы айткан бiраз ойларында назардан тыс калган дYниелердi тYртiп отырады жэне соны дер кезшде халык назарына усынады. Сондыктан да казактыц эншшк eнерi туралы, оныц дэстYрлi мектептерiне катысты, кейбiр халык композиторларыныц туындылары мен акын-жазушыларымыздыц шыгарган эндерi жайлы айткан кызыкты мэлiметтер мен тущымды пiкiрлерi - эн CYЙер кауым Yшiн ойланарлык ДYние. Эн eнерiн зерттеген накты гылыми ецбек жазбаганымен де оныц казак мэдениетше, eнерiне арналган бiраз ютаптарында эншiлiк eнерiндегi Yлкен орны бар Арка мектебi мен Сыр eцiрiнiц эншiлiк-термешiлiк дэстYрi туралы, казак халкыныц ец сулу да эсем гашыктык, махаббат туралы жэне казак эндершщ iшiндегi ана, аяулы жар, ардакты карындаска арналган эндер турасында айткан кунды пiкiрлерi бар.
Акселеу Сейдiмбек халыктыц тарихы мен рухани мураларды шендестiре карау ец алдымен сол eнердiц даму, жетiлуiн саралауга мYмкiндiк бередi деген пiкiрде. Зерттеушi казак эндерЫц тeл сипатын халыктыц тарихи болмысымен сабактастыкта караудыц мэнi зор деп есептейдь Галым XVIII-XIX гасырлар мен XX гасыр басында ДYниеге келген эндердiц тек кана эуендш ерекшелiктерiне ден койып коймай, оларды уакытпен шендестiрiп карауга мэн беру кажет деген пiкiр айтады. Себеб^ эр эуеннiц, эр эннiц туу тарихына сол кездегi элеуметтiк-тарихи окигалар себеп болып отырган.
А.Сейдiмбек эншшк eнер, эншiлiк дэстYPдi сeз еткенде, сол eнердiц шыгарушысы, айтушы иелерi туралы терец бiлiп, сол турасында эрдайым кызыкты эрi журт еспмеген тыц деректер мен эцгiмелердi айтып отырады. ^азак халкыныц эншiлiк, ^йшшк eнерiнде Газиз, Шашубай, Дайрабай сиякты, Абай акынныц жакын досы болган Уэйiс эншi сиякты, Семей eцiрiнде eмiр CYрген Майбасардыц Мухаметжаны сиякты бiрлi-жарым энiмен немесе кYЙiмен ел еанде калган сацлак eнерпаздар турасында eз ецбегiнде карастырып кеткен. ^п ретте
осындай эншь^йшшердщ юм екенше, кашан, кай ортада eMip CYpreHiHe жеткiлiктi мэн бepiлiп жатпайды.
«^азактыц эн eHepi сез болганда XIX гасырда туган эндер мен ^йлердщ енер аспанын айырыкша бшктетш жiбepгeнiн ацгару киын емес. Осынау сepпiндi рухани толысуга акын-жазушылардьщ коскан Yлeсi айрыкша» [1, 330]. ^азак акын-жазушыларыныц бipазы эpi композитор, эpi орындаушы да бола бшген, олар нeбip сырлы да сулу, аскак эндepдi дYниeгe экелген. Эн мен ^й шыгару казак халык акын-жазушыларыныц кeбiсiндe кeздeсeдi. Эзшщ зерттеу ецбектершде А.Сeйдiмбeк XIX-XX гасырда eмip CYpгeн акын-жазушылардыц эндepiнe айрыкша токталган. Элецмен калам тербеген, эцпме, повесть, роман жазып, кара сезден ернек ерген акын-жазушыларымыздыц эндepiнe токталуыныц мэша неде? Бул турасында галым былай дeйдi: «Алайда шындыктыц алдында бэpiмiз де бас иeмiз гой. Егер казактыц акын-жазушыларынан iлудe бipeуi гана эн шыгарса, оны кездейсоктык дер едш. Егер олар шыгарган эндер нэраз, мэнсiз болса - арнайы токталып, сез етпес те едш. Мэселе, казактыц акын-жазушыларыныц эндepi бipeу емес, екеу емес, тiптeн он емес, жиырма емес, жуздеп саналатынында болып отыр. Ал сан бар жерде кашанда сапа гана болып коймайды, халыктыц рухани кабiлeт-каpымымeн тамырлас зацдылык та болады» [2, 388]. ^азактыц осындай акын-жазушылары мен жыршы-жырауларыныц эндepiнe арнайы токталуыныц мэнiсiн eндi уккандаймыз. Сонымен катар: «Халык акындары шыгарган эндер уакыттыц жанды шеж1реа болуымен назар аударады», - дeйдi галым [1, 331].
