0О^иУСН^АКТСА AXLOQIY-ESTETIK ТЛЯВХУЛ ВЕШЗНБА NOTIQLIK MЛDЛNIУЛTINI SHЛKLLЛNTIRISH и8иЬЬЛК1
Фазлиддин Абдунабиевич Абдуразаков
Денов тадбиркорлик ва педагогика институти доктаранти
ANNOTATSIYA:
Мадо1апт§ шадваё1 о^иусЫ1агш ах1од1у-ев1е11к 1агЫуа1авЬёа пойдНк шаёап1уа11п1 г1уо]1ап11г1вЬп1п§ аИаш1уа11п1 олг§ап1вЬ, шакЛаЫагёа по11д11к 1алИш1 Б1Га11п1 овЫг1вЬ техаш7ш1апт 1ак11Г дШвИёап Лога! Мадо1аёа шакЛаЫагёа по11д11к 1ал11т1п1п§ Ьи§ип§1 аИуоИ 1аЫИ дШпаё1, по11д11к шаёап1уа11п1 г1уо]1ап11г1вЬ§а 1ол8дтПк д11ауо1§ап шиашшо1аг ап1д1апаё1, шак!аЬ1аМа пойдНк шаёап1уа11п1 8Ьак11ап11г1вЬп1 1акошШа8Ь11г1вЬ Ьолу^а Б1га1е§1уа1аг 1ак11Г ейШ! 0о1ауегеа, шадо1аёа пойдНк шаёап1уа11п1 8Ьак11ап11г1вЬп1п§ о^иусЫ1агт ах1од1у-ев!е11к 1агЫуа1авЬёа§1 аИаш1уа11 уогШ^ап.
КаШ 80лг1аг: Ко11д11к ша^гай, по11д11к шаёап1уа11, ах1од1у 1агЫуа, еБ1е11к 1агЫуа, ол71§а 1вЬопеЬ, г^когНк, 1апд1ё1у fikr1ash, г)11шо1у кошкша, о^иу ёаБ1иг1аг1 integгatsiyasi, ta1iш dastur1ari, ta1iш siyosati, tadqiqot.
АННОТАЦИЯ:
Цель статьи - изучить значение развития культуры публичного выступления в нравственном и эстетическом воспитании учащихся, а также предложить механизмы повышения качества ораторского образования в школе. В статье анализируется современное состояние речевого образования в школе, выявляются проблемы, препятствующие развитию речевой культуры, предлагаются стратегии по совершенствованию формирования речевой культуры в школе. Кроме того, в статье подчеркивается важность формирования культуры публичных выступлений в нравственно-эстетическом воспитании студентов.
Ключевые слова: навыки публичных выступлений, культура публичных выступлений, нравственное воспитание, эстетическое воспитание, уверенность в себе, креативность, критическое мышление, социальные навыки, интеграция учебных программ, образовательные программы, образовательная политика, исследования.
ABSTRACT:
The purpose of the article is to study the importance of developing a culture of public speaking in the moral and aesthetic education of students, as well as to propose
May 2024
449
mechanisms for improving the quality of public speaking education in school. The article analyzes the current state of speech education in school, identifies problems that impede the development of speech culture, and proposes strategies for improving the formation of speech culture in school. In addition, the article emphasizes the importance of developing a culture of public speaking in the moral and aesthetic education of students.
Keywords: public speaking skills, public speaking culture, moral education, aesthetic education, self-confidence, creativity, critical thinking, social skills, curriculum integration, educational programs, educational policy, research.
Notiqlik sanati qadim zamonlardan beri insoniy muloqotning asosiy elementi bo'lib kelgan. Siyosiy maruzalardan tortib biznes taqdimotlarigacha, maruzalardan tortib maruzalarga qadar notiqlik mahorati jamoatchilik fikrini shakllantirish, o'zgarishlarni ruhlantirish va bilimlarni yetkazishda hal qiluvchi rol o'ynadi. Biroq, o'zining muhimligiga qaramay, zamonaviy talim tizimlarida notiqlik talimi kopincha e'tibordan chetda yoki kam baholanadi.
