CC BY
121
10.01.10. ЖУРНАЛИСТИКА
10.01.10. JOURNALISM
УДК 070 Ф. УМАРБЕК
ББК 80,84
«ҶУМҲУРИЯТ» ВА БАЪЗЕ ОМИЛҲОИ ТАҲАВВУЛИ ЛУҒАВИИ ЗАБОНИ ТОҶИКЙ
Вожаҳои калидӣ: забои, истилоҳот, матбуот, таҳаввулот, инкишоф, таҳлил, рӯзнома, мантиқи сухан
Таркиби лугавии забони тоҷикӣ борҳо дар пайи сиёсат ва идеологияи замона ба таҳаввулу тагйирот дучор гашта, ба он калимаву истилоҳоти забоиҳои бегона ворид шудаанд. Ба саҳифаҳои рӯзномаҳо назар карда, ба хубӣ пай мебарем, ки дар ҳар як давра забон то куҷо ба таҳаввулот дучор гаштааст, зеро васоити ахбори омма чун аслиҳаи тавоно дар такмил ва пешрафти сохти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва маънавии ҷомеа мақоми шоиста дорад.
Аз нахустин рӯзномаи тоҷикии «Бухорои шариф» (11-уми марти соли 1912), то дигар рӯзномаву маҷаллаҳои баъдтар бо кӯшишу талошҳои равшанфикрони тоҷик бавуҷудомада, мақом ва ҷойгоҳи забони тоҷикӣ дар маркази таваҷҷуҳ қарор дошт. Аммо ин масъала пас аз таъсиси Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон ва ба вуҷуд омадани нахустин нашрия дар он («Иди тодик» 15-уми марти соли 1925) ранги дигар гирифт. Ба хусус, дигаргун шудани шароити зиндагии халқи тоҷик дар натиҷаи Инқилоби Октябр, таъсири омилҳои сиёсию идеологӣ, барқарор шудани робитаи халқи тоҷик бо мардуми рус ва ҳамзамон таъсири забони русӣ ба забони гуфтугӯйиву адабӣ боиси таҳаввулоти лугавии забони тоҷикӣ гардид. Таҳаввулоту тагйироте, ки пас аз Инқилоби Октябр дар забони тоҷикӣ ба вуҷуд омад, нақши он дар роҳи инкишофу пешрафти минбаъдаи он аз ду самт ҳам мусбат ва ҳам манфӣ баҳогузорӣ мешавад. Пас аз инқилоб дар баробари ба вуҷуд омадани дигаргуниву пешравиҳои азим дар соҳаҳои гуногуни ҳаёти халқ, забони адабии тоҷикӣ низ ба давраи нави тараққиёти таърихӣ ворид шуд. Дар ин замон таъсиси Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон дар ҳайати Узбекистан (1924) ва сипас табдил ёфтани он ба Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон (соли 1929), зиндагӣ дар ҳайати Иттиҳоди Шӯравӣ, ки забони ягонаи умумидавлатӣ русӣ ба шумор мерафт, инчунин рӯзномаву маҷаллаҳо дар шаклгириву густариши забони ҳозираи тоҷикӣ саҳми назаррас гузоштанд. Ба таъбири забоншинос С. Назарзода «Матбуот он солҳо озмоишгоҳе буд, ки лугату истилоҳоти нав аввалан дар дастгоҳи он санҷида шуда, сипас вориди забони адабӣ мешуданд» (3, 16).
