CC BY
1480
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
УДК 4Т М.Н.ТИЛЛОХОҶАЕВА
ББК 81.2Т
ИНКИШОФИ НУТҚИ ХОНАНДАГОН ДАР ДАРСҲОИ ЗАБОНИ ТОҶИКЙ
Вожаҳои калидӣ: таълими забони тоҷикй, инкишофи нутқ, маданияти нутқ, усулҳои накд, малакаҳои забонй.
Забони тоҷикй аз забонҳои бой ва таърихи қадимидошта маҳсуб меёбад. Мо, ворисон, маҳз тавассути он аз таъриху маданияти ганиву рангини гузаштагонамон огоҳй ёфта, имрӯз бо ҳамин забон баҳри рушду нумӯъ ва пешбурди тамоми соҳаҳои фаъолияти фарҳангй ва иҷтимоию иқтисодии кишвар талош меварзем. Аз ин рӯ, омӯзишу таълими забони тоҷикиро бояд аз масоили муҳим шуморид, ки иҷрои он дар мактаби таҳсилоти умумй сурат мегирад. Мушаххастар карда гӯем, мақсад ва вазифаи таълими забони тоҷикй ҳамчун фанни таълимй, дар мактаб ин аст, ки хонандагонро:
-ба дарки рисолати забон мусоидат намуда, дар бораи забони адабии ҳозираи тоҷик маълумоти қонеъкунанда диҳад;
-маҳорату малакаи дар соҳаҳои гуногуни фаъолият ва ҳаёти ҷамъиятй моҳирона истифода бурдани он донишҳоро (чи дар нутқи шифоҳй ва чи хаттй) омӯзонад;
-ба мустақилона дониш андӯхтан ва мунтазам такмил додани нутқи хеш имкон фароҳам орад;
-донишҳои доир ба имло ва аломатҳои китобат гирифтаро ба низом дароварда, дар ин бобат маҳорату малакаи хонандагонро таҳким бахшад.
Аз зикри ин вазифаҳо бармеояд, ки инкишофи нутқи шифоҳию хаттии хонандагон ва маҳорату малакаи онҳо дар ин самт муҳимтарин масъалаҳои таълими забон ба шумор меравад. Ба ҳамагон маълум аст, ки забон воситаи омӯзиши ҳамаи фанҳо мебошад. Хонандагон дар ҳамаи дарсҳо сухан мекунанд, баёни устодонро гӯш мекунанд, менависанд. Омӯзгорон дар навбати худ ба нутқи хонандагон диққат медиҳанд, маънои вожаҳо ва истилоҳоти навро мефаҳмонанд, ба муназзамй ва ифоданокии ҷавобҳо эътибор медиҳанд. Аммо танҳо дар дарсҳои забони тоҷикй масъалаҳои инкишофи нутқ мақсаднок, бо низоми муайян, бо такя ба донишҳои лингвистй ва маҳорату малакаи забонии хонандагон амалй мегардад.
Ҳангоми муқаррар кардани самт ва мазмуни кор оид ба инкишофи нутқ бояд дар назар дошт, ки хонандагон аллакай дар сатҳи муайян дар корбурди забони модарии худро балад ҳастанд, аммо тақозои стандарт ва барномаҳои таълимии давлатй ин аст, ки нутқи хонандагон зина ба зина такмил дода шавад. Чунончи, барои инкишофи нутқи хонандагон барои синфи 5 - 15 соат, барои синфи 6 - 25 соат, барои синфи 7 - 20 соат, барои синфи 8 - 14 соат, барои синфи 9 - 15 соатҳо чудо шудаанд, ки дар асоси талаботи инкишофи нутқи мураттаб иҷро мегарданд. Самтҳои асосии кор аз инҳо иборатанд:
Маълумоти умумй додан дар бораи услубҳои забони адабй;
Навиштани хабар ба рӯзномаи мактаб;
Нақли афсона, латифа ё ҳикоя (дар синф), навиштани мазмуни асосии онҳо (дар хона);
Иншо дар мавзӯъҳои гуногун (дар хона), қироат ва муҳокимаи он (дар синф);
Навиштани навъҳои гуногуни мактуб ва пур кардани лифофа;
Навиштани намунаи ҳуччатҳои расмй-коргузорй;
Нақли муфассали мазмуни матни ҳикоя;
Тартиб додани нақшаи ҳикояҳо ва матнҳои нақлшуда;
Нақли мухтасари филм ё намоишнома;
Муколама ва баҳодиҳй ба намоиши телевизион ё гуфтори радио;
Мубоҳиса оид ба масъалаҳои мухталифи одоби муошират;
Озмун: Қироати шеърҳо;
Озмун: Навиштани иншо.
