CC BY
29>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7
1-SINF ONA TILI VA O'QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDA
KELTIRILGAN YASAMA SO'ZLARNING YASALISHI HAQIDA
METODIK TAVSIYALAR
)>j# *J>
Ф 1 )> 1>#:
Go'zal Baxodir qizi Mirsaitova
Toshkent viloyati Nurafshon shahar 26- maktabning boshlang'ich sinf o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.6954682
Annotatsiya: so'z yasalish usullari, turlari, 1-sinf ona tili va o'qish savodxonligi 1-qismidagi mashqlarda keltirilgan yasama so'zlarning izohi, interfaol metodlar haqida metodik tavsiyalar.
Kalit so'zlar: so'z yasalishi, foneti usul, abbreviatsiya usuli, affikatsiya usuli kompozitsiya usuli, interfaol metodlar, usullar.
« : I -
So'z yasalishi tilshunoslikning mustaqil sohasi bo'lib,u yangi so'z yasash usullari va vositalarini o'rganadi.
So'z yasash usullari. Qanday usul bilan bo'lsa-da, yangi so'z hosil qilishga so'z
»
yasalishi deyiladi. Hozirgi o'zbek tilida so'z yasalishining turli usullari mavjud.Ular quyidagilar:fonetik usul,abbreviatsiya usuli,affiksatsiya usuli,kompozitsiya usuli.
So'z yasalishida kompozitsiya usullari (ikki va undan ortiq so'zlarning qo'shilishi orqali yangi so'z hosil bo'lishi: oshqozon,gultojixo'roz) va affiksatsiya usullari ( so'z yasovchi qo'shimchalar yordamida yangi so'z hosil qilinishi:
suvchi,gulla,yangicha) eng faol usullardan sanaladi.
So'z yasalish tarkibi so'zning morfemik tarkibi bilan uzviy bog'liqdir.Unda har bir o'zak hamda affiksal morfemaning yangi so'z yasovchilik xususiyati aniqlanadi. Bu so'z yasalish tarkibining o'ziga xos jihatlari mavjud ekanligini ko'rsatadi.
So'z yasalish tarkibi ikki qismdan iborat bo'ladi.Birinchisi,yasovchi asos, ikkinchisi, yasovchi vosita (qo'shimcha). Yasalish tarkibini esa yasalma (yasalma so'z) deyiladi. Masalan, o'tloq,gulla,mevali,tezlik yasamalarda o't, gul, meva, tez qismlar yasovchi asos bo'lib, -loq, -la, -li, -lik qismlari esa yasovchi vosita bo'lib
kelgan.
Boshlang'ich sinflarda ona tili va o'qish savodxonligi darsligida ham bir qator
yasama so'zlar keltirilgan. O'quvchilar bu mavzularni o'rganishlarida yasama
<i "1 > ' ^^ \ "1 > so'zlarni ma'noli qismlarga ajrata olishlari kerak. Asosga so'z yasovchi qo'shimcha
qo'shish natijasida yoki ikki yoki undan ortiq so'zlarni qo'shish natijasida asosga
bog'liq holda yangi so'z hosil bo'lishini ongli ravishda tushunishlari muhimdir.
) 1 Jkil Л
Buning uchun o'qituvchining turli xil ko'rgazmalar,interfaol metodlardan
foydalanishi ijobiy samara beradi.
Ы> 3 ]> <}>
g
u>,* ^ t<ns
>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7
1 • n • 1-sinf 1-qism
So'zga - li qo'shimchasini qo'shsangiz,o'sha narsa bor ekanini bildiradi. Agar so'zga -siz qo'shimchasini qo'shsangiz,o'sha narsa yo'q ekanini bildiradi. Masalan, shokoladli tort - shokoladi bor tort, shokoladsiz tort - shokoladi yo'q tort degani bo'M.
2-mashq.87-bet
Guruhlar shakllantiriladi. "Davom ettir" didaktik o'yini orqali guruhlar o'rtasida musobaqa tashkillanadi. Guruhlarga so'zlarning asosi yozilgan kartochkalar tarqatiladi. O'quvhchilar-li va-siz qo'shimchalarini qo'shib yangi so'z hosil qiladilar va so'zlarning ma'nosini izohlaydilar. Shartni to'g'ri bajargan guruh rag'batlantiriladi.
Kuch - kuchli - kuchsiz, zahar - zaharli - zaharsiz, suv - suvli - suvsiz, mashina - mashinali - mashinasiz Yod - yodli - yodsiz Chiroq - chiroqli - chiroqsiz Go'sht - go'shtli - go'shtsiz Limon - limonli - limonsiz Gul - gulli - gulsiz
Niqob - niqobli -niqobsiz
"Kim tezkor" o'yini orqali yangi hosil bo'lgan so'zlar ishtirokida gaplar tuziladi
Masalan, O'zbekistonda zaharli va zaharsiz ilonlar uchraydi. * L
2-mashq. 101-bet
Berilgan so'zlarga - li, -siz qo'shimchalarini qo'shib yozing.So'zning ma'nosidagi o'zgarishga izoh bering.
O'quvchilar - li va - siz qo'shimchalarini qo'shib yangi so'z hosil qiladilar va aynan bir so'z orqali bu qo'shimchlarni belgiga ega yoki ega emasligini izohlaydilar.
Bilimli o'quvchi - bilimsiz o'quvchi
Tuzli salat - tuzsiz salat, go'shtli somsa - go'shtsiz somsa, kuchli odam -kuchsiz odam, mazali taom - mazasiz taom, mazmunli suhbat - mazmunsiz suhbat
Xulosa qilib aytsak, kichik maktab yoshidagi o'quvchilarga so'zlarning yasalishi haqidagi bilimlarini turli xil interfaol metodlar bilan boyitib borsak maqsadga
J-jt
Л 1л /Л ' I r>ri1 U Г» П 1л 1 П 1Л ГГ ' 1 r> l"4 П -I 11 V Г» ' Л1ПТ п1лп1л/1п П+1Т 7 rln-rnl r»f*rir>r> r"7 /Л1Ч In 1л
muvofiq bo 'ladi. Boshlang 'ich sinf o 'quvchilari shunda odatiy darslardan zerikib
ш
qolmaydi. So'zlarning yasalishi haqidagi nazariy bilimlarni amaliy,o'yin tarzida
tushunadilar. Shundagina biz pedagoglar unib osib kelayotgan yosh avlodni har
11 > ^^ i 1 > tomonlama yetuk komil inson qilib tarbiyalab ko'zlangan maqasadimizga erishamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
ш
1.Sh.Rahmatullayev. O'zbek tilining izohli frazeologik lug'ati. "O'qituvchi"
nashriyoti Toshkent - 1978.
ы> 31> <}>
SWfS ■
•iШ>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7
2. N.Erkaboyeva. O'zbek tilidan ma'ruzalar to'plami. Toshkent - 2019
3. A.Hojiyev va boshqalar. Hozirgi o'zbek tili faol sozlarining izohli lug'ati. Toshkent - 2001
4.I.Azimova. K.Mavlonova, S.Quronov, Sh.Tursun. 1-2-sinf ona tili va o'qish savodxonligi. Toshkent - 2021
5.K.Qosimova va boshqalar. Ona tili o'qitish metodikasi. Toshkent - 2009
6.www.aim.uz
*<b> >*
-^fV-liT }»--^SfV-^ï f.—
227
q >3*
!>3*:
»-I J>
:j>j*
.J
5*M >
q > >
wi >
Л ) J
Ы:>
q
Ш > Ш >
£ И >
^й > *
>
q
Ц >p
q > >
q щъ q >3*
*4>
