CC BY
0Philological Studies 21, 2, (2023)
Prikaz
y^K 82.02MO^EPHH3AM(497.1)(082)(049.3) y^K 82.02ABAHTAP,3A(497.1)(082)(049.3) DOI: https://www.doi.org/10.55302/PS23212334m
MODERNIZAM I AVANGARDA U JUGOSLOVENSKOM KONTEKSTU
(Biljana Andonovska, Tomislav Brlek, Adrijana Vidic (ur.) Modernizam i avangarda u jugoslovenskom kontekstu. Institut za knjizevnost i umetnost,
2021)
Tijana Matijevic
Institut za filozofiju i drustvenu teoriju, Beograd
MODERNISM AND AVANT-GARDE IN THE YUGOSLAV CONTEXT
(Biljana Andonovska, Tomislav Brlek, Adrijana Vidic (ur.) Modernism And Avant-Garde In The Yugoslav Context. Institute for Literature and Arts,
2021)
Tijana Matijevic
Institute for Philosophy and Social Theory, Belgrade
Projekat Modernizam i avangarda u jugoslovenskom kontekstu Instituta za knjizevnost i umetnost u Beogradu i Filozofskog fakulteta Sveucilista u Zagrebu pokazuje, s jedne strane, ocigledne istrazivacke potencijale jugoslovenskog perioda u knjizevnosti i kulturi, a sa druge prednost (mozda u zadnjih trideset godina manje ociglednu) ovakvih, kako su sami autori i autorke formulisali, kolektivnih poduhvata nastalih u bilateralnoj saradnji, sto je zapravo savremena inacica jugoslovenske saradnje. Vezu izmedu modernizma, avangarde i Jugoslavije urednistvo prvog istoimenog zbornika ovog projekta ispitivalo je kroz kljucni uticaj ovih, uslovno receno, stilskih formacija na ideoloske i kulturoloske temelje prve i druge Jugoslavije. Nemogucnost zatvaranja pojmova modernizma i avangarde u konacne terminoloske okvire je za ove koncepte konstitutivna, zbog cega ih autorke i autori i odreduju kao „termine indikatore", da bi zatim upravo sa tih pozicija aktuelizovali jugoslovenske knjizevne i knjizevno-naucne tekstove. Tako je teorijska postavka ovog projekta i njegove prve
kolektivne monografije i osmisljena kroz raspakivanje kanonskih knjizevno-istorijskih pojmova, nakon cega se proslost koja se cinila dobro poznatom pojavila kao mesto koje smo tek poceli da otkrivamo i razumemo. Ono sto je pritom odlucujuce je da su se istrazivacice i istrazivaci otvoreno opredelili za naucni pristup koji prevazilazi vladajuce formalisticko-identitetske interpre-tacije, za analizu u kojoj se umetnost i kultura, pa samim tim i naucno istrazivanje, procesi i rezultati koje ono produkuje, ne mogu uzimati odvojeno od drustvenog konteksta i njegovih ideoloskih matrica. U zborniku je ovakvom postavkom koncipirana platforma novih postjugoslovenskih materijalistickih knjizevnih studija, koje bi se teorijski mogle smestiti u prostor koji su za nauku o knjizevnosti otvorili novi istorizam i kulturni materijalizam, a za neke tekstove i istorijski materijalizam, odnosno marksisticka knjizevna kritika.
Zahvaljujuci ovakvim analitickim polazistima, iz tekstova je moguce iscitati i neeksplicirane teorijske postavke, kao i cinjenicu da su i same umetnicke i teorijske prakse, odnosno knjizevno polje na koje se na razlicite nacine u zborniku referise bili oblikovani i uslovljeni specificno jugoslovenskim kontekstom i jugoslovenskom idejom zajednice i kulture. Prilozi u zborniku organizovani su hronoloski, prateci liniju od pre- do postjugoslovenskog perioda koja zapravo pokazuje relevantnost kulture i knjizevnosti u artikulaciji jugoslovenske ideje. Opisan je istorijski luk od razvoja avangardizma pre Prvog svetskog rata i njegove upisanosti u nadnacionalnu i revolucionarnu ideju jugoslovenstva, pa sve do raspada jugoslovenske zajednice, aktualizovanog kroz pokusaje jugoslovenskih knjizevnih teoreticara da osmisle jednu takode nadnacionalnu koncepciju jugoslovenske literature. Tako zbornik predstavlja i dijahronijski pregled jugoslovenskih protivrecnosti, uspeha i neuspeha ugradenih u istoriju i kulturu Jugoslavije, ali i njene ucinke i potencijale, koje je, ocigledno, i dalje moguce ne samo istrazivati i istorizovati, vec upravo preko te istorizacije (kako je o tome pisao Fredrik Dzejmson) aktuelizovati kao kulturalne i drustvene cinjenice nase sadasnjosti.