Тамоми тагйирот сарфи назар аз мусбат ё манфӣ буданаш баёнгари воқеаву ҳодисаҳои ҳар як замон мебошад ва ин раванд ба забон низ бетаъсир нахоҳад монд. Тагйир ёфтани сохти иҷтимоии замон, пешрафти ҳаёти сиёсӣ, моддӣ ва маънавии халқ, нахуст дар забон намудор мегардад. Зеро бо падид омадани сохтори нави ҷамъият дар соҳаи истеҳсолот, маориф, маданият мафҳумҳое ба вуҷуд меоянд, ки ҳар кадоме дар ифодаи худ воҳидҳои нави лугавиро ба вуҷуд меоранд. Чунин мафҳумҳо солҳои зиёд дар забони тоҷикӣ тавассути забони русӣ ворид гардидаанд ва муддати зиёд ба ҳамон тарзи русӣ ва аврупоии худ корбаст шудаанд. Чунончи, аввалин усули истифодаи ин вожаҳо иқтибоси айнан ва бевосита, аз қабили трактор, стансия, инженер, вокзал, самолёт, институт, республика, партия, пропаганда, пролетариат ва амсоли ин буда, то огози даврони бозсозӣ ва соҳибистиқлолии Тоҷикистон дар таркиби лугавии забони тоҷикӣ ва матнҳои рӯзномаҳо бо ҳамин шакли навишту талаффузи русиашон фаровон истифода шудаанд. Агар бархе аз истилоҳоти техникиро сарфи назар намоем, қарина ва муодили тодикиашон қисми зиёди вожаҳои русӣ дар забони мо мавдуд будааст. Аммо ба сабаби он ки забони русӣ миёни 15 ҷумҳурии Иттиҳоди Шӯравӣ мавқеи аввалро соҳиб буд, ба забони модарии ҳар як думҳурӣ дар сатҳи расмӣ, бахусус дар нашрияҳои даврӣ, ки ҳамзамон ифодакунандаи ҳадафҳои ҳизб буданд, чандон таваддуҳ зоҳир намешуд. Аниқтараш, дороиҳои забони тодикӣ қурбони идеологияву сиёсати ҳукумати онвақта гардида буд. Ин ҳақиқати талх ва падидаи номатлуби он замон, ҳарчанд рушанфикрони даврро нороҳат карда бошад ҳам, эшон бо сабаби тақозои вазъият ва сиёсати иделогӣ баҳри ислоҳи вазъ чорае надоштанд. Бар асари омилҳо ва ангезаҳои идтимоиву сиёсӣ ва фарҳангӣ дар забони адабии тодикӣ тагйироти зиёде ба вудуд омад. Агар то инқилоби ибтидои садаи XX ва ба ҳайати Итиҳоди Шӯравӣ дохил шудани Тодикистон забони адабии
136
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
тоҷикӣ бар пояи забони классикии адибони форсу тодик ривод меёфт, баъд аз он сиёсати ҳукумати вақт мадрои инкишофи забони тодикиро куллан тагйир дод. Ба таъбири академик М. Шакурӣ, дар ин давра забони мо «тодикивожаву русисохтор» гардида буд. «Забони мо ду маротиба ба ҳолати махсуси ногувор дучор шуд. Бори аввал ҳангоми истилои араб буд, ки тамоми низоми давлатдорӣ ба арабӣ сурат мегирифт ва забони форсӣ забони хонагӣ шуда буд. Бори дувум дар замони шӯравӣ, ки мутаассифона бинобар талаботи сиёсати давр забони тодикӣ аз низоми давлатдорӣ дур гардонида шуд ва забони хонанишин гардид» (6, 28).
Ин падидаҳо натидаи таҳаввулоти солҳои 1920-1930- юм буданд, ки дар таърихи забони тодикӣ баҳсу мунозираҳои зиёдеро ба вудуд оварданд. Огози ин падида нахуст аз содагардонии забон бо мақсади ба истилоҳ саводноккунии мардум ва табдили алифбои арабиасоси форсӣ ба лотинӣ ибтидо мегирад, ки дар таърих бо номи «маҳви бесаводӣ» ёд мешавад. Ҳамзамон, таҳияи имлои нав ва муайян намудани чигунагии забони адабии тодикӣ, афзоиши нақши матбуот ва таъсири забони русӣ ба он идомаи таҳаввулот ва мубоҳисаҳои дохили ин забон дар солҳои мазкур ба ҳисоб мераванд. Дар солҳои аввали Ҳокимияти Шӯравӣ чун дигар думҳуриҳои Осиёи Миёна дар Тодикистон низ яке аз ҳадафҳои муҳими сиёсати давлатӣ гузаронидани инқилоби фарҳангӣ ва саводнокгардонии аҳолӣ маҳсуб меёфт. Аммо ҳукумати вақт чораи нахустини роҳандозии ин инқилоби фарҳангиро дар табдили хати арабиасоси форсӣ ба лотинӣ дид. Забоншинос Ғ. Ҷӯраев тагйири алифбои арабиасоси форсиро зарбаи нахустин дар роҳи дудо кардани забони тодикӣ аз асолати таърихии он зикр сохтааст Ва ӯ дуруст дарёфта, ки ин тадбир «заминаи асосии рушди забонро, ки забони адабиёти классикии ҳазорсолаи форсу тодик мебошад, заиф кард» (5,31).