Ҳадафи инкишофи нутқи хонандагон ин, аз як тараф, вусъати дониш, аз чониби дигар, малакаи корбурди забон мебошад, зеро чунонки аз мушоҳидаҳо бармеояд, дар дарсҳо аксари хонандагон дар ифодаи фикрашон ҳам дар шакли шифоҳй ва ҳам хаттй душворй мекашанд. Бидуни кори муназзам рочеъ ба инкишофи нутқ (дар дарсҳои махсуси инкишофи нутқ, ҳангоми
241
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
омӯхтани мавзӯъҳо, машгулиятҳои берун аз дарс) расидан ба мақсадҳои ниҳоӣ гайриимкон аст. Масъалаи мазкур инчунин аз он ҷиҳат аҳамият дорад, ки хонандагон аз фанни забони тоҷикӣ имтиҳон месупоранд ва шарҳи қазияҳои назарию амалӣ, амсоли таҳлил ва таснифи далелҳои забонӣ, маънидоди ҳодисаҳои забонӣ аз нуқтаи назари мувофиқат ба меъёрҳо, таҳлили воҳидҳои забонӣ аз нуқтаи назари саҳеҳ, дақиқ ва бамаврид истифода будани онҳо, истифодаи усулҳои асосии коркарди матн, баҳогузорӣ ба гуфтор ва навиштори шогирдон аз лиҳози маданияти нутқ, муассирӣ ва ифоданокии тарзи баён, таҳлили лингвистии матнҳои шохаҳои услубҳои гуногун, эҷоди мустақилонаи матн мувофиқи вазифаҳои гузошташуда талаб карда мешавад. Барои расидан ба ҳадаф оид ба ташаккул ва инкишофи нутқи хонандагон омӯзгорро зарур аст дар ин самт кор барад:
A. Самти коммуникативӣ:
• донистани рисолати забон дар ҳаёти шахс, ҷамъият ва сиёсат;
• истифодаи огоҳонаи маводи лексикию грамматикии забон дар соҳаҳо ва ҳолатҳои гуногуни муошират, ки ба фаъолият, хусусиятҳои психологӣ ва шавқу рагбати хонандагон марбутанд;
Б. Самти забонӣ:
• донистан ва дар амал татбиқ карда тавонистани меъёрҳои забони адабии тоҷикӣ;
• ганӣ гардонидани захираи лугавӣ ва такмили маҳорат оид ба истифодаи имкониятҳои воситаҳои грамматикии забон.
B. Самти фарҳангӣ:
• донистан ва дар амал татбиқ кардани қоидаҳои одоби муошират вобаста ба забон;
• истифодаи воситаҳои лексикию грамматикии забон дар омӯзиши масъалаҳои фарҳанги миллӣ.