«Ею гасырга куэ болган Жамбылдан бастап, Кенен аксакалга дeйiнгi аралыктагы акындардыц бэршщ де ез epeкшeлiгiн кepсeтeтiн эндер^ терме эуeндepi бар. Мэселен, Исаныц жeлдipмeсi дeймiз, ^айыптыц тepмeсi дeймiз, Шашубайдыц «Ак кайыцы» дeймiз, Нартайдыц сарыны дeймiз, кыскасы бэpiнiц де енерпаздыгына айгак-паспорт сиякты тамаша эндepi бар. Халык акындарыныц алмастай жаркылдаган алуан кыры рухани мэдeниeттiц тел касиетше де айгак» [1, 331].
А.Сeйдiмбeктiц айрыкша токталып еткен эншьакыны - Абай ^унанбаев. «Абай эндi eзiнiц рухани тeгeуpiнiнiц айгагы ретшде шыгарып отырган. Бул ретте, Абай эн жанрын таза сeзiмдiк, кещл кYЙлiк айгактан жогары кeтepiп, оган саяси-элeумeттiк жYк арта бшген», - деп улы Абайдыц сазгepлiгi жайлы бага бepeдi [2, 389].
Акын-композитордыц кай энiндe болмасын халыктыц эншшк eнepiнiц, эн дэстYpiнiц касиeтi сакталган. Абай халыктык эн дэстYpiнe CYЙeнe отырып, халкыныц эн eнepiн одан эpi дамытып, елецге жацаша сипатта эр берген. Бойында акындык касиет бар адамныц эн eнepiн жетш мeцгepуi - табиги кубылыс. Десек те, Абайдыц эншшк eнepдi жете тYсiнiп, оган ден коюына, нeбip тамаша эндepдiц дYниeгe кeлуiнe ец алдымен эйгiлi Бipжан салмен, Естай, Эсеттермен дэмдес болуы, эндepiн естш жYPуi эсер етсе, орыс халкыныц мэдениетш тepeцipeк бiлуi де эншшк енерш жацаша кырымен толыктыра тYCкeндeй.
Галым осы орайда Абай эндершщ eзiнiц эуен-сазымен де, елец сeзiмeн де баска эндерден epeкшeлeнiп туратындыгын айтады: «Ел iшiнe кец тараган «^араторгай», «Eкi жирен», «Жиырма бес», «Аккум» сиякты эндер бар. Осы эндердщ кез кeлгeнiн бipiнiц сeзiмeн eкiншiсiнiц энiнe салып айта беруге болады. Ал Абай эндepi оган кенбейдь Тiптeн, Абай сeздepiн езге энге салып айту былай турсын, «Сeгiз аяк», «^ор болды жаным», «Бойы булгац», «Ата-анага кез куаныш» эндepiнiц бipiнiц сeзiмeн eкiншiсiн айтуга кeнбeйдi гой» [2, 417].