Падидаи табдили алифбои арабиасоси тодикон, ки дар охири солҳои 20-уми садаи XX ба вудуд омад, миёни муҳаққиқон ва забоншиносони тодик ду андешаро ба вудуд овардааст. Гурӯҳе агар ин тадбирро сиёсати деринаи ҳукуматдорони онвақтаи рус маънидод карда, амалисозии ҳадафу мақсадҳои муайян ва теша ба решаи фарҳанги ҳазорсолаи тодик донанд, бархеи дигар бар онанд, ки ин амал тақозои замон буд. Вале бештари муҳаққиқон ба ин андешаанд, ки ҳадафи ин кӯшишҳои ҳукумати давр барои содагардонии забон на саводноккунии мардум, балки ҳарчи зудтар ба омма расонидани матолиби аҳдофашон будааст. Муҳаққиқ Пайванди Гулмуродзода зикр мекунад, ки «ҳатто гурӯҳе аз олимони рус дар матбуоти русии Осиёи Миёна дар солҳои 20-уми садаи гузашта даъво пеш оварданд, ки барои тодикон бояд забони тоза эдод кард» (2).
Зуҳури рӯзномаву мадаллаҳои нав минбаъд дар таҳавулоти лугавии забони тодикӣ ва рушду такомули истилоҳоти нави сиёсиву идтимоӣ саҳм гирифтаанд. Пешсафтарин нашрияи расмии «Ҷумҳурият» ҳам, ки дар он солҳо номи «Тодикистони сурх» - ро дошт, дар он замон майдони фарох ва минбари озод барои мубоҳисаҳо дар атрофи масъалаҳои забон гардида буд. Бузургтарин шахсиятҳои сиёсӣ, фарҳангии кишвар, аз қабили устодон С. Айнӣ, А. Лоҳутӣ, Б. Ғафуров, М. Турсунзода ва дигарон маҳз дар саҳифаҳои ин рӯзнома барои бедории тафаккури миллӣ, худогоҳӣ ва худшиносӣ мақолаҳо нигоштаанд.
Аз услуби «Бедории тодик» то ба «Тодикисони сурх» табдили ном кардани он аён мегардад, ки пас аз инқилоб ва дар солҳои аввали Ҳокимияти Шӯравӣ забони тодикӣ асолати худро бар пояи забони осори классикӣ то дойе нигоҳ доштааст. Чунончи, Аврупо-Урупо, октябр-уктобир, комитет-кумита, программа-пругром, комиссия-комисиюн, телеграф - телегроф барин истилоҳоти русиву аврупоӣ ба талабот ва сохтори забони тодикӣ, бахусус ба талаффуз, яъне савтиёти он мувофиқ гардонида мешуд. Ин анъана то замони иваз шудани алифбои арабӣ ба лотинӣ, яъне то солҳои 1929 ба ҳамин минвол идома кардааст.
Дар хусуси масъалаи пругроми тайёршудаи ба воситаи Плохонуф ва тасдиқи рӯзномаи Искро, дар қисмати асосии ҳамин пругром, дар миёни мудофиачиёни иқтисодӣ ва тарафдорони фирқаӣ буданд, мубориза ба ъамал омад («Бедории тоцик» 1928.- 13-уми август).
Инчунин усули дамъбандии арабӣ ба воситаи пасвандҳои - ун, - юн, -от, -ёт дар вожаҳои русӣ низ роид гардида будааст.
Кумитаи инқилоб тасмим гирифтааст, ки ҳарчи зудтар лоиҳа ва дастуроти шӯроҳо ва комисиюнҳои қишлоқотро ба забони узбекӣ ва тодикӣ чоп ва мунташир намояд («Бедории тоцик», 1925.- 28-уми декабр).
Дар ин давра истилоҳсозӣ ба таври маълум сурат гирифта, барои ифодаи маъноҳои нав аз калимаҳои тодикиву арабӣ ба таври васеъ истифода мешуд ва ҳамчунин, захираи бойи фонду таркиби лугавии забони тодикӣ пурра ба кор мерафт.
Аз мутолиаи шумораҳои солҳои сиюм эҳсос мегардад, ки вожаҳое, ки бар пояи сабки забони рӯзномаву мадаллаҳои то замони Инқилоб, аз қабили «Бухорои шариф», «Шуълаи инқилоб», «Овози тодик» истифода мешуданд, то андозае бегона ва нофаҳмо гардида буданд. Калимаву истилоҳоти русию аврупоӣ фавд-фавд тавассути забони матбуот ба забони адабӣ роҳ ёфта, дойи
137
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
вожаҳои аслии тоҷикиро танг менамуданд. Ба таъбири академик Муҳаммадҷон Шакурӣ «агар забони маҷаллаи «Шуълаи инқилоб» (Самарканд, 1919-1921) бо рӯзномаи «Овози точик» (Самарканд, аз соли 1924) ва ё «Бедории тоҷик» (Душанбе, аз 1925) муқоиса шавад, бештар аз ҳама ин чиз ба назар мерасад, ки дар забони ин ду рӯзнома унсурҳои гуфтугӯйи авомона ва беқоидагӣ бо суръат афзоиш ёфта ва забон оҳиста-оҳиста аз форсии адабии ҳазорсола дур шудааст» (6, 32).
