CC BY
117
УДК 85.14 ББК 75(075)
Н.Ю АБДУВАЛИЕВА С. Х.ХОЛОВ
ОИД БА ТАЪЛИМИ ЗАМОН^ОИ НОМУАЙЯН ДАР ДАРСХ,ОИ ЗАБОНИ АНГЛИСЙ
(барои донишчуёни зинаи огозй)
Таълими забонхои хоричй, аз чумла, забони англисй, дар вазъияти имрузаи тараккиёти иктисодй, ичтимой, рушди таълиму тарбия ва воридшавии Ч,умх,урии Точикистон ба бозори байналмилаллии тахсилот руз то руз мухимияти бештар пайдо намуда, барои кормандони сохаи илму маорифи кишвар, бавижа омузгорони забонхои хоричй талаботи нав ба нав ва чиддиро ба миён оварда истодааст.
Бинобар он, масъалахои марбут ба таълиму омузиши забонхои хоричй, аз чумла забони англисй, мавриди ахдмияти чиддии хукумат ва рохбарияти кишвар гардида, хатто дар чандин баромадхои сарвари кишвар, мухтарам Э. Рахмон махсус таъкид карда шудааст. Аз аввали солхои духдзорум таваччухи Хукумати Ч,умхурии Точикистон билхоса, Асосгузори сулху вахдат, Пешвои миллат, Президенти кишвар Эмомалй Рахмон ба такмили таълим ва омузиши забонхои русй ва англисй басо афзуд, зеро дар даврони сохибистиклол гардидани Ватанамон, аз чониби зиёда аз 150 давлати чахон эътироф шудани он ва баркарор шудани муносибатхои сиёсй, иктисодй, тичоратй ва мадании кишварамон ба мамлакатхои мухталифи пешрафта, инчунин раванди чахонишавй такозо намуд, ки харчй бештар ахолии диёрамон забони муктадиртарини муоширати байналмиллалй - англисиро омузанд. Вобаста ба ин мохи апрели соли 2003 фармони Асосгузори сулху вахдат, Пешвои миллат, Президенти кишвар ва мохи декабри хамон сол ^арори Хукумати Чумхурй рочеъ ба чорахои такомули таълим ва омузиши забонхои русй ва англисй ба тасвиб расиданд. Зимнан, дар ин чода як катор чорахои ташкилй, таълимй ва илмй ба сомон расонида шуда, таваччухи сокинони Ватанамон ба омузиши забони англисй хеле афзуд, таълими он дар макотиби миёнаву олй ва кудакистонхо чорй карда шуд, китобхои дарсй, дастурхои таълимй ва аз хама мухимаш омузгорони сохибкасб тайёр карда шуданд. Барои ихрои боз хам пурсамару натихабахши он супоришот тадкику омузиши низом ва ходисахои забони англисй ахдмияти илмиву маърифатй ва таълимй доранд.
Маколаи мазкур як сахми кучаке чихати ичрои ин амру супоришоти рахбарияти кишвар дар чодаи тадкику омузиш ва таълими забони англисй буда, ба яке аз масъалахои мухими илмиву назарии усули таълими забони англисй, ки ба категорияхои замон ва намуди феъл иртибот дорад, роххову усулхои таълими амали такроршавандаву доимй дар забони англисй, бахшида шудааст.
Ифодаи амал дар забон бо истилохи феъл аст. Амал аз нигохи забон дорои хусусиятхои мухталиф аст, ки онро аз дигар хузъиёти хастиву олами фарогирандаи инсон фарк менамояд. Масалан:
• амал аз чониби касе ё чизе ичро мешавад ва он нисбият ба микдор дорад;
• амал дар ягон вакте ё нуктаи вакте вокеъ мешавад;
• амал дар ягон намуде ё дар худуди вакте чараён мегирад;
• амал ба тарзу тарикате сурат мегирад;
• амал нисбият ба вокеият дорад.