Biroq so'nggi yillarda notiqlik mahoratining tinglovchilarning o'quv va shaxsiy hayotini rivojlantirishdagi ahamiyati tobora ortib bormoqda. Olim va pedagoglar notiqlik talimining o'quvchilarning o'ziga ishonchi, ijodkorligi, tanqidiy fikrlashi va ijtimoiy konikmalarini oshirishdagi afzalliklarini alohida takidladilar. Ularning takidlashicha, samarali gapirish qobiliyati nafaqat hayotiy akademik mahorat, balki shaxsiy va professional muvaffaqiyatning asosiy omili hamdir.
Maktablarda notiqlik talimining bugungi holatini tahlil qilingan va notiqlik madaniyatini rivojlantirishga to'sqinlik qilayotgan muammolarni aniqlash maqsadida yozilgan mazkur maqolada dunyo pedagogikasida notiqlikni rivojlantirish nazariyasi tahlil qilinadi. Bu muammolar qatoriga o'quv dasturida notiqlik mahoratiga e'tibor berilmagani, o'qituvchilarning yetarli darajada tayyorlanmaganligi, tinglovchilarning notiqlik mahoratini amalda qo'llash va amaliyotda qo'llash imkoniyatlarining cheklanganligi kiradi. Ushbu muammolarni hal qilish uchun muallif maktablarda notiqlik madaniyatini shakllantirishni takomillashtirishning bir qancha mexanizmlarini taklif qilmoqdalar. Bu mexanizmlar notiqlik mahoratini o quv dasturiga integratsiyalash, o'qituvchilar malakasini oshirish va malaka oshirish imkoniyatlarini taminlash, o'quvchilarning notiqlik mahoratini darsdan tashqari mashg'ulotlar va tanlovlar orqali amaliyotda qoTlash va qo'llash imkoniyatlarini yaratish hamda o'quvchilarning notiqlik mahoratini oshirish uchun raqamli texnologiyalardan foydalanishni targ'ib qilishni oz ichiga oladi.
Jahon olimlari tomonidan til ta'limining rejali tashkil etilishi va boshqarilishi sohasida o'tkazgan ilmiy tadqiqotlar natijasida:
May 2024
450
S ta'lim tizimida ta'lim-tarbiyaviy faoliyatni tizimli tashkil etish va boshqarishning pedagogik tamoyillarini diagnostika qilish va yangilash asosida takomillashtirish;
S o'quvchilarning nutqiy muloqot jarayonida muvaffaqiyatli kreativ faolligini takomillashtirish;
S pedagogik tizimni modullashtirishda o'quvchilarning lingvistik sezgirligi malakasini shakllantirish mexanizmlarini ishlab chiqish;
S ta'lim tizimida pedagog va ta'lim oluvchining nutqiy muloqot texnologiyasini fanlararo tashhislash asosida nutqiy muloqot odobini shakllantirish kabi pedagogik faoliyatlarni tashkil etish jarayonini modellashtirishga erishilgan.
Til ta'limida o'quvchilarning kreativ nutqiy faoliyatini tashkil qilish jarayonida pedagog hamda o'quvchi o'zaro munosabatini rejalashtirish va boshqarilishini modellashtirish; o'quvchilarning nutqiy muloqot madaniyatidagi (xulq-atvoridagi) kognitiv faoliyatini modellashtirishga oid zamonaviy tamoyillar va xorijiy tajribalardan ijodiy foydalanish yondashuvlarini tatbiq etish; o'quvchilarning erkin nutqiy muloqot yuritish faoliyatini tashkil etishni tizimli o'rganishga alohida e'tibor berilmoqda.