Relevantnost rezultata ovog istrazivackog poduhvata zavreduje i jednu koncepcijsku postavku kroz koju bi se novina, cesto i ekskluzivnost knjizevnoistorijskih nalaza s jedne strane, i argumentacijska struktura, s druge, mogle pokazati u svojoj metodolosko-analitickoj solidnosti, kao i implikacijama za dalji razvoj jedne siroko postavljene jugoslavistike. Tako ce u ovom prikazu zbornik, baziran na knjizevnoistorijskim istrazivanjima i citanjima, a paralelno, dijalekticki razvijen oko opisane teorijske ose, biti analiziran tako da prati ovu konceptualnu dinamiku.
Knjiga se otvara programskim tekstom Biljane Andonovske o Jugoslaviji kao avangardistickom/avangardnom projektu i do sada
neistrazenoj ulozi koju je Mlada Bosna - kroz svoj jedinstveni estetski i eticki avangardizam - igrala u njenom imaginiranju i projekciji. Rad se bavi lokalnim omaskama u citanju i historizovanju Mlade Bosne, ali i vec rutinskom vezanoscu ovdasnjih pojava za margine evropske i svetske istorije kroz neprekinuti kolonijalisticki tretman. Andonovska, naprotiv, eksplicira na koji nacin evropska avangarda moze prosiriti svoj diskurzivni i konceptualni prostor ukljucivanjem mladobosanske avangarde u svoj kanon: na mesto Mlade Bosne kao slepe mrlje moze doci Mlada Bosna kao antikolonijalna jugoslovenska avangarda sa 'drugacijom drustvenom potencijom'. Dodatni metodoloski i knjizevnoistorijski doprinos ovog clanka (kao dela sireg autorkinog istrazivanja avangarde) je datiranje jugoslovenske avangarde na pocetak same evropske avangarde i sinhronicitet autorskih figura Zaka Vasea i Gavrila Principa.
Jos jedan programski tekst je clanak Predraga Brebanovica o 'lijevo angaziranoj filologiji' Svetozara Petrovica, kroz cije se pisanje sada vec redovno u tekstovima ovog autora istorizuje i teorizuje jugoslovenska kultura i literatura. Ta je literatura u Petrovicevoj Prirodi kritike (1972) definisana sukobom na knjizevnoj levici, koji je zapravo trajao koliko i sama Jugoslavija i koji se ispostavlja kao presudno mesto proizvodnje estetickih i politickih koncepcija i debata o jugoslovenskoj knjizevnosti. Reaktuelizujuci Petrovicevu sintagmu „narodnjacke retorike" (i njenu vezu s nacionalizmom), odnosno njegov pristup tada (i sada?) vladajucoj 'analitickoj kritici' (unutrasnjem proucavanju), Brebanovic markira kljucna ideoloska ogranicenja knjizevne proizvodnje i teorizacije i danas, nakon Jugoslavije. Takode, kroz vrstu metateksta, podrzavajuci Petrovicevu nekonvencionalnu tekstualnost, ali i isticuci neizbezno policentricni jugoslovenski idiom (leksicke varijante, naporedna upotreba latinice i cirilice), Brebanovic istice vaznost jugoslovenskog socijalistickog drustvenog miljea za Petrovicevu koncepciju proucavanja knjizevnosti koja je stajala na cvrstoj trodimen-zionalnoj dijalektici pisac-delo-citalac, a protiv doktrinarne kritike.
O ucincima jugoslovenske nauke o knjizevnosti, o njenim previdenim ili neiskoriscenim potencijalima u definisanju nadnacionalnog knjizevnog polja, cime se plediralo i za ideju nadnacionalne jugoslovenske zajednice, pise u svom clanku Lujo Parezanin. Podsecajuci na metodoloske doprinose Zorana Konstantinovica, Predraga Palavestre, Gaje Pelesa i Zorana Kravara, u okviru projekta Komparativno proucavanje jugoslovenskih knjizevnosti (1983-1991), Parezanin pokazuje kako, za razliku od istorije knjizevnosti kao 'tihog intelektualnog inkubatora' nacionalizma, ove komparativisticke koncepcije knjizevnosti pokazuju prednosti metodoloske otvorenosti, plurikontekstualnost, meduovisnost i polivalentnu vrednost knjizevnih pojava. S druge strane, povijest komparatistike sagledava se kroz
ideolosku institucionalizaciju na temeljima modernizma koji je u sebi sadrza-vao zapravo konzervativne odlike i iskljucivao marksisticke i materijalisticke metode iz proucavanja knjizevnosti, sto se u konacnici, kako autor sugerise, moze dovesti u vezu sa povlacenjem humanistike uopste u apoliticnost i apstrakciju.