Ин хусусиятхои амалро дар забоншиносй бо истилохи категорияхои феъл номбар мекунанд. Гарчанде намуду вакти амал аз хусусиятхои алохидаи амаланд, ба хар хол намуди давомдор ё мутлак, такрор ва ё доимй доштани амал дар партав ё дар нисбати вакте равшан карда мешавад. Бинобар он, ин ду хусусияти амал ба хам хеле робитаи ногусастанй доранд. Аммо афкори олимон дар ин маврид гуногун аст. Вобаста ба ин гуфтахо тазаккур намудани андешахои олими рус М. Блох, ва олими тохик К. Усмонов, дар мавриди вобастагй ва тафрикаи намуду вакти амал ба фахмиши ин масъала равшанй мебахшад. Ба акидаи олими рус М.Я. Блох (1, 238) тарики чараёни амал ба вакти ичрои он новобаста аст. Ин акидаи уро олими точик К. Усмонов (2, 91) дастгирй намуда, ибрози назар намудааст, ки андешаи чудонопазир будани маънохои замонй ва худудии амал дар забони англисй галат аст, зеро маънои такрорёбиву доимияти амал, ки тавассути шаклхои номуайян (indefinite) ифода мегардад, дар хар се замони феълй ба назар мерасад.
Ин назарияхо ва дигар ихтилофи андешахоро ба эътибор гирифта, барои баррасии таълиму омузиши замонхои гурухи номуайян кушиш карда шуда шудааст, ки сарчашмахои мухталифи нашри ватанй, шуравй ва хоричй дар чодаи таълими забони англисй омухта шуда, муаммохои марбути мавзуи мазкур хдрчи бех,тар ва пурратар инъикос гарданд.
Мубрамияти мавзуи маколаи мазкур гайр аз гуфтахои болой боз дар он аст, ки он таълими замонхои гурухи номуайянро вобаста ба талаботи муосири таълими зинавии забони англисй баррасй менамояд. Имрузхо низоми зинавии таълими забони хоричй дар тамоми дунё чун як усули пурсамар васеъ пахн шуда дар кишвари мо низ ин равишро дар баъзе марказхои забономузй ба рох мондаанд.
Максади макола аз он иборат аст, ки дастовардх,ои усулхои муосири зинавии таълими забони англисиро омухта, таълими амали такроршаванда ё доимиро дар мисоли як дарс дар гуруххои зинаи огозй (English for Beginners) баррасй намояд. Он донишчуёни ягон ихтисос, факултет ё курсеро дар назар надорад, балки чун асос танхо дониши забони англисии донишчу-зинаи огозиро (Beginner) ба эътибор гирифта, навишта шудааст.
Азбаски донишчуёни ин зина заминаи забони англисй надоранд ё ин ки заминаашон заиф аст, дар аввал колаби феълхои to do ва to be-ро дар намуди зерин овардан лозим аст: to do - does; to be- was, were. Ин феълхо заминаи омузиши замони номуайян хастанд. Аммо то ин лахза дар тахтаи синф бояд чонишинхо омузонида шуда бошанд, вагарна вакти пуркимати омузгор барои таълим бисёртар сарф мешавад. Чун яке аз роххои осон метавон аз имову ишора ва расмхо истифода бурд, то ки дониши грамматикй пайдо ё такрор карда шавад. Одатан истифодаи чонишини ифодакунандаи чинси мардона (he) ва занона (she) омехта карда мешаванд. Барои ин ба худ нишон дода ё ишора карда, I am. You are (singular). He/she/it is. We are. You are. They are (plurals) гуфтан лозим. Шакли мухтасари онро I'm. You're. He's. She's. It's. You're. We're. They're. низ бояд нишон дод. Баъдан дар тахта танхо номи худ, танхо номро нависта, аз донишчуён пурсидан лозим What's my name? Ва такроран What is my name? Чдвобхои зиёди зеринро гирифтан мумкин: Aisha/You are Aisha/You're Aisha/Your name is Aisha/Mrs.Aisha/Teacher Aisha etc. Ин тарик, аз хама донишчуён номашон пурсида мешавад. Дар ин чараён ба хар тараф харакат карда, имову ишорахоро истифода бояд бурд, то хаваси (мотиватсия) донишчуён ангехта шавад. Таъкид кунед, ки танхо номашонро гуянд басанда аст, ки ин хамдигарро ошнотар ва дуст мегардонад. Баъдан насабро низ хамрох кардан мумкин аст. Насабатонро дар тахта нависед - Ahmadzada. Акнун жумлаи пурраро такрор бояд намуд: My name is Aisha Ahmadzada. Таъкид бояд намуд, ки ин намуди ному насаб вобаста ба меъёрхои забони англисй аст, зеро маданияти халкхо гуногун аст. Масалан, дар Ч,опон аввал насабу баъд ном меояд - Ahmadzada Aisha. Ин машк бо донишчуён борхо такрор карда шавад. What's my name? Инро низ такрор бояд намуд.