Notiq tilning grammatikasini ham yaxshi o'zlashtirib olgan bo'lishi kerak. Grammatika qoidalariga rioya qilishgina nutqqa mazmun va mantiq kiritadi. Yakka olingan so'zning o'zidan maqsad anglashilmaydi. Fikr anglatish uchun u so'z nutqdagi boshqa so'zlar bilan grammatik va semantik aloqaga kirishi lozim. Ba'zan notiqlar nutqida adabiy tilimizda ishlatilmaydigan, faqat so'zlovchining o'zi yashagan joy aholisigagina ma'lum bo'lgan dialektal so'zlar ishlatiladi. O'quvchi mazmunni yetarli tushunmagan holatlarda matnni shunchaki ovozlantiradi. Vaholanki, u muallif bilan muloqotga kirishishi, uning bayonidan voqelikka, asar qahramonlariga, narsa-buyumlarga munosabatini o'rganishi, qiyosiy tahlil qilishi, shu yo'l bilan asl o'qish malakalarini egallashga qarab borishi zarur.
Bu davrda, M.R.Lvov boshlang'ich sinf o'quvchilarini tavsiflaganidek, "ilk qadam qo'ygan kitobxonning asarni mustaqil o'qishi ko'pincha shunga olib keladiki, asarning asosiy ma'no-mazmuni, mag'zi uning uchun qorong'i bo'lib qolaveradi"1. Shuning uchun asarni dastlabki o'qish ishi o'qituvchi tomonidan amalga oshirilishi kerak deb hisoblaydi.
Uslublarni farqlash malakalari ham nuqsonlardan xoli emas. Metodist olima T.A.Yusupovaning aniqlashicha, "o'quvchilar nutqidagi uslubiy kamchiliklar
1 Методика преподавания русского языка в начальных классах: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений / М.Р.Львов, В.Г.Горецкий, О.В.Сосновская. - 3-е изд., стер. - М.: Издательский центр «Академия», 2007. - С. 112.
May 2024
451
shularda namoyon bo'ladiki, ular ayrim morfologik shakllarning uslubiy mansubligiga e'tibor bermaydilar"2.
O'quvchilarning yozma va og'zaki nutqi darajasi bugungi kunda nafaqat metodik, balki jamiyat miqyosidagi ijtimoiy muammolardan biri bo'lib turibdi. Ba'zi metodik adabiyotlarda mualliflarning shaxsiy kuzatishlari va tahlillari asosida o'quvchilar nutqining qay holatda ekanligi aytib o'tilgan: "Kommunikativ muloqot ishtirokchilarining ko'pchiligi o'z fikrini aniq va ravon ifodalashga, fikrlarini ma'lum bir tizimda bayon etish qobiliyatiga, ifoda izchilligiga ega emaslar. Buni nafaqat adabiyot darslarida, balki ta'lim tizimining barcha bosqichlarida, barcha o'quv fanlari tizimida kuzatish mumkin... Shuni aytish mumkinki, bugun ham o'quvchilarning ko'pchiligi o'z fikrini aytishga tortinadi yoki buni istamaydi. Achinarlisi, ularning ko'pchiligida aytishga arzigulik fikrning o'zi yo'q"3. Aniqlashadiki, o'quvchilarda har doim ham o'z histuyg'ularini ifodalashlarida sustkashlik mavjud. Bu esa to'ldirilishi muhim bo'lgan bo'shliqdir.
Muammoli vaziyat xususiyatlaridan biri noaniqlikdir. Metodist olima Sh.O.Djamaliddinova ularning sharti sifatida quyidagilarni ko'rsatadi: "...muammoli vazifalarni (masalan, yetarli bo'lmagan yoki ortiqcha dastlabki ma'lumotlar, savolni shakllantirishdagi noaniqliklar, qaramaqarshi ma'lumotlar, qasddan qilingan xatolar, yechish uchun cheklangan vaqt bilan "psixologik harakatsizlik"ni yengish va h.k.)"4. Bunday topshiriqlarni bajarish o'quvchilarda katta qiziqish uyg'otadi.