Izrazi kao sto su ucutkivanje, precutkivanje, izopstavanje, potiskivanje se u zborniku ucestalo koriste da verbalizuju strategije kulturnih institucija, pa tako i zvanicne nauke o knjizevnosti, u susretu sa nepozeljnim ideoloskim, odnosno kulturalnim pozicijama i pojavama. Posebna manife-stacija ovakvog diskursa su, mozda neocekivano, afirmacija i govor (Andonovska), a efekti ovakvih strategija su zapravo dalje iskrivljenje ili maskiranje knjizevnoistorijskih cinjenica. Tekst Tomislava Brleka posvecen Midhatu Begicu, napisan kroz pregled i reviziju dosadasnjeg, zapravo kontinuiranog pisanja o ovom jugoslovenskom istoricaru knjizevnosti, pokazuje da se njegovo delo koristi za legitimacijske potrebe postjugos-lovenskih nacionalnih knjizevnosti i sistematski se dekontekstualizuje iz jugoslovenske nauke o knjizevnosti i njene leve, marksisticke tradicije kroz koju je Begic razumevao literaturu i njeno historizovanje. Baveci se na principijelno teorijskoj razini znacenjem modernizma kao otvorenog sistema/diskursa, Brlek vraca Midhata Begica u isti taj kontekst modernosti u kome se umetnost i literatura poimaju dijalekticki, pa je i njihova zatvorenost konstitutivno nemoguca.
Stavljajuci fokus na problem modernosti kod Tina Ujevica, Slaven Juric ce pokazati kako se tekstovi ovog autora ne moraju citati kroz manje problematicne kategorije liricnosti i autobiograficnosti, vec se njegovo pisanje moze analizirati kao integralni deo 'svjetskopovijesnog', protivrecnog i kompleksnog diskursa ranog modernizma (Marks, Nice, Bodler). Izostrena povijesna svijest, vidljiva u Ujevicevom interesovanju za problem modernosti, ali i mogucnosti kolektivnih projekata (ukljucujuci i utopiju) bila je obelezena upravo dijalektikom moderniteta i oscilirala je izmedu Ujevicevog estetskog elitizma i politickog egalitarizma. Juric tako zakljucuje da ce pesnik u razlicitim fazama svoje poezije i esejistike najavljivati Jugoslaviju kao 'neizbjezivu Utopiju' (1912), odnosno utopijsko ce, nakon faze rezignacije i skepse, doziveti potpuni sumrak.
Kontradikcija i otvorenost kao odlika modernosti, i to kroz uporedno citanje jednog protomodernistickog i jednog modernistickog romana - Zapisi iz podzemlja i Na rubu pameti - tema su i clanka Sanje Sakic. Dok je kontradikcija vec istaknuta kao jedna od glavnih odlika Krlezina stvaralastva (Brlek), u tekstu se ona teoretizira kroz metatekstualnu analizu naracije u dva romana koja je ostvarena na principijelnoj protivrecnosti 'zapleta protiv zapleta', odnosno zapleta kao „suglasja nesuglasja" (Riker). Ono sto sustinski
povezuje dva romana - i sto postaje jasno nakon analize Krlezinog citanja Dostojevskog - jest podvojeno ja kao junak i pripovedac, odnosno (modernisticki) subjekt koji je kontradiktoran, nedovrsen i nesvodiv na samog sebe.
O modernizmu i njegovom 'zaokretu ka unutra' koji je uticao na intimizam, fragmentarnost i subjektivizam modernisticke proze, ali i o modernitetu kao o maskulinitetskoj paradigmi pise Zorana Simic analizirajuci pripovetke Andelije Lazarevic. Kroz zanimljivu komparatisticku analizu koja egzemplarno pokazuje upisanost ideje prevladavanja granica i komunikativnosti u modernizmu (Flaker), autorka pise o evropskom modernizmu Virdzinije Vulf i epohalnom uticaju koji je na njega izvrsio Cehov, da bi dosla i do paralele Cehova i Laze Lazarevica kao protomodernistickih autora. Njihovo pisanje na slican nacin otvara vrata evropskom modernizmu, odnosno modernizmu Andelije Lazarevic i drugih jugoslovenskih modernistkinja, ciji se ulazak u knjizevnost i knjizevni kanon moze teoretizovati preko zanrovskih odlika koje je definisala i istorizovala Magdalena Koh.