Ташаккули нутқи саҳеҳ аз омӯзиши воҳидҳои асосии забон (овоз, калима, ибора, ҷумла) ба даст меояд, ки ин масъала ҳам дар Барномаи таълимии забони тоҷикӣ ва ҳам Стандарти давлатии забони тоҷикӣ мавриди баррасӣ қарор гирифтааст ва он низ ҳадафи асосии таълим - таъмини инкишофи нутқи хонандагон, ташаккули маҳорат ва ҳосил намудани малакаи озодона гуфтан ва навиштан бо забони модарӣ нигаронида шудааст. Барои арзёбии ин мақсадҳо, яъне сатҳи ташаккули инкишофи нутқи хонадагон барои таҳлил ду синфро мегирем:
Объекти мушоҳидаи мо фаъолияти сесолаи таълимӣ ва беруназсинфии хонандагони синфи 9-уми мактаб-интернати махсусгардонидашудаи президента барои хонандагони болаёқат мебошад:
№ синф Солҳои хониш / синфҳо
1 9 а 2011-2012/синфи 7а 2012-2013/синфи 8а 2013-2014/синфи 9а
2 9 б 2011-2012/синфи 7б 2012-2013/синфи 8б 2013-2014/синфи 9б
Пеш аз шурӯъ ба амалӣ намудани ҳадафҳо дар бораи сатҳи дониш, малакаҳо ва маҳорати хонандагон бояд тасаввурот ҳосил мекардем. Бо мақсади муайян кардани доираи масъалаҳое, ки ба тариқи фаврӣ бояд ҳаллу баррасӣ мешуданд, пурсиши даҳонӣ гузаронида шуд. Вале баҳои худи хонандагон оид ба донишу малакаҳои онҳо наметавонист, ки манзараро воқеӣ баён созад, бинобар ин зарурати ба таври объективӣ баҳо додан ба дониши хонандагон пеш омад, ки ба воситаи кори амалӣ сурат гирифт: хонандагон бояд дар ҷараёни дарсҳо вазифаҳоеро иҷро мекарданд, ки имконияти мушоҳидаи сатҳи воқеии донишу малакаҳои онҳоро доир ба масъалаи омӯхташаванда фароҳам меовард. Маълумот дар феҳрастҳои махсуси ташхисӣ, ки дар ҷараёни кор мураттаб мешуданд, қайд мегардиданд, яъне баҳогузорӣ карда мешуданд. Маълум шуд, ки бачагон як андоза сатҳи ДММ (дониш, маҳорат, малака)-и худро баланд баҳогузорӣ мекардаанд. Мо ба вазъи инкишофи нутқи хатти хонандагон, ки дар намуди корҳои хаттӣ гузаронида шуданд, холгузорӣ намудем ва аз холҳо аён гардид, ки барои ҳар ду синф супоришҳои додашуда мушкиланд, зеро холҳо хеле паст мебошанд - камтар аз нисфи холи баландтарин, ки баробар ба 3 хол аст.
Таблица №1. Вазъи инкишофи нуткц хонандагон
Дониш, маҳорат, малака Синфи 9а Синфи 9б
Таҳрири матн 0,4 0,6
Истифодаи воситаҳои алоқаи ҷумлаҳо дар матн 0,6 0,7
Чудо кардани сархатҳо 1,2 1,2
Дониш дар бораи матн, аломатҳо ва воситаҳои алоқаманд намудани қисмҳои он 1,3 1,5
Эҷод кардани матнҳои аз ҷиҳати услуб гуногун 1,3 1,3
242
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
Муайян кардани мавзуъ ва мазмуни асосии матн 1,3 1,4
Донистани услубҳои баён, навъҳо ва нишонаҳои онҳо 1,4 1,5
Таҳлили суръати хондан ва навиштан натиҷаҳои зеринро метавон дар таблицаи №2 нишон дод:
Таблица №2. Натицаҳои суръати хондан ва навиштан
Натичаҳои миёна дар синфҳо Синфи 9 а Синфи 9б
Суръати хониш (миқдори калимаҳо дар як дақиқа) 112 121
Суръати навиштан 68 72
Бо назардошти масъалаҳои назариявӣ ва амалие, ки зикрашон дар боло рафт, барои хубтар ба роҳ мондани корҳои таълимӣ оид ба инкишофи нутқи хонандагон чунин тавсия медиҳем:
• зиёд кардани миқдори соатҳое, ки барои инкишофи нутқи хонандагон чудо шудаанд;
• баъд аз гирифтани ҳар як кори хаттӣ гузаштани дарсҳо барои ислоҳи хатоҳо, дарсҳо барои такмили мундарича ва забони иншоҳо (нақлҳои хаттӣ);
• баргузор кардани дарсҳои иловагӣ ва машваратҳои инфиродӣ бо хонандагон рочеъ ба навиштани иншо (нақли хаттӣ);
• интихоби барномаи машгулияти факултативӣ, ки ба инкишофи нутқи хонандагон мусоидат менамояд ва бо он фаро гирифтани доираи васеи хонандагон;
• таҳлили адабиёти методӣ бо мақсади такмили технологияи таълим: методҳо ва шаклҳое, ки барои дар муддати кӯтоҳ расидан ба ҳадаф имкон медиҳанд;
Дар чараёни кор маълум шуд, ки амалӣ намудани тадбирҳои зерин мувофиқи матлаб аст:
1) кори ҳаррӯза бо калима, ибора, чумла, матн вобаста ба услубҳои гуногуни нутқ, махсусан бо матни асарҳое, ки дар дарсҳои адабиёт омӯхта мешаванд;
2) истифодаи унсурҳои таълими фаъол, ки онҳо барои такон додани фаъолияти маърифатии хонандагон мусоиданд;
3) ташкили машгулияти факултативии «Назария ва амалияи иншо дар жанрҳои гуногун»;
4) кори беруназсинфӣ доир ба забон ва адабиёти точик.
Ичрои баъзе машқҳои марбут ба нутқ, ки омӯзгорони пешқадам (масалан, муаллимаи забон ва адабиёти точики мактаби президентии шаҳри Чкалов Раҳимова М.) дар дарсҳо истифода мебаранд:
• диктант: аз хотир;
• иншои хурд бо калимаҳои калидӣ;
• бозии «тафовутро фаҳмон»;
• тартиб додани ибора (чумла, матн) аз рӯйи нақша ё намуна;
• «якчоя намудан»-и калимаҳои пароканда ва созмон додани чумлаҳо.
Методисти машҳури рус К. Д. Ушинский тавсия намуда буд, ки баъди хондани як матн аз рӯйи он сӯҳбати озод кардан мувофиқи мақсад аст. Бинобар ин бояд ҳар омӯзгор кӯшиш намояд, ки бо истифодаи саволҳои эвристӣ хонандагонро ҳарчи бештар ба муҳокимаи матн чалб намояд (унсури усули фаъоли таълим) (4, 42).
Ҳамин тариқ, кори мақсаднок ва мунтазам оид ба инкишофи нутқ имкон медиҳад, ки на танҳо тафаккур, мушоҳидакорӣ, муносибати эҳтиёткорона ва андешамандонаи хонандагон ба забони модарӣ инкишоф ёбанд, балки он дар рушди ҳаматарафаи маданияти насли наврас мусоидат намояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аминов, С. Забони точикӣ: китоби дарсии синфи 9 / С.Аминов. - Душанбе, 2008.- 159 с.
2. Барномаи забони точикӣ барои синфҳои 5-11.- Душанбе, 2006.- 37 с.
3. Стандарти фанни забони точикӣ ва раҳнамои омӯзгор (синфҳои 5-9) -Душанбе, 2012.- 92 с.
4. Ушинский, К.Д. Осори мунтахаби педагогӣ / К.Д.Ушинский.-Душанбе, 1964.- 429 с.
5. Ҳочиев, С. Методикаи таълими забони точикӣ / С.Ҳочиев. -Хучанд, 2009.- 299 с.
6. Ҳочаев Д. Дарсҳои забони точикӣ дар синфи 9/М. Исрофилов, Д.Ҳочаев.- Душанбе, 1992.-269 с
7. Шербоев, С. Методикаи таълими забони точикӣ (Барои донишчӯёни факултетҳои филологии мактабҳои олии Точикистон) / С.Шербов. -Душанбе: Шучоиён, 2009. -459 с.