Taa^HKOT MeTogo^orHHCH. Shu o'rinda disleksiya va diskripsiya qiyinchiliklari haqida ham ma'lumot berib o'tib ketsak. Yozuv kompetensiyasida uchraydigan disleksiya va dispraksiya qiyinchiliklari yozma nutq malakasining takomillashuviga jiddiy to'sqinlik qiladi. Disleksiya termini grekcha so'z bo'lib, dys -buzilish, lexia - nutq ma'nolarini anglatadi, (a condition that makes it difficult for someone to read and spell) ya'ni nutq xosil qilish jarayonidagi barcha psixik buzilishlarni o'qishdagi, yozuvdagi va o'rganish mobaynida xotirada saqlash qobiliyatlaring barchasi buzilishiga aytiladi5. Dispraksiya termini grekcha so'z bo'lib, dys - buzilish, axia - motor, harakat ma'nolarini anglatadi, (a condition that makes it difficult for someone to control their movements accurately and can affect their learning)6.
2 Юсупова Т.А. Синтаксисни морфологияни такрорлаш билан боглаб урганиш методикаси (5- ва 8-синф она тили дарслари мисолида). Монография. - Тошкент: Фан ва технологиялар, 2008. - Б.46.
3 Husanboyeva Q., Niyozmetova R. O'zbek adabiyotini o'qitish metodikasi. O'quv qo'llanma. - Toshkent: Innovatsiya-Ziyo, 2020. - Б.303-305.
4 Джамалдинова Ш.О. Мактаб адабиёт таълимида халк огзаки ижоди намуналарини муаммоли метод асосида урганиш йуллари (5-9-синфлар мисолида): Пед. фан. буй. фалс. докт (PhD) ... дисс. - Самарканд, 2021. - Б.23.
5 Longman. Dictionary of contemporary English. -UK. Pearson.2009.529p.
6 Longman. Dictionary of contemporary English. -UK. Pearson.2009.529p.
May 2024
452
Xiki metodi (1977-yilda Ketlin Xiki tomonidan ishlab chiqilgan, 2001-yilda takomillashgan uchinchi nashri chiqqan)7dan foydalanishning texnologik omillari masalasi tadqiq etilgan. Hiki metodi multisensorli ta'limga va bunda sezgi analizatorlaridan samarali foydalanishni taklif qiladi. Yozma nutqda g'oya va tushunchalar tovush va fonetik birliklar orqali ifodalanadi. Bunda belgilar, ya'ni. til tovush shaklining uchligi, so'z tushunchasi, ma'no va grafikalardir. Xiki metodida asosiy maqsad qilib o'qish va yozish ko'nikmalarini bir vaqtning o'zida bosqichma -bosqich shakllantirish xisoblangan. Ushbu metodda axborotni mustahkamlash va produktiv nutqni takomillashtirishda mashqlar tizimi ketma-ketligida integrallashgan sezgi analizatorining mashg'ulotlarda ishlatilishga katta e'tibor qaratilgan.
Xiki metodining afzalligi berilgan axborotni (input) mustahkamlashga qaratilganligi va multisensorli tabiati sababli turli qobiliyatga ega til o'rganuvchilarni qamrab olishi va berilgan axborotni bir xil darajada o'zlashtirishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir. Qolaversa, analizatorlarni ko'rish, eshitish, xarakat yoki ingliz tilida visual, auditory, tactile, kinatheastic usullardan ketma-ket foydalanish texnologiyasi ham maqsadga muvofiqdir. Anglashiladiki, ushbu metod shubhasiz dars mazmuni to'liq o'zlashtirishda muvaffaqiyaga erishishda hamda o'rganuvchining tengdoshlaridan orqada qolmasligiga ko'malashadi.
