CC BY
140
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ 10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 343 ББК 67.022.14
ИСТИЛОҲОТИ ҲУҚУҚИ ҶИНОЯТӢ ВА ВИЖАГИҲОИ ОНҲО ДАР ЗАБОНИ ТОҶИКӢ
ТЕРМИНЫ УГОЛОВНОГО ПРАВА И ИХ ОСОБЕННОСТИ В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ
TERMS OF CRIMINAL LAW AND THEIR PECULIARITIES IN THE TAJIK LANGUAGE
Маллаева Манижа Абдугаффоровна,
унвощӯи кафедраи забони тоҷикии ДДҲБСТ(Тоҷикистон, Хуҷанд)
Маллаева Манижа Абдугаффаровна,
соискатель кафедры таджикского языка Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Таджикистан, Худжанд)
Mallayeva Manizha Abdugafforovna,
claimant of the Tajik language department under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: vestnik-tsulbp@mail. ru
Ключевые слова: термин, право, юриспруденция, Уголовный кодекс, закон,
подстрекатель, наказание, участник, язык
В статье на примере терминов Уголовного кодекса Республики Таджикистан рассмотрены лексико-семантические особенности юридических терминов современного таджикского языка. Так как Уголовный кодекс Республики Таджикистан как один из основных законодательных документов имеет особое значение в определении лингвоюридических особенностей отраслевых терминов таджикского языка. Автор в результате сопоставления юридических терминов советского времени в современном таджикском языке приходит к выводу, что термины изучаемой отрасли приобрели более лаконичный, семантичный, практичный и специфичный оттенок, что и определяет развитие языка.
Key words: term, law, jurisprudence, penal code, law, goader, punishment, participant, language
Proceeding from the examples of terms of the Penal Code of Tajikistan Republic, the author canvasses lexico-semantic peculiarities of juridical terms of Modern Tajik. As the Penal Code of Tajikistan Republic as one of the principal legislative documents is of an especial importance in the definition of linguo-juridical specifities of branch terms of the Tajik language, the author, designing on the premise of correlation between the juridical terms of the Soviet time and those ones of Modern Tajik, comes to the conclusion that the terms of the branch studied acquired
138
Маллаева М.А. Истилоҳоти ҳуқуқи ҷинояти ва вижагиҳои онҳо дар забони тоҷики
more laconic, semantic, practical and peculiar shades thus determining the development of the language.
Дар ҳар забон истилоҳот як қишри махсуси калимаҳоро ташкил медиҳанд ва беҳуда нест, ки онҳо яке аз сарчашмаҳои ганомандии захираи лугавӣ маҳсуб меёбанд. Маълум аст, ки дар истифода истилоҳот хусусияти соҳавӣ касб менамоянд ва вобаста аз доираи истеъмолашон аз рӯи вақт ва фазо мустаъмал мегарданд. Масалан, бисёр истилоҳоти соҳаи ҳуқуқ вежагии оммавият доранд ва ин тақозо менамояд, ки онҳо ҳам ба мутахассисон ва ҳам ба шаҳрвандони оддӣ фаҳмо бошанд, зеро мардум ба истифодаи истилоҳоти ҳуқуқ ниёзмандии ҳамарӯза доранд.
Дар замони муосир оинаи инъикоскунандаи истилоҳоти ҳуқуқ кодексҳо ва қонунҳо мебошанд. Масалан, омӯзиши Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон имкон медиҳад, ки оид ба муайян намудани хусусиятҳои лугавию маъноии истилоҳоти соҳаи мазкур хулосаҳои мушаххас манзур гардад.
Бархе аз вожаҳои ҳуқуқ умумиистеъмолӣ буда, дар ин ё он матн ҷилои истилоҳӣ мегиранд ё баръакс. Ҳатто ду маҳакистилоҳи ҳуқуқ вожаҳои ҷиноят ва ҷазо аз замонҳои қадим вежагии умумистеъмолӣ доштанд ва имрӯз ҳам дар кодексу қонунҳо тамоми мафҳуми низоми ҳуқуқ, адлу адолат, ҷинояту разолатро фарогиранд.