What's his name? What's her name? Ин саволхоро донишчуён такрор ба такрор байни хам машк мекунанд ва баъдан аз онхо пурсида мешавад, ки ба омузгор номхои шунидаашонро гуянд. Ин шавковару дар хакикат амалй-коммуникативй буда, хамаро ба харакат меорад. Оё онхо он одамонеро, ки бо онхо шинос шудаан метавонанд муаррифй кунанд? Ин лахза метавон инро тафтиш кард ва мувофики зарурат боз машк кард. Ба он мутмаин шудан лозим нест, ки ин зинаро донишчуён хеле тезу осон аз худ карда шудаанд, чунки каме баътар дар дарсхои оянда доим ба мушохида расида меистад, ки дарсхои зинаи огозй аз хотири донишчуён тез фаромуш мешудааст.
Аз ин лихоз, бо роххои гуногун дониши андухтаро мустахкам намудан лозим аст. Яке аз ин роххо такрори маводи омухташуда ба таври хаттй аст. Машки дахонии ичрошударо бо мисолхои хаттй амалй намудан лозим. Бо ин фахмиши донишчуёнро тафтиш намудан мумкин: What's his name? Шакли мухтасари онро низ бояд дод: His name is... ё He's ... Ба донишчуён супориш бояд дод, ки бо як овоз ба саволхо чавоб диханд ва хамзамон байн давр зада аз баъзе интихобан саволхоро алохида пурсидан лозим.
Аз донишчуён саволи зеринро оиди касбу кор пурсидан лозим: What do I do? What's my job? Чдвобро дар тахта барои баътар истифода бурдан навиштан лозим: You are an English teacher. Бигзор машкро такрор кунанд ва артиклро махсус ба таъкид нишон дихед, агар онро партофта бошанд. Аз хар як донишчу ин саволро пурсидан даркор: What do you do? Шояд баъзехо чавоб надиханд ва барои ин лугати заруриро бояд пешниход кард ё ки бехтараш аз расми касбу корхои гуногуни когазиву наворшуда истифода бурд. Рахнамой кунед, кунед донишчуён дуруст чавоб диханд ва чойхояшонро дар ин чараён иваз карда истед, ки хама гурух кор кунад. Аз донишчуён саволро пурсед ва чавобашонро ба хамаашон
гуед. Масалан, метавон хамаро пурсида истода, яке аз онхоро махсус кайд карда, аз хама пурсид: What does Michael do? Ч,авоб: He's an artist. Дар ин чараён истифодаи артикли a ва an-ро машк намудан лозим.