Ravonlik bu - so'zlovchining kommunikativ kompetensiyasidagi kamchiliklarga qaramasdan davomli va tushunarli aloqani saqlash va ma'noli munosabatda ishtirok etganda hosil bo'lgan tabiiy tildan foydalanishdir. Bunday jihatlar bitimga kelish, aloqa strategiyalardan foydalanish, tushunmovchiliklarni to'g'rilash va aloqa buzilishlarini oldini olish kabi holatlardan iborat bo'lgan sinf faoliyatlarida aks etadi.
Kommunikativ nutq o'rgatishning yana bir muhim maqsadi bu nutqdagi aniqlikni oshirishdir. Nutqdagi aniqlik deganda, tildan foydalanishning to'g'ri misollarini yaratish tushuniladi (to'g'ri gaplar, to'g'ri ishlatilgan grammatik qoidalar).
Ushbu ikki turdagi sinf faoliyatlarini o'quvchilarga mo'ljallashda e'tibor beriladigan eng ahamiyatli jihat o'rtadagi muvozanatni saqlash ya'ni ravonlik va aniqlik sinf faoliyatlarining ikkalasi ham ta'minlanishi kerak. Chunki, bir tomonga keragidan ortiq e'tibor berilishi, ikkinchi bir muhim jihatning zaiflashuviga olib kelishi mumkin. Sinf faoliyatlarini dars jarayoniga tatbiq qilishning samarali usullaridan yana biri mexanik, mazmunli, va kommunikatsiyaviy amaliyotdir.
Mexanik mashqlar yordamida biz o'quvchilardagi bunday jihatlarni shakllantirish uchun avvalambor ikkita turdagi sinf faoliyatidan foydalanish zarur hisoblanadi. Bular "noticing activities" va "structuring activities"lardir. Ularning har
7 Combley M., The Hickey Multisensory Language Course, Third Edition. -UK, Whurr Publishers, 2001. -432.
May 2024
453
biri alohida maqsad va vazifalariga tayanadi. Jumladan, "noticing activities" o'quvchilarga real hayotdagi tildan foydalanishning qo'shimcha qiyinchiliklarisiz o'rganuvchi uchun til formalarini shaffof va aniq qilishni maqsad qilib qo'ysa, "structuring activities"lari o'quvchilarga ularni o'zlarining grammatika kanday strukturalanishi haqidagi ishlayotgan farazga qo'shishlariga imkon beradi. Ya'ni, bunda o'quvchilar berilgan mashqni muvaffaqiyatli bajarishlari va formalarni to'g'ri va mohirona boshqarishlari uchun oldindan o'ylashlari kerak bo'ladi.
O'quvchilarda grammatik kompetensiyani shakllantirish va nuqtiy madaniyatdan foydalanishdagi qiyinchiliklarni aniqlash uchun o'tkazilgan turli xil tahlil metodlari, jumladan, intervyular, so'rovnomalar, kuzatishlar asosida olingan ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki o'quvchilarning ko'pchiligi suhbat mobaynida o'zlari nazarda tutmoqchi bo'lgan ma'noni ifodalashda nutq resursidan to'g'ri va ravon foydalanishda talab etiladigan o'ylash jarayonidan hosil bo'ladigan vaqt bosimi, berilgan mavzu bilan yaqindan tanishlik, umumiy bilim kabi faktorlar ularning til sifati va ma'nosiga ta'sir etib kommunikativ jihatdan foydasiz bo'lgan muloqotni shaqllantirishlariga sabab bo'lishi mumkinligini anglashimiz mumkin.
Notiqlik ta'limiga bo'lgan ehtiyoj, ayniqsa, axloqiy-estetik tarbiya sharoitida o'quvchilarning qadriyatlari, dunyoqarashi, estetik tuyg'ularini rivojlantirishga qaratilgan. Axloqiy-estetik tarbiya o'quvchilarning axloqiy tuyg'usini, axloqiy ongini va estetik sezgirligini tarbiyalashga, ularda go'zallik, uyg'unlik va mukammallikni qadrlashni tarbiyalashga qaratilgan. Notiqlik mahorati bu borada muhim ahamiyatga ega, chunki ular o'quvchilarga o'z g'oyalari, his-tuyg'ulari va qadriyatlarini samarali va ishonarli ifoda etish, boshqalar bilan mazmunli suhbatlarda qatnashish imkonini beradi.