Адлу адолат ва бадиву ҷиноят мафҳумҳои муайянкунандаи фаъолияти инсонанд. Онҳоро низоми қонун муайян ва танзим менамояд. Қонуни ҷиноятӣ принсипҳои худро дорост ва он дар моддаи сеюми «Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон» чунин омадааст: «Қонуни ҷиноятӣ ба принсипҳои қонуният, баробарӣ дар назди қонун, ногузир будани ҷавобгарӣ, ҷавобгарии фардӣ, адолат, инсондӯстӣ ва демократизм асос меёбад» (3, с. 3). Кодекси ҷиноятӣ пеш аз ҳама бояд мафҳуми ҷиноятро муайян намояд. Бинобар он моддаи 7-и «Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон» «Мафҳуми ҷиноят» номгузорӣ шуда, он аз нуқтаи назари ҳуқуқшиносӣ маънидод гардидааст: 1) Кирдори (ҳаракат ё беҳаракатӣ) гунаҳгоронаи барои ҷамъият хавфноке, ки ҳамин Кодекс бо таҳдиди ҷазо манъ кардааст, ҷиноят эътироф мешавад. Таърифи мазкур собит менамояд, ки тафсири ҳуқуқӣ аз тафсири филологӣ фарқ мекунад. Фарқият пеш аз ҳама дар тасниф ва мушаххасии тафсир мебошад. Масалан, ҳамин мафҳуми ҷиноят дар «Ғиёс-ул-лугот» бо гуноҳ кардан (7, с. 248) баробар дониста шуда бошад, дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» онро «гуноҳи ҷиддӣ, ки сазовори ҷазои сахт» (14, с. 781) муқаррар намудаанд. Дар «Лугати нимтафсилии забони адабии тоҷик» ҷурму хаторо ҳам ҷиноят донистаанд (1, с. 554). Дар «Фарҳанги истилоҳоти ҳуқуқ» «Танҳо кирдоре ҷиноят эътироф мешавад, ки барои ҷамъият хавфнок бошад. Ба ҷамъият хавфнок будан яке аз хусусиятҳои асосии (моддии) ҷиноят ба ҳисоб меравад» (16, с. 557). Боз як фарқи тафсири филологию ҳуқуқӣ дар он аст, ки аз мавқеи ҳуқуқӣ танҳо кирдор ҷиноят ҳисобида мешавад. Гуноҳ бошад, яке аз чаҳор аломати ҷиноят маҳсуб меёбад.
Ҳаракат ё беҳаракатие, ки зоҳиран дорои аломатҳои яке аз кирдорҳо бошанду бо сабаби камаҳамиятӣ барои ҷамъият хавфе пеш наоранд, ҷиноят ҳисобида намешаванд (3, с. 7-8). Тақрибан чунин тафсир дар «Кодекси ҷиноятии РСС Тоҷи-кистон» ҳам, ки соли 1961 қабул гардида буд, дида мешавад, яъне, фаҳмишу дарки филологӣ аз ҳуқуқӣ дар он кодекс ҳам будааст. Чунин гуногунфаҳмӣ ва мухталифэзоҳдиҳӣ дар кодексҳо, мутаассифона, бисёр ба назар мерасанд. Масалан, дар кодекси мазкур вожаи далолаткунанда ба кор рафта, чунин шарҳ ёфтааст: далолаткунанда шахсест, ки содир намудани ҷиноятро ташкил кардааст, ё ки ба содир намудани ҷиноят роҳбарӣ кардааст (1, моддаи 17). Аз шарҳи боло бармеояд, ки
139
Mallayeva M. A. Terms of Criminal Law and their Peculiarities in the Tajik Language
содиркунандагони ҷиноятро бо чаҳор мафҳум ифода менамудаанд: иҷрокунанда, ташкилкунанда, далолаткунанда ва ёрдамчӣ.