Акселеу Сeйдiмбeк Абай эндepiнiц iшiндeгi езшдш epeкшeлiгiмeн назар аудартып, eлeцдiк курылысы, эуeндiк сазы да жацалыгымен кезге тYсeтiн «Ата-анага кез куаныш» эншщ шыгу тарихы жeнiндe эцпмелейдг «Eлдeгi кариялардыц айтуына караганда, жасынан ^унанбайдыц бауырында ескен Акылбай еркелеу, еркшдеу болып eсeдi. Абайдыц ез тэрбиесшдеп Эбiш, Магауиядай емес, Акылбай ел кыдырып ойын-сауык курганды унатады екен. ^аладагы орыс мeктeбiнe берсе, онда окуга шыдамы жетпей ауылга кайтып кeлeдi. Сонда Абайдыц Акылбайга кeцiлi толмай осы энiн шыгарыпты. Бipдe Абай осы жаца эндi Акылбай отырганда Элмагамбет эншiгe айткызады. Эн аякталганда Акылбай eзiнiц мыскылшыл, epкiндiгiнe салып: «Акке, - деш!, Абайга, - мына эннiц соцгы сeзiнe eкi сез
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жетпей тур екен, айтсам урыспайсыз ба? - дейдь «Е-е, айта гой», - дейдi Абай. Сонда Ак;ылбай домбыраны алып, эннщ соцгы шумагын айта келш: «Бiр жаман мен бе дедщ бе, ^^лтде?» -деп бтредь Абай мырс етiп кYлiп: «Элеке, осында да бiрдеце бар!» - деген екен» [2, 418].
Оньщ «Айттым сэлем, каламкас», «Кeзiмнiц карасы» сиякты гашыкты; эндерi акын-композиторды адам жаныныц терец бiлгiрi, нэзш психолог ретiнде таныткан. Оныц гажайып сезiмнен туган, коцыр сазды, эуеш кулакка жагымды эндерi халыктыц зор ыкыласына беленген.
Абай эндерiнiц нотага тYсуiне А.Э.Бимбоэс, А.В.Затаевич, АД.Жубанов, Л.А.Хамиди, Б.Г.Ерзакович, Е.Г.Брусиловский сиякты музыка зерттеушiлерi мен композиторлар Yлкен ецбек ащрдь Абай эндерiн нотага тYсiрушiлерге айтып берушiлердiц iшiнде Мухтар Эуезов, Элкей Маргулан, Эмiре ^ашаубаев, ^уан Лекеров, Садык ^асиманов сиякты белгiлi адамдардыц болганын да бiлемiз.
Академик А.Жубанов 1963 жылы шыккан халкымыздыц кэсшкой эншi-композиторлары туралы «Замана булбулдары» ецбепнде Абай ауылындагы музыкалык, эдеби атмосфера суреттелген, акын эндерiнiц шыгу тарихынан хабар беретiн, эндерiнiц ерекшелiктерi мен эуендш накыштарына бага берген, Абай шыгармашылыгына арналган очеркiнде: «Поэзиясы халыктык демде суарылган болса, музыка дYниесiнде де Абай казактыц халык музыкасыныц мухитында тэрбиелендi» [3, 102], - деп жазады.
Эзiнiц сырлы сазымен, ойлы сeзiмен жанды баурар «Кeзiмнiц карасы», «Айттым сэлем, каламкас», «Сепз аяк», «^ор болды жаным», «Бойлы булгац», «Ата-анага кез куаныш», «Татьяныц энi», «^арацгы тYнде тау калгып», «Желсiз тYнде жарык ай» сиякты Абай эндерi жайлы бiлiктi музыкатанушы ретiнде айткан Акселеу Сейдiмбектiц пiкiрлерi оныц эн eнерiн кастерлей бшген eнерпаздыFыныц кeрiнiсi деп бiлемiз.
Халкына сулу сазды эндер сыйлаFан акындардыц iшiнде Эсет Найманбайулыныц есiмi ерекше аталады. Оныц «Майда коцыр», «Макпал», «Эсет», «^ысмет», «Yлкен Ардак», «Krni Ардак», «Зулкия», «Мэлике кыз», «Кара кeз», «Ь^акты» сиякты бiрiнен бiрi eткен сулу, аскак эуендi эндерi халык композиторларыныц эндерiнiц iшiндегi шокты^ы биiк турFан туындылар катарында. Эсеттщ эндерi жайында Fалым: «Эсет эндершщ Fажайып иiрiм-накысы, эрi кYрделi, эрi мiнсiз Yйлескен бiтiм-калыбы тек кана eзiндiк дара касиетiмен кайран калдырады» [1, 330], - дейдi.