Сипас, саволи зеринро пурсед: Where do I live? Аз имову ишора ё расм истифода карда, сурогаи хонаатонро нишон дихед. Шояд донишчуён онро надонанд. Аммо максади шумо низ он аст, ки онхоро водор кунед саволи зеринро пурсанд: Where do you live? Тартиби дурусти гуфтани сурогаро дар тахта нависед: аввалан куча, деха/шахрак/шахр, вилоят, кишвар. Бигзор донишчуён инро аз хамдигар пурсида машк кунанд, ки инро намуди машки «миллинг» (milling activity) меноманд. Ч,авобхоро гуш кунед, ки онхо оид ба сурогаи зисти хамдигар хабар медиханд: He/she lives in... Х^ушёр бошед, ки аксаран пешояндро ё намегуянд ё мепартоянд.
Бо такя ба саволи болой метавон оид ба шугли донишчу пурсид: What do you do in your free time? Шугли онхоро дар тахта нависед. Метавон аз расм ва имову ишора васеъ истифода бурда, равиши дарсро шавковар кард. Дар ин лахза феълхои like/do/enjoy пасихам дар фикри онхо пайдо мешаванд. Диккат бояд дод, ки махз дар ин лахза феъли to be зарур мешавад ва колабхои истифодаи онро додан даркор. My hobby is football. My hobby is jogging. My hobby is dancing etc. Бигзор донишчуён инро аз хам пурсанд. Хушёр бошед, ки барои саволу чавоби байни омузгор ва донишчуён вакти зарурй бокй монад.
Барои ин саволхоро дар якчоягй истифода бурда, мустахкам намудан, хамаи 4 саволро бо чавобхои намунавй дар тахта нависед:
1. What's your name?
2. What do you do?
3. Where do you live?
4. What do you do in your free time?
Донишчуёнро якчоягй ва машк кунонед. Савол дода, чавоб гиред ва баръакс чой иваз карда, ба саволи онхо чавоб гуед ва баъзеашонро интихобан бипурсед. Бояд мутмаин шуд, ки донишчуён 4 саволро фахмидаанд ва бехато чавоб медиханд. То он дарачае, ки лозим аст машку такрор идома дихед. Ба онхо чавобхо дода истода, тавассути мисолхои дар тахта навишта, хатохояшонро дар сари вакт ислох намоед.
Донишчуён бояд акнун бо хамдигар шинос шаванд. Лахзаеро бо имову ишора фахмонед: «тасаввур кунед, ки якумин бор дар як шабнишинии шиносой хастед. Дар он бо хамаи хамсабаконатон сухбат карданатон лозим аст». Омузгор дар ин чараён байни донишчуён давр зада истода, назорат ва агар лозим шавад кумак менамояд, хатоихоро кайд ё ислох мекунад. Бояд асосан ба равонии нутк диккат дод, на ин ки ба дуруст сухан гуфтан. Кушиш кунед дар ин мархила донишчуён озод бошанд, озодона ба хам муошират кунанд, садди сухан гуфтан ё харф задани онхо нашавед, танхо истисно хамон вакт аст, ки хатой хеле чиддй бошад. Боз як маротиба хатоиву мисолхо дар тахта оварда шуда, баъд донишчуён мустакилона бо истифодаи 4 саволи омухтаву машк кардаашон дар синф шинос мешаванд: Hello. My name is... I'm ... a/an... I live in .... My hobby is ....
Таъкид карда мешавад, ки равон сухан гуфтан мехвари асосй бошад, на бехато гуфтан. Чунки ин барои гурухи огозй як кадами бузург ва дастоварди назаррас аст.