Айни ҳамин нукта дар мактуби адибони тоҷик Сотим Улугзода, Абдусалом Деҳотӣ, Ҳаким Карим ва Мирзо Турсунзода бо номи «Бар зидди вайронкориҳои забон», («Точикистони сурх» ..
.....) ба тафсил дарч шудааст. Адибони тоҷик Сотим Улугзода, Абдусалом Деҳотӣ, Ҳаким
Карим ва Мирзо Турсунзода, ки баъдтар бо рӯзномаи «Точикистони сурх» ҳамкории доимӣ доштанд, аз камбудиву нуқсонҳои забони он изҳори нигаронӣ кардаанд. «Газетаҳои мо ба чойи ин ки дар ислоҳ ва такмили забон, дар интишори забони дурусти адабӣ роҳбарӣ кунанд ва сардорӣ намоянд, баръакс худашон ба вайронкориҳои дурушти забони точикӣ роҳ медиҳанд. Газетаи «Точикистони сурх» ҳам на танҳо аз ин гуна хатокорӣ холӣ нест ва на фақат бар зидди онҳо мубориза намебарад, балки, мутаассифона, дар ин вайронкориҳои забони точикӣ пешрав ва пешоҳанг аст». («Точикистони сурх», 1936.- 4 январ).
Аз нигоштаҳои солҳои 1925 то солҳои 1940 чунин ба назар мерасад, ки забони рӯзнома барои мардум қариб дар ҳолати то як андоза бегонагӣ қарор дошт. Яъне асолату назокати классикии меъёри забони матбуот бар тибқи дастуру меъёрҳои ҳизби ҳоким ҳадафмандона тагйир ёфта буд. Забоншинос Нормуҳаммад Одинаев ин нуктаро батафсил зикр карда, ки «солҳои 20-уми асри XX ҳама гуна истилоҳоти забони адабӣ ва ивазшавии алифборо сиёсати замон ба мақсади чудо намудани точикон аз гузаштаи фарҳангӣ ба роҳ монда буд... Ин тадбир дар солҳои 20-30 тамоми мардумро аз фарҳангу адаби гузашта чудо намуда, донишманду деҳқонро дар як сатҳ гузошт» (4, 43).
Ибтидои солҳои 30-юми садаи ХХ давраи ҳассостарини таҳаввулоти забони точикӣ ба шумор меравад. Маҳз дар ин давра сиёсати навсозии забон, гузариш ба алифбои лотинӣ ва зери фишори сиёсат ва идеологияи давлатӣ қарор гирифтани меъёрҳои дастурии забон рӯйи кор омад, ки ба забони матбуот таъсири амиқ гузошт. Ин таҳаввулот ва навсозии забони адабӣ то ибтидои солҳои 40-ум идома ёфт. Аммо ибтидои даҳсолаи чоруми садаи бист боз як марҳалаи дигари тагйиротро дар забони точикӣ ба вучуд овард. Ин, пеш аз ҳама, гузаштан аз алифбои лотинӣ ба кириллӣ буд. Ҷорӣ гардидани алифбои лотинӣ ва пас аз чанде гузаштан ба алифбои кириллӣ (1940) доираи истифодаи калимаҳои русиву аврупоиро дар забони точикӣ зиёд намуд ва дар баробари ин мавқеи истифодаи истилоҳҳои хоси забони точикӣ маҳдуд гардид. Ба ин восита мавқеи асолати забони точикӣ ва таркиби лугавии он дигарбора қурбони сиёсати замон гардид. Ачиб он, ки истилоҳоти русиву аврупоӣ ба зудӣ чойи вожаҳои нобу шевои точикиро ишгол намуданд ва зуд ба забони адабиву китобӣ ва ба забони мардум роҳ ёфтанд. Чунончи, ҷумҳурӣ - республика, ҳизб - партия, накша - план, пешоҳанг - пионер, варзиш - спорт, инҳисор - монополия, маърака - компания, сарборӣ - нагрузка ва садҳо калимаи дигар амсоли ин аз қабили вожаҳои аслии точикӣ буданд, ки акнун дар матни рӯзномаву китобҳо ва нутқи мардум ба шакли русиву аврупоиашон корбаст мешуданд.