Biroq, notiqlik ta'limining axloqiy va estetik tarbiyadagi mumkin bo'lgan afzalliklariga qaramay, uning rivojlanishiga to'sqinlik qilayotgan bir qancha muammolar mavjud. Asosiy muammolardan biri o'quv dasturida notiqlik mahoratiga e'tibor berilmaganligidir. Ko'pgina ta'lim tizimlarida notiqlik ta'limiga yetarlicha e'tibor berilmayapti, o'quvchilarning nutqiy ko'nikmalarini rivojlantirish uchun yetarlicha imkoniyatlar yaratilmagan. Bu haqiqiy dunyoda talab qilinadigan ko'nikmalar va maktablarda olingan ko'nikmalar o'rtasidagi tafovutga olib keladi.
Yana bir qiyinchilik - notiqlik ta'limi bo'yicha o'qituvchilar tayyorgarligi va malakasini oshirish etarli darajada emas. Ko'pgina o'qituvchilarda notiqlikni samarali o'rgatish uchun zarur ko'nikma va bilimlar yetishmaydi, ularni qo'llab-quvvatlash uchun o'quv dasturlari va resurslar yetishmaydi. Bu esa notiqlik ta'limiga ko'pincha e'tibordan chetda qoladigan yoki yuzaki va samarasiz tarzda yetkaziladigan holatga olib keladi.
454
May 2024
Qolaversa, tinglovchilarning notiqlik ko'nikmalarini real sharoitlarda mashq qilishlari va qo'llashlari uchun imkoniyatlar cheklangan. Demak, o'quvchilarda o'z bilim va ko'nikmalarini amaliy vaziyatlarda qo'llash imkoniyati yetarli emas, bu esa ularda notiqlik nutqida ishonch, malaka va ijodkorlikni rivojlantirish imkoniyatlarini cheklaydi. Bu vazifalarni hal etishda o'quvchilarga axloqiy-estetik tarbiya berishda notiqlik madaniyatini shakllantirish mexanizmlarini takomillashtirish zarur. Bunda notiqlik mahoratini o'quv dasturiga kiritish, o'qituvchilar malakasini oshirish va malaka oshirish imkoniyatlarini yaratish, o'quvchilarning notiqlik mahoratini darsdan tashqari mashg'ulotlar va tanlovlar orqali amaliyotda qo'llash va qo'llash imkoniyatlarini yaratish hamda o'quvchilarning notiqlik mahoratini oshirish uchun raqamli texnologiyalardan foydalanishni targ'ib qilish kiradi.
Biz tinglovchilarga axloqiy-estetik tarbiya berishda notiqlik madaniyatini shakllantirish mexanizmlarini takomillashtirish orqali biz ta'lim sifatini oshirishimiz va o'quvchilarda zamonaviy dunyoda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan quyidagi ko'nikma va qadriyatlarni shakllantirishga yordam berishimiz mumkin:
1. Notiqlik tarbiyasining axloqiy-estetik tarbiyadagi afzalliklari
Notiqlik ta'limi o'quvchilarga o'z g'oyalari, his-tuyg'ulari va qadriyatlarini samarali va ishonchli tarzda ifoda etish imkonini berish orqali axloqiy va estetik tarbiyada muhim rol o'ynashi mumkin. To'g'ri so'zlash qobiliyati o'ziga ishonch, ijodkorlik, tanqidiy fikrlash, ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirishning asosiy omili bo'lib, bularning barchasi axloqiy va estetik tarbiyaning muhim tarkibiy qismidir.