Интихобан аз донишчуён яке аз 4 саволро пурсед. Вазифаи хонагй дода, таъкид кунед, ки дарси оянда бо шиносой сар мешавад. Вакти рафтан дар назди дар истода, аз донишчуён хангоми баромадан яке аз 4 саволро як ба як пурсед, ки ин ба онхо эхсоси боварй мебахшад. Н.Хомский (3, 58) забони модарй дар майнаашон чойгир аст ва онро барои чумласозй истифода мебаранд. Хамин тарик, таълими замон ин таълими грамматикаи забони омухташаванда аст. Донишчуён онро дар заминаи грамматикаи забони модариашон аз худ мекунанд, ки ба гуфти забоншиноси амрикой Дар ин чараён малакаи забони модарй бо забони хоричй иртибот пайдо мекунад. Аммо омузиш танхо иртибот додан ба забони хоричй нест ва омузанда шояд рохгум мезанад, хато мекунад, огози нодуруст ё дигар падидахои гайриграмматикй намуданаш мумкин. (11, 75) грамматикаро чун воситае мешуморад, ки тавассути он калимахо ба хам омада, чумлахои дуруст месозанд. А. Радфорд (9, 123) бошад, грамматикаро омузиши асосхое медонад, ки эчод ва ташрехи калимахо, иборахо ва чумлахоро идора мекунанд. Ба андешаи Д. Кристал (4, 158) грамматика тахлили муназзами забон аст. Замон низ чузъи ин низом махсуб мешавад. Замон бо анчомахо (флексияхо) созмон меёбад, яъне он тагйир додани шакли феъл бо илова кардан ё илова накардани ягон морфема аст. Дар чараёни таълим хамеша дар хотир бояд дошт, ки замон ва вакт дар забони англисй
синоними хдмдигар нестанд. Истилохи замон ба шакли феъл сарукор дорад, на ин ки ба вакти табий ё доимй (5, 50).
ПАЙНАВИШТ:
1. Блох, М.Я. Теоретическая грамматика английского языка./ М.Я. Блох.- М.: «Высшая школа», 1983. С. 283.
2. Усмонов, К. Грамматикаи назарии забони англисй./ К.Усмонов.- "Нури маърифат". Хучанд. 2009.С.91
3. Chomsky N. Review of Skinner's Verbal Behavior./ N. Chomsky.- Language, 26-58. 1959.
4. Cyrstal ,D. An Encyclopedic Dictionary of Language and Languages. Oxford: Blackwell Publishers. 1992. P.158
5. Graver, B.D. Advanced English Practice. Oxford: Oxford University Press. 1986.P.50
6. Leech, G. and Startvik, J. A Communicative Grammar of English. New York: Longman. 1994.
7. Maris, A., Soars L. and J. New Headway Beginner. Teacher's Book. Oxford: Oxford University Press. P.6-11.
8. Maris, A., Soars L. and J. New Headway Beginner. Student's Book. Oxford: Oxford University Press. P.6-11.
9. Radford, A. Syntax. Cambridge: Cambridge University Press. 2003.P.123
10.Rivers, M. W. Teaching Foreign-Language Skills. Chicago: The University of Chicago Press. 1981.
11.Ur Penny. A Course in Language Teaching: Practice and Theory. Cambridge: Cambridge University Press. 1996. P.75
REFERENCES:
1. Blokh, M.Ya. Theoretical Grammar of English Language / M.Ya. Blokh. - M.: Higher School, 1983. - P. 283 .
2. Усмонов, К. Грамматикаи назарии забони англисй./ К.Усмонов.- "Нури маърифат". Хучанд. 2009.С.91 Usmonov, K. Theoretical Grammar of English Language / K.Usmonov. -Khujand: Light of Enlightenment, 2009. - 91 p.
3. Chomsky N. Review of Skinner's Verbal Behavior./ N. Chomsky.- Language, 26-58. 1959.
4. Cyrstal ,D. An Encyclopedic Dictionary of Language and Languages. Oxford: Blackwell Publishers. 1992. P.158
5. Graver, B.D. Advanced English Practice. Oxford: Oxford University Press. 1986.P.50
6. Leech, G. and Startvik, J. A Communicative Grammar of English. New York: Longman. 1994.
7. Maris, A., Soars L. and J. New Headway Beginner. Teacher's Book. Oxford: Oxford University Press. P.6-11.
8. Maris, A., Soars L. and J. New Headway Beginner. Student's Book. Oxford: Oxford University Press. P.6-11.
9. Radford, A. Syntax. Cambridge: Cambridge University Press. 2003.P.123
10.Rivers, M. W. Teaching Foreign-Language Skills. Chicago: The University of Chicago Press. 1981.