Калимаи ҳамиштирок дар «Кодекси ҷиноятии РСС Точикистон» (моддаи 17) чун ифодагари маънои умумии иҷрокунанда, ташкилкунанда ва ёрдамчӣ корбаст шудааст. Қайд кардан ҷоиз аст, ки дар кодекси номбурда дар таснифоти худи ҷиноят ва истилоҳҳои ба ҷиноят марбут муносибати дигар ба назар мерасад, ки муфассалтар, ҷиддитар, мушаххастар ва табиитар ба назар мерасад. Масалан, ҳамиштирокӣ ва ҳамиштирокчӣ, чӣ тавре ки қайд намудем, чун намудҳои таҳтуллафзии калимаҳои мураккаби пайвасти соучастие ва соучастник истифода шудаанд, ки на он қадар мувофиқанд. Бо мақсади дақиқтар ифода намудани истилоҳҳои русӣ муаллифон ва тарҷумонони кодекси ҷиноятии ҶШСТ ба ивази калимаҳои маъмули шарик (участник) ва шарикӣ (участие, соучастие), ки дар асарҳои бадеӣ ва илмӣ васеъ истифода мешуданд, истилоҳҳои таҳтуллафзии навро кор фармудаанд. Аз афташ дар шакли русӣ истифода шудани пешванд ба сохтани калимаҳои нав дар забони тоҷикӣ мусоидат кардааст. Лекин муаллифони кодекси ҷиноятии ҶТ муносибатро дигар намуданд. Онҳо калимаҳои маъруфу маъмули шарик, шарикӣ, шарикон (ба ҷои ҳамиштирокон-соучастники)-ро ворид намуданд. Аммо иваз намудани истилоҳҳои далолаткунанда (подстрекатель) ва ёрдамчӣ (пособник) ба назари мо баҳсталаб аст. Аввал ин ки тарҷумаи ин истилоҳот бо тафсирҳои кодексҳои ҷиноятӣ мувофиқат намекунанд. Дуюм, аз нуқтаи назари забоншиносии ҳуқуқ онҳо барои ифодаи маънои лозимӣ корношояманд. Агар мураттибони «Кодекси ҷиноятии ҶШСТ» далолаткунандаро шахси ташкилгари ҷиноят, ё роҳбари он фаҳмида бошанд, мураттибони «Кодекси ҷиноятии ҶТ» ин мафҳумро бо вожаи таҳриккунанда ифода намуда, дар банди 4-уми моддаи 36 ба таври зайл шарҳ додаанд: «Таҳриккунанда шахсе эътироф мешавад, ки шахси дигарро бо роҳи багапдарорӣ, порадиҳӣ (харидан), таҳдид ё ба тариқи дигар ба содир кардани ҷиноят моил кардааст» (3, с. 14). Аммо калимаи мураккаби тобеи далолаткунанда дар лугатҳои тафсирӣ ва дузабона ҷой дода нашудааст. Ба андешаи мо нисбат ба вожаи далолаткунанда истилоҳи далолатгар бештар қобили қабул аст.
Маълум аст, ки дар ҳуҷҷату санадҳои мурофиавӣ калимаи далолат ва ибораи масдарии далолат кардан мустаъмал аст. Далолат дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» чунин ташреҳ ёфтааст: 1. Раҳнамоӣ, роҳ нишон додан; 2. Нишона, аломат; гувоҳӣ, шаҳодат (14, с. 317). Далолат кардан а) роҳ нишон додан, роҳнамоӣ кардан; б) ишорат кардан, далел шудан (ба чизе), гувоҳӣ додан (18, с. 930).
Дар «Лугати тоҷикӣ-русӣ» (1954) далолат чунин тарчума шудааст: 1) доказательство; убеждение; 2) указание правильного пути, наставление на путь истинный; далолат кардан - а) служить доказательством, аргументом, говорить за что-либо; б) убеждать, делать что-либо; в) указывать правильный путь, наставлять, направлять (5, с. 114). Дар «Фарҳанги точикӣ ба русӣ» иқтибоси мазкур айнан оварда шудааст (17, с. 180).
Таҳқиқи тафсиру тарчумаҳои овардашуда собит менамоянд, ки калимаи далолат дар забони точикӣ тобиши мусбати муассирӣ дорад. Бинобар ин, калимаи дало-латкунанда ё ибора бо ин калима маънову тобиши маъноии манфиро ифода карда наметавонанд.