Э.Найманбайулы эншiлiктен бурын халыкка акындык кырымен таныс болFан. Оны акын ретшде таныткан 1916 жылFы улт-азаттык стерта жaйындaFы «Муцлы кыз» атты тамаша поэмасы, шыFыс эдебиетiнiц эсерiмен жазы!етан «АFaш ат», «Yш жет1м кыз», «Салика мен Сэмен» атты киссалары бар. А.С.Пушкиннiц «Евгений Онегинiн» aлFaшкылaрдыц бiрi болып казак тiлiне аударып, eз аудармасында Татьяна есiмiн казакшалап Тэтiш етiп aлFaн.
А.Сейдiмбек Эсеттщ Кемтрбай кeцiлiн сурaуFa бaрFaндa айткан тетауына: «Амандасу» атты толFaуы - eзiнiц драмалык серпiнiмен, эмоциялык куaт-кYшiмен тыцдаушысын кiсiлiгi биiк сезiмдерге ^теретш Faжaйып мура» [1, 330], - деген бaFa бередi.
АйкYмiс, Бактыбай, Сары, Сарбас, ДосмaFaнбет, Шашубай, ^уланаян ^улманбет сиякты жYЙрiктермен, кырFыздыц Балык, Тыныбек, ^алы^ул, Найманбай, ^aтaFaн, Арыстанбек, СaFымбек сиякты акын-жырау, манасшыларымен айтыска тYCкен казактыц суырыпсалма акыны, казак халык поэзиясыныц эйгiлi тулFaсы, «КeрFулы», «Шahмaрдaн» сиякты жыр -дастандарды апталап-айлап жырлaFaн жыршы, eлец ^здщ дYлдYлi болFaн Жамбыл тeкпе акынды^ымен катар Faжaп эншi эрi композитор болFaн деседi. ¥лы Отан соFысындa дYние сaлFaн улына aрнaлFaн «АлFaдaй» энi турасында Акселеу Сейдiмбек былайша ой козFaйды: «Осы эннiц болмысына зер салар болсак, бул - жасы жYЗге келген акынныц бауыр етiндей боздaFы АлFaдaйынa Faнa aрнaлFaн жоктау емес, бул - соFыс атты улы трaгедияFa, eлшеусiз зулымдыкка карсы айткан лaFынет кaрFысы да. Жамбыл осы орайда халыктыц эпикалык, кец кулашты сарын-сазыныц дэстYрiнде кайталай суцкылдап, Yстемелей жететш Faжaп эуен таба бшген. Бул шз жок, Жэкецнен кaлFaн мол мураныц бiр асыл сыныFы сиякты» [2, 391].
Акселеу Ce^iMGeKTiH кеп эншшердщ iшiнен айрьщша токталганы - топырагында эйгiлi СYЙiмбай, Жамбыл сиякты акиык акындар дYниеге келген, дYлдYл акын, булбул эншi, жезтацдай жыраулар шыккан касиеттi Жетiсу ещршщ талантты перзентi Кенен Эзiрбаев. Кенен турасында сез басында Акселеу былай деп кетедг «Оныц энi мен жырына, муцы мен сырына туган халкыныц асыл арманы мен мураты аркау болды. Сондыктан да оныц алмастай жаркыраган алуан кырлы аркалы енерi e3i емiр сYрген заманныц тозбас шеж1ресшдей болып, элi талай урпакка ден койгызады» [2, 403]. Шынымен де, Кененнщ туындыларын eзi eмiр CYрген заманыныц жанды шежiресi деуiмiзге болады.