Забоншиносон воридшавии вожаҳои бегонаро ба таркиби лугавӣ яке аз роҳҳои асосии ганӣ ва пуриқтидор гаштани забон медонанд. Аммо ин дар сурате даст медиҳад, ки ҳангоми ворид сохтани ҳар гуна истилоҳ қоидаҳои сарфу наҳв ва талаботу меъёрҳои савтиёти забони мавчуда сарфи назар нашаванд. Модоме ки дар таркиби лугавии забони худӣ вожаҳои нобу шево барои ифодаи тамоми ашё мавчуд аст, ичборӣ чорӣ намудани вожаҳои забони бегона нишонаи он аст, ки меъёрҳои дастурии забони точикӣ зери фишори сиёсати давр қарор доштааст.
Маълумоти имрӯза нишон медиҳад, ки дар совхозҳои пахтакории цумҳурият ҳанӯз дигаргунӣ нест («Точикистони сурх», 1930. - 10-уми июн).
Дар мактабҳои ибтидоӣ, миёнаи нопурра ва миёнаиреспубликаамон нимсолаи якуми таҳсил ба охиррасид... («Точикистони сурх», 1940.- 4-январ).
Дар ин ду санад, ки яке маводи соли 1930 ва дувумӣ маводи соли 1940-и «Точикистони сурх» аст, аввал калимаи ҷумҳурият истифода шудааст, сипас калимаи русии республика ба забони матбуот роҳ ёфтааст.
Таҳаввулот ва тагйироти лугавӣ дар илми забоншиносӣ, одатан ба воситаи имконоти дохилии забон ва инчунин, иқтибос аз забонҳои бегона ба вучуд меояд. Дар марҳилаи муайяни инкишофи забон барои ифодаи як мафҳум ду ва ё се воҳиди ҳаммаъно истифода мешавад. Чунончи, дар мавриди ифодаи рӯзнома аввал ҷарида мегуфтанд, сипас рӯзнома истифода шуд, як муддат варианти русиаш газета маъмул гашт ва оқибат имрӯз рӯзнома эҳё гардид ва мавриди истифодаи
138
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
умум қарор дорад. Ба монанди ин вожаи фирка дар замони амирй маъмул буд, баъдан дар замони шӯравӣ калимаи русии партия ҷойи онро гирифт, аммо имрӯз вожаи ҳизб мавриди истифодаи умум қарор дорад.
Давраи авҷи тоҷикиситезӣ ва русигароии забон пас аз қабул намудани алифбои кириллӣ (1940) дониста мешавад. Тадбири алифбоивазкунӣ халқи моро даҳсолаҳо ақиб мононда, дар баробари ин пайванди моро аз мероси бойи гузаштагонамон чудо кард. Аллакай дар солҳои 1940-1950 мардум ба вожаҳои русӣ то чойе ошноӣ пайдо карда буданд ва забони матбуот омехта бо вожаҳои русию аврупоӣ мавриди истифода қарор дошт.
Ба андешаи академик Муҳамадчон Шакурӣ «... натича ин шуд, ки як содагӯйии маҳз, як содагаройии одии пастмаҳак, як содаписандии бесаводона, ки қоидаи нигориш, риояи таносуби сухан ва мантиқи робитаи чузъҳои онро эътироф намекард, ривоч ёфт, қаламронии худсаронаи бесаводона расм шуд» (6, 21).
Дар даҳсоли 50- уми асри гузашта «Точикистони сурх» калимаҳои русию точикро ба таври мувозӣ истифода бурдааст. Ҳатто одитарин калимаҳои точикӣ бо ҳаммаънои русиашон оварда мешаванд.
Ба наздикӣ пленуми комитети партиявии район барпо шуд...(«Точикистони сурх», 1950.- 31-уми март).
Танҳо аз мисоли овардашуда аён аст, ки вожаҳои русии пленум-маҷлис, комитет-кумита, партиявӣ-фиркавӣ, ҳизбӣ, район-ноҳия мақоми расмӣ гирифтаанд.
Бо вучуди ин солҳои 50-ро метавон як давраи таҳаввулот ва огози баргаштан ба асолати забони точикӣ номид. Маҳз дар ин замон оҳиста-оҳиста равияи эҳёи маданият ва рӯ овардан ба таърихи гузаштаи хеш огоз гардид, ки ин раванд ба меъёри истилоҳсозии забони точикӣ низ бетаъсир намонд. Ҳарчанд меъёри асосии истилоҳсозии забони точикӣ дар баъзе соҳаҳо ба воситаи вожаҳои асосии точикӣ амалӣ гардид, вале дар баъзе соҳаҳо, хусусан илмҳои дақиқ ва ичтимоию сиёсӣ бештари истилоҳҳо бетағйир монданд.