11.Ur Penny. A Course in Language Teaching: Practice and Theory. Cambridge: Cambridge University Press. 1996. P.75
Оид ба таълими замонхои номуайян дар дарсхои забони англисй (барои донишцуёни зинаи огозй) Вожа^ои калидй: замон, номуайян, зина, огозй, усул, равиш, таълим Мацола таълими амали такроршаванда ё доимиро дар мисоли як дарси таълимй дар гуруууои зинаи огозй (English for Beginners) баррасй менамояд. Цайд мегардад, ки он донишцуёни мацз ягон ихтисос, факултет ё курсро дар назар надорад. Он чун асос тащо дониши англисдонии донишцуи - зинаи огозиро (Beginner) ба эътибор гирифта, навишта шудааст.
Тазаккур меравад, ки азбаски донишцуёни ин зина заминаи фарогирии забони англисиро надоранд ё ин ки тащурсиашон заиф аст, дар аввал цолаби феълуои to do ва to be чун асос баррасй шудааст. Ин ба он хотир аст, ки феълуои мазкур заминаи омузиши замони номуайян щстанд. Дар мацола роцу усулцои шавцовар ва замонавии омузиши замощои номуайяни феъли англисй нишон дода шудааст, ки ба омузгорон дар таълими ин мавзуъ кумак менамояд.
О преподавании английских неопределенных времен (для начинающих)
Ключевые слова: время, неопределенный, уровень, начинающий, метод, подход, преподавание
В статье рассматривается преподавание повторяющихся и привычных действий на примере одного академического урока для начинающих на основе достижений современных методов преподавания английского языка. Отмечается, что статья не имеет ввиду учащихся каких-то специальностей, факультетов или академических курсов. Она учитывает только уровень знания английского языка у учащихся, т.е. уровень начинающих.
По мнению автора, поскольку учащиеся этого уровня не имеют базового знания английского языка или имеют низкий уровень, используются глаголы «делать» и «быть» в качестве основы преподавания этой временной формы. Именно с этой целью данные глаголы являются основами обучения неопределенным временам.
On Teaching English Indefinite Tenses (for Beginners)
Key words: tense, indefinite, level, beginner, method, approach, teaching
The paper deals with teaching repeated and habitual actions in the example of one academic lesson for beginners based on achievements of modern methods of teaching of English language. It does not mean students of any specialties, faculties or academic years of 1, 2 or 3. It takes into account just the level of English of knowledge of the learners, the Beginners level.
As the learners of this level do not have English background or have poor background, the paper applies the models of "to do " and "to be " verbs as a basis. It is for the purpose that these verbs are the starting point of learning indefinite tenses. Маълумот дар бораи муаллифон:
Абдувалиева Нафосат, сармуаллимаи кафедраи умумидонишгоуии забощои хориции, Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров, E-mail: nafosat@mail.ru Холов Саидму^иддин Саидмуродович, сармуаллими кафедраи тарцума ва грамматикаи забони англисй, Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров, , E-mail: kholov@mail.ru Сведения об авторах:
Абдувалиева Нафосат, старший преподаватель общеуниверситетской кафедры иностранных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова, (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: nafosat@mail.ru Холов Саидмухиддин Саидмуродович, старший преподаватель кафедры перевода и грамматики английского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова, E-mail: kholov@mail.ru Information about the authors:
Abduvalieva Nafosat, Senior teacher, All-University Department of Foreign Languages, Khujand State University named after academician B.Gafurov, E-mail: nafosat@mail.ru Kholov Saidmuhiddin Saidmurodovich, Senior teacher, of the department of translation and English grammar, Khujand State University named after academician B.Gafurov, E-mail: kholov@mail.ru
УДК 002.4