Ногуфта намонад, ки далолати забони точикӣ маънои пурраи калимаи «подстрекатель» -и русиро ифода карда наметавонад.
Калимаи подстрекатель дар «Лугати тафсирии забони русӣ»-и С.И. Ожегов шарҳи мухтасару пурмӯҳтаво гирифтааст: «шахсе, ки бо игвогарӣ машгул аст».
140
Маллаева М.А. Истилоҳоти ҳуқуқи ҷинояти ва вижагиҳои онҳо дар забони тоҷики
Калимаи подстрекательство (игвогарӣ, (фитнаангезӣ) бошад, ҳамчун «бедор шудан, даъват ба рафтори оқибаташ зарарнок, хатарнок ё беадабонаву чиноятӣ» тафсир карда шудааст (6, с. 441). Дар Қомуси энсиклопедии шӯравӣ (СЭС) ба игвогарӣ тафсири зерин додаанд: аз рӯи ҳуқуқи ҷиноятии шӯравП шакли шарикП дар содир шудани ҷиноят (12, с. 1034). Мураттибони «Лугати русӣ-точикӣ»-и соли 1949 ин калимаро чун игвогар, игводиҳанда, васвасакунанда, барангезанда, ба ягон кори бад ташвиқкунанда, фитнагар тарҷума кардаанд (10, с. 518). Дар «Лугати русӣ-точикӣ» (1985) «подстрекатель»-ро чун игвогар, таҳриккунанда, фитнагар, балвогар, барангезанда фаҳмидаанд. Подстрекательство - игвогарӣ, фитнаангезӣ, таҳрик, вас-васа, шӯр андохтан (11, с. 769). Тафсирҳо ва тарҷумаҳои овардашуда далели онанд, ки истилоҳҳои русии подстрекательство, подстрекатель ҳам дар «Кодекси ҷиноятии ҶТТТСТ» ва ҳам «Кодекси ҷиноятии ҶТ» нодуруст корбаст шудаанд. Зиёда аз ин, худи калимаи таҳрик, ки аз он истилоҳи таҳрик +кунанда сохта шудааст, амали исмӣ аст ва кайҳост, ки дар забони тоҷикӣ калимаи арабии мутаҳаррик бо маънои ба кор дароранда мустаъмал аст, яъне таҳриккунанда ва баҳаракатоваранда муродифанд. Ба андешаи мо, вожаи ёрдамчӣ (пособник) бо калимаи ёвар иваз карда шавад, мафҳум беҳтар ифода мегардад. Гоҳе мешавад, ки ҷинояти касе бо ягон сабабу андешае пинҳон карда шудааст ва онро дар «Кодекси ҷиноятии ҶТ» пинҳонкунП номидаанд.
Пинҳонкунӣ - калимаи умумиистеъмолӣ буда, тобиши манфӣ дорад. Вай аз вожаи пинҳон (тайный, скрытый) +асоси феълии замони ҳозираи кардан (кун)+пас-ванди калимасози -П сохта шудааст. Дар моддаи 18 «Кодекси ҷинояти ҶШСТ» гуфта шудааст, ки пинҳонкунП (укрывательство)-ин «Шахсеро барои пинҳон намудани ҷинояткор, инчунин барои пинҳон намудани олат ва воситаҳои ҷиноят, осори ҷиноят ё чизҳои ҷинояткорона ба даст овардашуда, ки ин пинҳонкунӣ пешакӣ ваъда карда нашудааст, факат дар мавридҳои дар Қисми махсуси ҳамин Кодекс нишон додашуда ба ҷавобгарӣ кашидан мумкин аст» (2, с. 15). Моддаи 19-уми боби 3-юми «Кодекси ҷиноятии ҶШСТ», ки охирин боби кодекс аст, хабарнадиҳП (недонесение) ном дорад.