Notiqlik ta'limi o'quvchilarga omma oldida nutq so'zlash, o'z fikr va mulohazalarini bildirish imkoniyatini yaratib, o'zlariga ishonchni rivojlantirishga yordam beradi. Tinglovchilar ishonchli va ishonarli gapirishni o'rgansa, ular o'ziga ishonch va qat'iyatli bo'lib qoladilar, bu ularga shaxsiy va professional hayotlarida yordam berishi mumkin.
Notiqlik talimi o'quvchilarni tanqidiy fikrlashga va o'z fikrlarini innovatsion va xayoliy usullarda ifodalashga undash orqali ham ijodkorlikni rivojlantirishi mumkin. Ta'sirchan nutqlar va taqdimotlar yaratishni o'rganish orqali tinglovchilar o'zlarining ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishlari va muammolarni hal qilish va qaror qabul qilishda ko'proq mahoratga ega bo'lishlari mumkin.
Bundan tashqari, notiqlik ta'limi o'quvchilarni dalillarni tahlil qilish va baholash, noto'g'ri va noto'g'ri fikrlarni aniqlash, o'z fikrlarini aniq va mantiqiy ifodalashga o'rgatish orqali tanqidiy fikrlash qobiliyatini oshirishi mumkin. Notiqlik ta'limi orqali tinglovchilar o'zlarining fikrlash va tahliliy qobiliyatlarini rivojlantirishlari mumkin, bu ularga akademik va professional sharoitlarda yordam berishi mumkin.
455
May 2024
Bundan tashqari, notiqlik talimi samarali muloqot va shaxslararo munosabatlarni rivojlantirish orqali ijtimoiy konikmalarni rivojlantirishi mumkin. Faol tinglashni, to'g'ri javob berishni va hurmat bilan munosabatda bo'lishni o'rganish orqali tinglovchilar ish joyida va shaxsiy munosabatlarda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan kuchli ijtimoiy konikmalarni rivojlantirishlari mumkin.
2. Notiqlik madaniyatini rivojlantirish oldida turgan muammolar
Axloqiy va estetik tarbiyada notiqlik talimining mumkin bo'lgan afzalliklariga
qaramasdan, maktablarda uning rivojlanishiga to'sqinlik qilayotgan bir qancha muammolar mavjud. Asosiy muammolardan biri o'quv dasturida notiqlik mahoratiga e'tibor berilmaganligidir. Ko'pgina talim tizimlarida notiqlik talimiga yetarlicha e'tibor berilmagan, o'quvchilarning nutqiy malakalarini rivojlantirish uchun yetarlicha imkoniyatlar yaratilmagan. Bu haqiqiy dunyoda talab qilinadigan konikmalar va maktablarda olingan konikmalar o'rtasidagi tafovutga olib keladi.
Yana bir qiyinchilik - notiqlik talimi bo'yicha o'qituvchilar tayyorgarligi va malakasini oshirish yetarli darajada emas. Ko'pgina o'qituvchilarda notiqlikni samarali o'rgatish uchun zarur konikma va bilimlar yetishmaydi, ularni qo'llab-quvvatlash uchun o'quv dasturlari va resurslar yetishmaydi. Bu esa notiqlik talimiga kopincha e'tibordan chetda qoladigan yoki yuzaki va samarasiz tarzda yetkaziladigan holatga olib keladi.
3. Maktablarda notiqlik ta'limini takomillashtirish mexanizmlari
Bu vazifalarni hal etishda o'quvchilarga axloqiy-estetik tarbiya berishda notiqlik madaniyatini shakllantirish mexanizmlarini takomillashtirish zarur. Bunda notiqlik mahoratini o'quv dasturiga kiritish, o'qituvchilar malakasini oshirish va malaka oshirish imkoniyatlarini yaratish, o'quvchilarning notiqlik mahoratini darsdan tashqari mashg'ulotlar va tanlovlar orqali amaliyotda qo'llash va qo'llash imkoniyatlarini yaratish hamda o'quvchilarning notiqlik mahoratini oshirish uchun raqamli texnologiyalardan foydalanishni targ'ib qilish kiradi.