Съезд боз як бори дигар нишон дод, ки ташкилоти партиявӣ аз чиҳати идеявӣ ва политикӣ чи гуна афзудааст(«Точикистони сурх», 1940. - 29-уми март);
Шубҳа нест, ки анҷуман ба фаъолияти зури вакилон гузашта, барои ... баланд бардоштани фаъолияти сиёсӣ ва меҳнатии онҳо тадбирҳои муҳим муайян менамояд («Точикистони советӣ», I960.- 24-уми).
Ин мисолҳо, ки яке аз шумораи солҳои 1940 ва дигар аз солҳои 1960 оварда шудааст, далели тагйирёбии истилоҳоти лугавианд. Агар дар даҳсолаи аввал вожаҳои русии съезд, партиявӣ, идеявӣ ва политикӣ маъмул бошанд дар солҳои 60-ум съезд ба анҷуман ва политикӣ ба сиёсӣ бадал гардидааст. Инро метавон огози нишонаҳои беҳсозии вазъи забони точикӣ дар ин солҳо номид.
Солҳои 1950 ва 1960 дар пайи сиёсати ҳукумат, ки андаке нарм гашта буд, иртиботи фарҳангии зиёиёни точик ба кишварҳои ҳамзабон - Эрону Афонистон як андоза вусъат ёфт ва он боис шуд, ки ба забони точикӣ асарҳои зиёде тарчума ва баргардон шаванд. Дар таъсири ин тавассути матбуоти кишварҳои ҳамфарҳанг ба таркиби лугавии забони точикӣ вожаҳои нав падид омаданд.
Муҳақкиқон ин таъсирро мусбат арзёбӣ намудаанд. Аз чумла Р. Амонов ва Р. Ғаффоров қайд мекунанд, ки: «Дар натичаи таъсири кишварҳои ҳамсоя - Афгонистону Эрон солҳои охир даҳҳо калимаву таркиб ва моделҳои нави иборабандӣ ба забон дохил гардид: овозхон, кӯдакистон, ҳизб, ёвар, дастовард, ноҳия, навор, уток, таи, бидуни, ҷиҳати, василаи, тавассути; пешояндҳои таркибӣ-аз нигоҳи, аз лиҳози, ба хотири, ба шумули, аз ҳайси, ба ҳайси; ибораҳои бистарӣ шудан, тасмим гирифтан (1).
Аммо ворид шудани ин калимаҳо ба забони точикӣ доираҳои махсусро ба ташвиш оварда буд. Ин буд, ки он замон баҳси иваз намудани калимаҳои расмиятёфтаи забони точикӣ ва русӣ-интернатсионалистӣ ба муодилҳояшон, ки гӯё бо таъсири шеваҳои эрониву афгонӣ ворид шудаанд, ба вучуд омад ва, мутаассифона, аксаран ин падидаро «тамоюли нораво ва носолим» маънидод карданд. Аммо, чунон ки аз таърихи забон маълум аст, чунин калимаҳоро, ки дар замони шӯравӣ эронизм мегуфтанд, дар асл бо таъсири шеваҳои Эрон ва Афгонистон падид наомада, балки ҳамон унсурҳои классикие буданд, ки дар натичаи демократӣ шудани забони адабии точикӣ ва риояи меъёрҳои классикӣ пайдо шуда буданд.
Пас аз солҳои 60-ум ҳарчанд масъалаи забон ва тарзи баён, аз қабили тарзи ибораоройӣ ва калимаву чумласозӣ, мантиқи сухан ва услуби тарчума бештар мавриди муҳокима ва таваччуҳи зиёиён қарор гирифт, вале ин муҳокимаҳо чандон ба дарди забони точикӣ нахӯрд. То даврони бозсозӣ вазъи забони точикӣ мувофиқ ба хостаҳои сиёсати даврони Шӯравӣ боқӣ монда, дар забони матбуот вожаҳои русӣ-интернатсионалӣ фаровон истифода мешуданд. Чунончи:
139
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
Газетаҳои мамлакатҳои социалистии бародар, матбуоти партиям коммуниста ва коргарй, аҳамияти оламшумули таърихииин съездро қайд карда истодаанд («Точикистони совета», 1971. -1 -уми апрел);
Коллективи иттиҳодияи истеҳсолии пахтатозакунии Кӯлобзакази пахтакорони районҳои Совет ва Дангараро иҷро кард.. .(Точикистони совета», 1980. - 5-уми апрел);
Аксарияти даъватшудагон аз Тоҷикистон аъзоёни ВЛКСМ буда, нишонҳои комплекси ГТО доранд, спортсменҳоиразряддор мебошанд («Точикистони совета», 1980. - 30-юми март);
То замони бозсозй ва қабули Қонун «Дар бораи забони точикй» (22-юми июли соли1989) забон бештар дар иҳотаи сиёсати давр қарор дошт. Танҳо нимаи дуюми солҳои 1980 дар Тоҷикистон давраи эҳёи тамаддун ва фарҳанги бостонй шурӯъ мегардад ва бо вазидани насими бозсозй нахустин даъвои халқи тоҷик аз озодии истиқлолияти забон огоз шуд. Мақолаю асарҳои Муҳаммадҷон Шакурй, Лоиқ Шералй, Раҷаб Амонов, Р. Ғаффоров, Ӯктами Холиқназар, Мукаррама Қосимова ва даҳҳои дигар гувоҳ бар он аст, ки халқи тоҷик нахустин воситаи эҳёи миллии хешро дар озодию истиқлолияти забонаш тасаввур намуда буд.