ХабарнадиҳП калимаи мураккаби тобеъ мебошад, ки аз исми хабар (вести, известие)+ҳиссачаи инкории на, асоси феълии замони ҳозираи додан, деҳ +пасванди -П сохта шуда, доираи маҳдуди истифода дорад. Вожаи мазкур дар асоси қолаби маъмули калимасозӣ сохта шуда бошад ҳам, сунъӣ менамояд, бинобар он дар байни халқ мустаъмал нест. Мардум мафҳуми зайлро бештар бо ибораи хабар надодан ифода менамоянд. Вале яке аз талаботи истилоҳсозӣ дар шакли калима корбаст намудани он мебошад, шояд бинобар ҳамин муаллифон мафҳуми болоро бо як вожа ифода карда бошанд. Бояд қайд кард, ки дар таҳияи моддаҳои кодекс қоидаву талаботи ягона риоя нашудааст. Баъзе мафҳумҳо шарҳу тавзеҳ доранд, баъзеи дигарашон бе таъриф таҳия гардида, якбора моҳияти модда эзоҳ дода шудааст. Аз ҷумла дар моддаи 19, ки ХабарнадиҳП ном дорад, бидуни таъриф, намуди ҷазо муқаррар карда шудааст. Матни модда низ муглақ ва ноқис менамояд: «Шахсе, ки тайёр шудан ё содир шудани ҷиноятро нагз дониста, дар бораи он хабар надодааст, фақат дар мавридҳои дар Қисми махсуси ҳамин Кодекс нишондодашуда ба ҷавобгарии чиноятӣ кашида мешавад» (2, с. 15).
Боби чоруми «Кодекси ҷиноятии ҶШСТ» панч моддаро дар бар мегирад, ки ба ҷазо (наказание) марбут аст. Маънои лугавии калимаи ҷазо - подош, сазо, мукофоти некӣ ба бадӣ (возмездие, расплата, наказание, кара, взыскание) аст. Ин калима уму-миистеъмол, фаъол, сермаҳсул бо тобиши эҳсосотию таассуротии манфӣ мебошад.
Маънои лугавии ҷазо «мукофоти бадӣ, сазои кори бад ё гуноҳе; подош, музд; ҷазои олП, ҷазои марг ҳукми қатл; рӯзи ҷазо а) рӯзи азобу машаққат, рӯзи сазодиҳӣ,
141
Mallayeva M. A. Terms of Criminal Law and their Peculiarities in the Tajik Language
рӯзи ҳисобот барои кирдорҳои худ; б) д. рӯзи қиёмат, рӯзи маҳшар, рӯзи ҳисоби бандагон аз кардаи худ назди Худо; ҷазо гирифтан ба ҷазо расидан, ба ҷазо маҳкум шудан; ҷазо дидан ба ҷазо расидан барои кори кардаи худ; ҷазо додан сазо додан барои кору кирдори бад; ҷазои касеро додан барои кирдораш ба ҷазо расонидан; ҷазои худро дидан ба ҷазои кори бади кардаи худ расидан; ҷазо кашидан ҷазо дидан; ба ҷазо гирифтор кардан ба ҷазо расонидан; ба ҷазои худ расидан барои амали бад сазои худро дидан; ба ҷазояш расондан ба ҷазои муносибаш гирифтор кардан. 2. ҷаримаи нақдӣ» (15, ҷ.2, с. 578). Дар ин боб, ки ДАР БОРАИ ҶАЗО номида шудааст, кодекс маъно ва мафҳуми ҷазо шарҳу эзоҳ дода нашудааст, аммо дар моддаи 20 Мақсади ҷазо, дар моддаи 21 Хелҳои ҷазо тафсир ёфтаанд.