Кенен, бiр жагынан, суырыпсалма дYлдYл акын, екiншiден, эншi, Yшiншiден, «Бозторгай», «Кекшолак, «Ой, булбул», «Он алтыншы жыл» сиякты кептеген эндер шыгарган халык композиторы, оныц эндерi - казак эн eнерiндегi шоктыгы биiк туындылар.
Акселеу Сейдiмбек осындай бойына сан кырлы енер конган Кененнiц eмiр жолы мен шыгармашылыгына, «Бозторгай», «Кекшолак», «Ой булбул», «Он алтыншы жыл», «Ак ешю» («Базар-Назар») сиякты бiрнеше эндерiнiц болмысына Yцiлiп, шыгу тарихын сез еткен. «Бозторгай» эш туралы ой козгаганда енертанушы: «Осында Кенен тагдыры гана емес, Кенен сиякты кой соцында зарлаган мыцдардыц тагдыры бар. Демек, Кенен творчествосын eзi eмiр CYрген уакыттыц керкем шежiресi десе эбден орынды» дей келе, бул энде: «бос егшу, дэрменсiз тYцiлу де емес, сол ауыр ецбек, капас турмыстан кутылгысы келген, еркшдш-бостандыкты кексеген азатшыл Yнi басым», - деген ой айтады. «Бозторгай» Кененнiц зармен еткен жастыгыныц гана куэсi емес, запыран кештiрген заманныц да куэа» [2, 405-406].
Кененнiц «Бозторгай» эшмен Yндес, такырыптас эндерiнiц бiрi - атакты «Кекшолак» энi. Осы эннщ туу тарихы жайлы Акселеу Сейдiмбек ецбегiнде мынандай жолдар кездеседi: «Кененнщ бозбала болып калган шагы болса керек. Кершшес ауылда Бибол деген бай кызын узатпак болып той жасайды. «Той десе ку бас домалайды» демекшi, мацдайына бiткен Кекшолагын тепецдетiп Кенен де жолга шыгады. Жолай сэн-салтанаты келiскен, жорга мшш, ж1бек киiнген Шэлипа деген байдыц кызы ушырасады. Тeцiрегi Шэлипаныц шашбауын кeтерушi курбылары екен. Ерiгiп келе жаткан элгiлер аяк астынан ушыраскан каудыр тонды, жалбыр тымакты, жш нокталы Кекшолагын тепецдеткен Кенендi керш, какпакылдай жeнеледi.
Эй, Кенен, тойга барар сэнiц бар ма?
^ызбенен айтысатын элiц бар ма?
Желшп Кекшолакпен кeтерiлген
^олыцда мунан баска малыц бар ма? - деп бiреуi тиiседi. Оныц сeзiн байдыц кызы Шэлипа кагып экетедi:
Аргы атац атаныпты жалацаяк
Экец байгус устап жYP казан-аяк.
^ойды жендеп баксайшы сандалмай-ак, - деп ол ^ледь Кенендей аркалы жанга керегi де осындай арка коздырар сэт кой. Сол жерде «ерул^е-карулы» дегендей eзiнiц эйгiлi «Кекшолак» энш сацкылдатып коя берiп едi дейдЬ» [4, 5].
Кененнiц осы эншен алган эсерi жайлы Акселеу Сейдiмбек былай дейдi: «Байыптап зер салган адамга Кененнiц бул энi ^лш турып жылагандай, шалкып турып шамыркангандай эсер бередi» [4, 5].
Кененнщ осы эндершщ iшкi астарына Yцiле караган ол «Бозторгай» энiн акын, эншi Кененнiц тусау кесерi десе, «Кекшолак» эш сал-серi Кененнiц тусау кесерi деген ой айтады. Расында да, гасырлар туцгиыгынан басталган салдык, серiлiк дэстYPдiц ец соцгы шыцыныц бiрi Кенен Эзiрбаев деуiмiзге болады. Сал-сершердщ эрi акын, эрi энш^ эрi кYЙшi, эрi сауыккой болатыны сиякты кеп ерекшелiктерiнiц кай-кайсысы болмасын Кенен бойында тамаша кeрiнiс тапкан.