Xulosa qilib aytganda, maqolada o'quvchilarga axloqiy-estetik tarbiya berishda notiqlik tarbiyasining ahamiyati ko'rsatilgan. Tadqiqotlar tahlili va natijalari shuni ko'rsatadiki, notiqlik madaniyatini shakllantirish mexanizmlarini takomillashtirish o'quvchilarning shaxsiy va akademik rivojlanishiga, jumladan, muloqot qobiliyatlari, yetakchilik qobiliyatlari, tanqidiy fikrlash qobiliyatlari, o'z-o'ziga ishonchi, o'ziga bo'lgan ishonchi, o'quvchilarning o'zini o'zi boshqarish qobiliyatini rivojlantirishga sezilarli ijobiy tasir ko'rsatishi mumkin. va ularga motivatsiya berishi mumkin.
REFERENCES:
l.Mirziyoev Sh.M. Milliy taraqiyot yo'limizni qattiyat bilan davom etirib, yangi bosqichga ko'taramiz. -T.: O'zbekiston. 2017 y. B-592.
May 2024
456
2.Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat yengilmas - kuch. -T,: Ma'naviyat, 2008 y.
3.Abdiraimov Sh.S. Ona tili ta'limida o'qib tushunish malakasini baholashning ilmiy-metodik asoslari: Ped. fan. bo'y. fals. dok. (PhD) ... diss. - Toshkent, 2021. - 134 b.
4.Djamaldinova Sh.O. Maktab adabiyot ta'limida xalq og'zaki ijodi namunalarini muammoli metod asosida o'rganish yo'llari (5-9-sinflar misolida): Ped. fan. bo'y. fals. dokt (PhD) ... diss. - Samarqand, 2021. - B.23.
5.Combley M., The Hickey Multisensory Language Course, Third Edition. -UK, Whurr Publishers, 2001. -432.
6.Sariyev Sh. Boshlang'ich sinf o'qish darslarida matn ustida ishlash orqali nutq o'stirish (metodik qo'llanma). -T.: Yurist media markazi, 2010. 76 b. 7.Metodika prepodavaniya russkogo yaztika v nachalntix klassax: ucheb. posobie dlya stud. vtissh. ped. ucheb. zavedeniy / M.R.Lvov, V.G.Goreskiy, 8.O.V.Sosnovskaya. - 3-ye izd., ster. - M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2007. -S. 112.
9.Yo'ldoshev R.A. Ta'lim rus tilida olib boriladigan maktablarda o'zbek tilini o'qitish metodikasi: Monografiya. - Toshkent: Fan va texnologiyalar Markazi, 2015. - 157 b.
10.Yo'ldoshev R.A., Mirjalolova L.R. Ona tilidan ayrim mashqlarni bajarishning interaktiv usullari // Pedagogik mahorat. - Buxoro, 2021. - № 5. - B. 192-193.
11.Yuldasheva D.N. O'zbek tilini o'qitish metodikasi (kognitiv-pragmatik yondashuv asosida). - Buxoro: Durdona, 2021. - 424 b.
12.Xudayqulov X.J.Pedagogik mahorat. -T,: Navruz. 20121 y.
13.Xudayqulov X.J.Komillik fazilatlari.-T.: Innovatsiya-Ziyo. 2022 y. B-248.
14.Xudayqulov X.J. Insonlar orasidagi o'zaro munosabatlardagi muomla va muloqot odobi.-T.: Sarvarprint.2024 y.
15.Husanboyeva Q., Niyozmetova R. O'zbek adabiyotini o'qitish metodikasi. O'quv qo'llanma. - Toshkent: Innovatsiya-Ziyo, 2020. - B.303-305.
16..Longman. Dictionary of contemporary English. -UK. Pearson.2009.529p. 17.Yusupova T.A. Sintaksisni morfologiyani takrorlash bilan bog'lab o'rganish metodikasi (5- va 8-sinf ona tili darslari misolida). Monografiya. - Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2008. - B.46.
457
May 2024