Jos jedan prilog posvecen je kljucnom avangardnom i moderni-stickom piscu Jugoslavije kroz cije se pisanje, kulturno-istorijske i politicke koncepcije i politicku i intelektualnu biografiju prelama istorija Jugoslavije i jugoslovenske knjizevnosti. Kroz kompleksnu filozofsko-istorijsku interpre-taciju romana Miroslava Krleze Na rubu pameti Goran Korunovic se bavi piscevim artikulacijama fenomena gluposti i paralelama koje se na istu temu mogu uociti u tekstovima Roberta Muzila. Drustveno-istorijski kontekst i ideoloska pregrupisavanja i debate tridesetih godina su, kako naglasava autor, trenutak u kome dvojica autora pisu o fenomenu gluposti kao o nedostatku kriticke refleksije, ali i kao etickom pitanju, njegovoj vezi sa ideologijom i njegovim destruktivnim manifestacijama.
Period koincidira sa vrhuncem jugoslovenskog sukoba na knjizevnoj levici ciji je Krleza bio kljucni protagonista, zastupajuci, zajedno i sa Markom Risticem na ovoj esteticistickoj strani sukoba, stavove o neprikosnovenosti individualnog talenta i metafizickoj dimenziji lepote, uz svest o njenoj drustvenoj i istorijskoj uslovljenosti. U tom kontekstu treba citati neprocitanu ili zapostavljenu nadrealisticku poemu Turpituda Marka Ristica kojoj je Jovan Bukumira posvetio clanak, prateci avangardnost njene strukture, ali i njenog statusa kao (ne-konacnog, nedovrsenog) teksta, odnosno „monstr-knjige". Nastala montaznim postupkom, strukturalnim preokretanjem glavnog i parateksta, graficko-vizuelnim stihotvorenjem poema Turpituda predstavlja paradigmaticno avangardno antimimeticko neorgansko delo. Alegorijska znacenja poeme otvaraju prostor za drustvenu kritiku ali i afirmativno imaginiranje buducnosti kao optimalne projekcije,
zbog cega autor primecuje da to mogu biti razlozi dosadasnjih podozrivih i promasenih citanja ovog Risticevog teksta.
Prilog Jelene Lalatovic pokazuje da je jugoslovenska omladinska stampa sedamdesetih godina polje aktuelizovanja jugoslovenskog neofemi-nizma, i da upravo ona moze biti izvor za razumevanje i prosirivanje teorijskog i istorijskog okvira omladinske i devojacke kulture danas. Tako termin feministicka avangarda u ovom tekstu ima i politicko-istorijsko znacenje prethodnice, relevantno za postjugoslovenski kontekst u kome jugoslovenski neofeminizam kao avangarda moze da posluzi kao mesto istorizacije devojackih studija koje se konstituisu u postjugoslovenskom periodu. Uz to, clanak daje vredan pregled feministickih debata i studija drugog talasa, uporedo sa marksisticko-feministickim debatama jugoslo-venskog neofeminizma.
Slicna je upotreba termina avangardni, odnosno modernisticki u tekstu Adrijane Vidic o knjizevnosti NOB-a u citankama za osnovnu skolu u periodu Jugoslavije u Hrvatskoj. Pod modernistickim se misli na moder-nizacijske procese socijalisticke Jugoslavije, u kojoj je obrazovanje bilo jedan od temelja sprovodenja te modernizacije. Dok je za vreme rata knjizevnost NOB-a sluzila utemeljenju „dogadaja druge Jugoslavije", nakon rata je igrala kljucnu ulogu u oblikovanju zajednickog jugoslovenskog identiteta. Kako Vidic zakljucuje, iz istih razloga se ova lektira sa promenom politicke i ideoloske paradigme devedesetih izbacuje iz programa. U clanku se daje detaljan pregled izdavackih i obrazovnih politika i kurikuluma u Jugoslaviji i istovremeno otvara zapravo jedno novo polje za nauku o knjizevnosti, s obzirom na to da je literatura NOB-a ogranicavana potrebom za legiti-macijskom svrhovitoscu, zbog cega nikada nije bila na odgovarajuci nacin teoretizovana.
Modernizam i avangarda u jugoslovenskom kontekstu je zbornik tekstova koji nas vracaju proslosti jugoslovenskog knjizevnog polja kao istrazivackom prezentu u kome otvorenost, kontradiktornost i komunika-tivnost modernizma, odnosno istoricnost i politicnost avangarde, koincidiraju sa istorijskim i ideoloskim okvirima Jugoslavije i jugoslovenskog. Teorijski, argumentacijski i metodoloski ubedljiva tumacenja u ovoj kolektivnoj monografiji su neuporediv savremeni doprinos istoriji i teoriji jugoslovenske knjizevnosti i kulture i otvaraju jedno novo poglavlje knjizevne jugoslavistike.