REFERENCES:
1. Aminov, S. Tajik language: а textbook for 9th forms/S.Aminov. -Dushanbe, 2008. -159 p.
2. Tajik language teaching program for 5-11th forms.-Dushanbe, 2006.-37 p.
3. State standard for Tajik language subject and teachers guide (5-9th forms).- Dushanbe.-429 p.
243
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
4. Ushinskiy, K.D. Collection of works on pedagogy / K.D.Ushinskiy. -Dushanbe, 1964.-429p.
5. Hojiev, S. The method of teaching of Tajik language / S.Hojiev. -Khujand, 2009. -299 p.
6. Khojaev, D. Tajik language classes in the 9th form / M.Isrofilov, D.Khojaev. -Dushanbe, 1992.- 269 p.
7. Sherboev, S. The method of teaching of Tajik language (for the students of philological faculties of the republic of Tajikistan) / S.Sherboev. -Dushanbe: Shujoiyon, 2009.-459 p.
Развитие речи учащихся на уроках таджикского языка
Ключевые слова: обучение таджикскому языку, развитие речи, культура речи, методы пересказа, языковые навыки
Развитие устной и письменной речи является конечной целью обучения каждому языку, в том числе, таджикскому языку в общеобразовательных школах, и ввиду этого комплексная учебнометодическая система направлена на достижение данной цели. Однако общепризнанным является тот факт, что эта проблема до сих пор не нашла своего полного разрешения в методике преподавания языка. В связи с этим, каждая работа, осуществленная в данном направлении, представляет определенную значимость.
Статья принадлежит к числу таких работ, и в ней объектом изучения является ряд вопросов, касающихся развития речи учащихся 5-11 классов. Автор рассматривает изучаемые вопросы в свете целостной системы обучения таджикскому языку, в том числе в трех направлениях существования языка - коммуникационной, лингвистической и культурной, что соответствует требованиям времени Мысли и вывода автора статьи сформированы на основе анализа научных достижений предыдущих исследователей и передового опыта преподавателей средних школ. В рекомендациях автора, изложенных в статье, определяются основные направления деятельности учителей в совершенствовании учебной работы по развитию речи учащихся.
The development of pupils ’ speech in Tajik language lessons
Keywords: teaching Tajik language, speech development, speech culture, methods of narration, language skills.
The development of speaking and writing is the ultimate goal of teaching of each language, including, Tajik language at secondary schools, and in view of this, a comprehensive educational-methodical system aims to achieve this goal. However, it is a well-known fact that this issue has not yet found its full resolution in the science of language teaching methodology. Therefore, each work carried out in this direction is of a certain value.
This article is one of such works, and a number of issues related to the development of speech of pupils of 5-11th classes are the object of study. The author reviews the studied questions in the light of an integrated system of training of Tajik language, including in the three areas of language functioning: communicative, linguistic and cultural, that meets the requirements of the time. The thoughts and findings of the author are developed on the basis of the analysis of scientific achievements of previous researchers and the best practices of secondary school teachers. The recommendations of the author presented in the article, specify the main directions of the activity of teachers to improve the educational work in order to develop the speech of pupils.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Тиллохоцаева Муҳаббат Набиҷоновна, номзади илмҳои филологй, дотсент, мудири кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоҷики Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академикБ.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), E-mail: tillyahodzhaeva@mail.ru
Сведения об авторе:
Тиллоходжаева Мухаббат Набиджановна, кандидат филологических наук, доцент, заведущая кафедрой методики преподавания таджикского языки литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.ГГафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: tillyahodzhaeva@mail.ru
Information about the author:
Tillokhojaeva Muhabbat Nabijanovna, Candidate of in Sciences Philological, Associate Professor, the Department of Teaching of Tajik Language and Literature, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail:
tillyahodzhaeva@mail.ru
244