Бо шарофати бозсозию ошкорбаёнй дар тамоми риштаҳои ҷомеа, аз ҷумла фарҳангу илм, ҳақиқатнигорй дар такя ба усулҳои илмй шурӯъ гардид. Дар партави сиёсати бозсозй ва ошкорбаёнй, ки роҳбарияти ҳукумати вақт ба ин ҳама роҳ кушода буд, дар баробари эҳёи расму анъанаҳои бостонй ва пос доштани осори гузаштагону ниёгон, таҳкиму густариши нақши забони модарй дар ҷомеа рӯз аз рӯз афзуд.
Пас аз қабули Қонун забони тоҷикй ба мақоми давлатй соҳиб гардид ва акнун забоне ҳисоб меёфт, ки номи ҷумҳурй ба он вобаста буд. Воқеан забони тоҷикй акнун ба маҷрои дигар равона гардид ва ҳаракатҳои озодихоҳиву демократиткунонии ҷомеа ба он таъсир гузошт. Аз ҳама муҳим забони тоҷикй ба тадриҷ дар тамоми идораву муассисаҳои давлатй роҳ ёфт ва забони русй ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо мақом гирифт. Тамоми махдудаҳо бардошта шуда, даҳҳо калимаю вожае, ки дар замони шӯравй истифодаашон маҳдуд буд, аз қабили ҷумҳурӣ, анҷуман, ҳизб, ноҳия, шӯро, шаҳрванд ва гайра дубора мавриди истифода қарор гирифтанд.
Ин ҷо метавон ба чунин хулоса расид, ки ҳарчанд дар замони шӯравй забони тоҷикй таҳти таъсири забони русй қарор дошт, вале бо вуҷуди ин дар як ҷо наистода, баръакс пеш рафтаву нумуъ кардааст. Ангезаҳои ҳадафмандонаи замон танҳо дар сатҳи расмй ва забони матбуот боқй мондаанд. Садҳо асару китоби бадеии адибонамон, ки дар солҳои Ҳокимияти Шӯравй таълиф шудаанд, гувоҳи он аст, ки забони адабии тоҷикй дар асл бар пояи забони ноби классика қарор дошт, ки имрӯз мо бо он сари кор мегирем. Аз ин рӯ, агар имрӯз агар бар он андеша бошем, ки Ҳокимияти Шӯравй ва забони русй забони тоҷикиро ба ҳолати харобиовар дучор намуд, он ҳам чандон аз рӯйи инсоф нахоҳад буд. Дар акси ҳол низ забони рӯсй ба сифати яке аз забонҳои муқтадири дунё ҳамчун манбаи инкишофи забони тоҷикй хизмат намудааст. Аммо бо гузашти айём истифода шудани вожаву истилоҳоти русй дар забони тоҷикй ва баъдан иваз шудани онҳо бо муодилҳои тоҷикиашон низ як ҳодисаи табий хоҳад буд. Танҳо забони ВАО тамоми тагйироту дигаргунии ҷомеаро зуд қабул намуда, чун оина таҷассум мекунад, аммо ин маънои онро надорад, ки ҳарфи гуфтаи ВАО нуқтаи охирин ва намунаи аслии забон пазируфта шавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Амонов, Р. Иқтибосҳои забон чй муаммо доранд? / Р. Амонов, Р. Ғаффоров // Тоҷикистони советй.- 1988. - 17-уми сентябр.
2. Гулмуродзода, П. - Забони форсй: Қолабҳои шӯравй ва тафаккури қолабй / П. Гулмуродзода // Сомонаи BBC http://www.bbc.co.uk/tajik/institutional/2012/01/120121_ea_persian_gulmurod.shtml 2012. - 21-уми январ.
3. Назарзода, С. Нақши матбуот ва тарчума дар ташаккули истилоҳоти забони точикй / С. Назарзода // Баъзе масъалаҳои забони васоити ахбори омма. - Душанбе: Ому, 2009.-С. 16-24.