Будан езге булбулмен муцдаса отырып, елдегi саяси ахуалды сипаттаган «Ой булбул», Базар-Назар есiмдi кос улынан бiр-ак кYнде айрылган Кененнiц кааретш жеткiзген «Ак ешкi»
эндерЫц туу тарихы мен шю сырына Yцiлген Акселеу Сейдiмбек Кененнщ эн eнерiндегi езгеше болмысы мен ерекше кабшетше тэнт болады.
^орытындылай келе, Кененнщ бойындагы улы енердщ СYЙiмбай, Бактыбай, ^улмамбет, Жамбыл, Бармак, Yмбетэлi, ^алка, ^уат, Балтагул, Этеп, ^ылышбай, ^уандык, Тшемс, Эзбек, Оракбай, ^арабек сиякты акындарды, Кебекбай, Сапак, Ногайбай, Бeлтiрiк сиякты от ауызды, орак тiлдi шешендерд^ Дэуренсал, ^ырмызы, Жидебай, Балкыбек, Сауытбек сиякты сал-серiлердi дYниеге экелген касиетп топырактан дарыгандыгын айтады.
Халык акындарыньщ iшiндегi ец кернектшершщ бiрi эрi гажап актер Иса Байзаковтыц, сан кырлы енер иес Шашубай ^ошкарбайулыныц, тагы да баска акын-жазушылардыц эн мураларын сез етедi. ^азактыц эн енершдеп Сыр бойыныц эншi-акындары, жер жаннаты атанган Жетюудыц дYлдYлдерiнщ, Арканыц сегiз кырлы енерпаздарыныц шыгармаларына шолу жасайды.
«Кектей шолып, еске тYсiрер болсак, жацагы Абай мен Эсет, Бiржан мен Акан, Иса мен Шашубай, Жамбыл мен Кенен сиякты акындарсыз бYгiнде казак эндерiн елестетудщ eзi киын. Осы орайда, улттык енердщ толысуына айрыкша ыкпал еткен, дарыны таскан халык акындарыныц калыц легi ершаз ден койгызады» [1, 330].
Халыктык эн дэстYрiнде орындаушылык ерекшелiктерiне карай аймактык мектептерге беле окыту тэж1рибеа калыптаскан. ^азак эн eнерi шартты тYрде Арка мектебi, Жетiсу мектеб^ Батыс ^азакстан (Мухит Мералыулы) мектебi деп бeлiнедi. А.Сейдiмбек казактыц эн енерш саралаганда жYЗдiк бeлiнiске орай Yш жYЗде Yш эн мектебi болды деген ойга карсы екенш бiлдiредi. ^азактыц музыкалык мурасы, оныц шшде эн eнерi дэл казiргi жинакталган айгак негiзiнде Yш мектеп емес, басы ашык бес мектепке бeлiнедi деген тужырым жасайды. Ол кюшщ жiктеуi бойынша:
1. ^азакстанныц орталык жэне солтYCтiк ещрше тэн эншшк мектебi.
2. ^азакстанныц ощуспк жэне Жетiсу ещрш камтитын эншшк мектебь
3. ^азакстанныц батыс ещрш камтитын эншiлiк мектебi.
4. Сыр бойыныц эншшк-термешшк мектебi.
5. ^азакстанныц шыгыс eцiрiн, Баян Элке жэне Шыгыс ТYркiстанды камтитын эншiлiк мектеп.
Ойланып карасак, эн eнерiнiц мектептерiн ж1ктеу турасындагы Акселеу Сейдiмбектiц бул пшрш бiр жагынан дурыс деп есептеуге болады. Автордыц бул жiктеулерi музыкалык дэлелдермен бул мектептердщ жеке эуен-саздары, кайырым-накысын айгактай алады. Бiрак та бул мектептердщ ез шшде де езгешелштер мен айырмашылыктар, эр эншшщ eзiндiк ерекшелiктерi кездесiп отыратыны даусыз. Мэселен, Арка мектебiнiц майталмандары ^азакстанныц орталык жэне солтYCтiк eцiрiнде гумыр кешкен Абай, Бiржан, Акан, Жаяу Муса, Ыбырай, Эсет, ЖарылFапбердi, Уэшс, Газиз, Майра, Мэди, Балуан Шолак сиякты эн eнерiнде eзiндiк iз калдыра бiлген дарындардыц шыFармашылыFы бiр-бiрiнен eзiндiк ерекшелiгiмен дараланып отырады.