4. Одинаев, Н. Сабақҳои таърихии таҳаввули забони точикй. / Н. Одинаев // Забони точикй дар мабнои мубоҳисаҳо. - Душанбе: Ирфон, 2007. - С. 39-56.
5. Ҷӯраев, Ғ. Нақши омилҳои ичтимой дар рушди забон / Ғ. Ҷӯраев // Забон ва чомеа (Мачмӯаи мақолаҳои илмй). - Душанбе: Деваштич, 2006. - С. 27-42.
6. Шакурй, М. Сарнавишти форсии точикии Фароруд дар садаи бист / М. Шакурй - Душанбе: Адиб, 2003. - 104 с.
REFERENCES:
1. Amonov, R. Which issues do language borrowings have? / R. Amonov, R. Gafforov // Tojikistoni soveti.- 1988. - 17 September.
140
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
2. Gulmurodzoda, P. - Persian language: Soviet stereotypes and stereotypical thinking / P. Gulmurodzoda//BBC Website http: // www.bbc.co.uk / tajik / institutional / 2012 / 01 / 120121_ea_persian_gulmurod.shtml 2012. - 21 January.
3. Nazarzoda, S. The role of the press and translation in the development of terminology of Tajik language / S. Nazarzoda // Some issues of media language. - Dushanbe: Ому, 2009.- PP. 16-24.
4. Odinaev, N. The historical lessons of the development of Tajik language. / N. Odinaev // Tajik language at the center of discussions. - Dushanbe: Irfon, 2007. - PP. 39-56.
5. Juraev, Gh. The role of social factors in the development of language / Gh. Juraev // Language and society (collection of scientific articles). - Dushanbe: Devashtich, 2006. - P. 27-42.
6. Shakuri, M. The fate of Persian Tajik Maverannahr in the twentieth century / M. Shakuri. -Dushanbe: Adib, 2003. - 104 p.
«Чумхурият» и некоторые факторы развития терминологии таджикского языка
Ключевые слова: язык, терминология, идеология, политика, печать, развитие, анализ, логика речи.
В статье рассматривается и анализируется проблема становления и развития терминологии современного таджикского языка. Автор на основе материалов периодический печати, в том числе газеты «Ҷумҳурият», пытается показать процесс становления терминологии таджикского языка с учётом политических и социальных факторов, а также процесс развития таджикской прессы и с помощью этого выявить особенности его изменения. В статье с акцентом на реальные материалы также показан процесс внедрения инородных, в том числе русских, слов и терминов в словарный состав таджикского языка, пути их адаптации с нормами и закономерностями таджикского языка, роль периодических изданий в популяризации новых понятий и т.д. Процесс внедрения инородных терминов в словарный состав таджикского языка посредством прессы (средств массовой информации) в разные периоды его развития имел не одинаковый характер. Так, если в советское время внедрение таких терминов и понятий имело постоянную тенденцию, то в годы государственной независимости Республики Таджикистан в силу национального самосознания наблюдается отказ от них.
"Jumhuriyat "and some factors of terminology of Tajik language Keywords: language, terminology, ideology, politics, press, development, analysis, logic of speech.
The article discusses and analyzes the issues of establishment and development of terminology of modern Tajik language. The author on the basis of the periodical press, including ''Jumhuriyat” newspaper, shows the process of establishment of Tajik language terminology taking into account political and social factors as well as the development of Tajik press, and reveals the features of its change through it. With an emphasis on real materials, the article also shows the process of introduction of foreign, including Russian, words and terminology into the vocabulary of Tajik language, the ways of their adaptation to the norms and laws of Tajik language, the role of periodicals in the promotion of new concepts, etc. The process of introduction of foreign terminology into the vocabulary of Tajik language through the press (the media) in different periods of its development does not have the same character. So, if in the Soviet period the introduction of such terminologies and concepts had a constant trend, however, they are cut down in the years of independence of the Republic of Tajikistan by virtue of national identity.
Малумот дар ораи муаллиф:
Умарбек Фаридун (Фаридуни Умарбек), аспирант курси 2-юми факултети журналистикаи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон (Цумҳурии Тоҷикистон, ш. Душанбе), E-mail: faridun-0990@mail.ru
Сведения об авторе:
Умарбек Фаридун (Фаридуни Умарбек), аспирант 2-ого курса факультета журналистики Таджикского национального Университета (Республика Таджикистан, г. Душанбе), E-mail: faridun-0990@mail.ru
Information about the author:
Umarbek Faridun (Fariduni Umarbek), a Post-graduate student of the 2nd year of the Faculty of Journalism of Tajik National University (Republic of Tajikistan, Dushanbe), E-mail: faridun-0990@mail.ru
141