Профессор Т.Кекетаев «Акселеудщ сeзi абызFа, eмiрi ацызFа айналды. Ол eзiнiц саналы Fумырында казак тарихын, дэстYрi мен мэдениетш «кектей шолып» (ез сез^ улт танымыныц кeкжиегiн барынша кецейтш кеткен тулFа. Оныц эр сeзi «кYЦгiр-кYЦгiр ^мбездерден» нэр алып, ^й болып тeгiлдi. ^азак шежiресiнiц алып бэйтерегiн турFызып, соныц саясынан саhара журтына самал жуткызды» [5, 267], - дейдь Ал профессор Берш Рахым: «Казактыц елiм деген аптал азаматына CYЙсiнгенде айтатын «сегiз кырлы, бiр сырлы жiгiттiц eзi екен» дейтiн аталы сeзi бар. Бул баFаFа лайыктылар саны саусакпен Fана санарлык екендiгi мэлiм. Кeзi тiрiсiнде сол дуалы ауыздан шыккан сездщ акикатын аркалаFан Акселеу Сланулы Сейдiмбек болатын» [6, 113], - деген баFасын бередi.
^азактыц зацFар жазушысы Эбiш Кекiлбайулы айткан мына жолдармен корытындыласак: «Ол казактыц калжыцдарынан кара елещне, киiмiнен кYЙiне, сайкымазактарынан салтына, Fурыптарынан кулыктарына, саятшылыFынан саясатшылыFына, таFамдарынан тарихына дейiнгiден ештеце калдырмай ершбей зерттеп, еж1ктей талдап келедi.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Оныц бэрше де археологтардыц жер тYбiнен шдетш жYрiп тауып aлFaн тацсык олжасындай ыкыласпен карап, ыждahaтты бaFaмдaFaнымыз дурыс. ^айткенде де Акселеу кaзiргi тсрлшмен бaйырFы казак дYниесiн алшац басып асыкпай аралап, байыппен бажайлап, сабырмен саралап келе жаткан екi аякты «этнография академиясы» сияктанып елестейдi» [7, 5].
Акселеу Сейдiмбек саналы Fумырындa казак халкыныц жалпы адамзат мэдениетше eзiнiц музыкалык мурасы аркылы CYбелi Yлес коса aлFaнын дэлелдеуге тырысты. Галымныц eнер туралы толFaнFaн шы^армалары, казак руханиятын зерттеу жолында жaсaFaн eлшеусiз ецбеп, eнер десе шкен асын жерге коятын кaсиетi осыныц дэлелi екенi анык.
1. Сейдiмбек А. ШыFaрмaлaры: Алты томдык. Астана: Фолиант, 2010. Т.2. ^азак элемь Этномэдени пайымдау. 816 б.
2. Сейдiмбек А. ^азак элемi. Этномэдени пайымдау. Алматы: Санат, 1997, 464 б.
3. Жубанов А. Замана булбулдары. Алматы: ^азактыц мемлекеттiк ^ркем эдебиет баспасы, 1963, 432 б.
4. Эзiрбaев К. Жан сершм, домбыра. Алматы: 0нер, 2008, 240 б.
5. Алаштыц аяулы Акселеуi / ред. Э.КYлiмбетов /. Алматы: ^азы^урт, 2011, 294 б.
6. Рахым Б.С. Селеулi дала сеш iздейдi // Орталык ^азакстан. 2010, 9 кыр^йек.
7. Кекiлбaев Э. Талантты урпактыц тaFылымды келбетi // Егемен ^азакстан, 2002, 29 караша.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