Дар моддаи 20 ҷазо сазои ҷинояти содиршуда ҳисобида шудааст. Бояд қайд кард, ки матни моддаи мазкур баъд аз нашри соли 1963 андаке таҳрир шудааст: «Ҷазо на фақат барои ҷинояти содиршуда сазо мебошад, балки мақсади ҷазо низ он аст, ки маҳкумшудагонро дар рӯҳи муносибати софдилона ба меҳнат, айнан иҷро намудани қонунҳо, ҳурмат намудани қоидаҳои зиндагии умумии сотсиалистӣ ислоҳ ва аз нав тарбия кунад, инчунин ҷиноятҳои нав содир кардани чи маҳкумшудагон ва инчунин шахсони дигарро пешгирӣ кунад» (2, с. 15-16). Дар таҳрири баъд ибораи барои ҷи-нояти содиршуда сазо будан бо ибораи сазои цинояти содиршуда будан, калимаи инчунин бо чи(чи...чи) иваз карда шудааст. Аз муқоиса бармеояд, ки воқеан ҳам матни аввала хеле таҳрирталаб буда, қолаби иборабандӣ ва мавриди истифодаи калима риоя нашудааст: «Ҷазо на фақат сазои ҷинояти содиршуда мебошад, балки мақсади ҷазо низ он аст, ки маҳкумшудагонро дар рӯҳи муносибати софдилона ба меҳнат, айнан иҷро намудани қонунҳо, ҳурмат намудани қоидаҳои зиндагии умумии сотсиалистӣ ислоҳ ва аз нав тарбия кунад, инчунин ҷиноятҳои нав содир кардани чи маҳкумшудагон ва чи шахсони дигарро пешгирӣ кунад» (4, с. 12). Мутаассифона, дар кодекс мафҳуми ҷазо эзоҳ наёфта якбора мақсад ва хелҳои он ташреҳ ёфтаанд. Воқеан, дар нашри соли 1984 унвони моддаи 21 тагйир дода шуда, ба ҷои калимаи хел вожаи намуд истифода шудааст: хели ҷазо - намуди ҷазо. Вожаҳои мазкур дар забони тоҷикӣ гоҳе чун унсурҳои ҳаммаъно низ мустаъмаланд. Вале вожаи хеле дар «Ғиёс-ул-лугот» ба маънӣ ва шакли мустаъмалӣ пайдо нашуд, намуд ба гунаи нумуд ба маънои аломату нишони чизе ва зоҳир(8, с. 353) ҷой дода шудааст. Мураттибони «Фарҳанги забони тоҷикӣ» калимаи хелро ба хайл ҳавола дода, онро чун гурӯҳ, тоифа, ҷамоат, қавм маънидод кардаанд (15, с. 456). Намуд чунин шарҳ ёфтааст: «1. афт, шакл, симо, манзара; 2. намуна, тимсол (14, с. 832). Мусаннифони «Фарҳанги тафсирии забони точикӣ» вожаи хелро чун калимаи омонимӣ ба ду чудо карда маънидод намудаанд: ХЕЛ I навъ, гуна; хел ба хел гуна-гуна, навъ ба навъ; ҳамин хел ин тавр, ин тариқ, ин гуна, ин қабил. ХЕЛ II ниг. хайл; даста, гурӯҳ, тӯда,
тоифа, қабила (19, с. 433). Муродифи имрӯзаи он ба гунаи намуд ва ба маънии» 1. шакл, сурат, ба назарнамоӣ. 2. қиёфа, симо, афту андом; намуди зоҳирӣ (берунӣ) манзараи ба назар намоён; ба (дар) намуд зоҳиран, аз зоҳир, ба назар; барои намуд а) барои намуна, барои намоиш; б) барои зеби зоҳирӣ, барои зебо будан» (18, с. 895). Бино бар тафсири фарҳангҳо аз намуд хелҳои чазо гуфтан беҳтар будааст, аммо дар «Кодекси чиноятии Ҷумҳурии Точикистон» низ намуди чазо корбаст гардидааст, ҳол он ки чазо мафҳуми абстракт буда, ба назар намоён шуда наметавонад.
Умуман, маълум гардид, ки чазо хел, гуна, намуд доштааст ва яке аз онҳо чазои чиноятӣ будааст. Ҷазои чиноятиро қонунгузор ҳамчун чораи мачбурияти давлатӣ муайян кардааст, ки аз рӯи қарори суд ба шахсони чиноят содиркарда истифода мекунанд. Ҷазои чиноятӣ аз рӯи қонуни шӯравӣ меъёри худро дошт: маҳрум кардан
142
Маллаева М.А. Истилоҳоти ҳуқуқи ҷинояти ва вижагиҳои онҳо дар забони тоҷики
аз озодӣ (лишение свободы), корҳои ислоҳкунӣ (исправительные работы), танбеҳи ҷамъиятӣ (общественное порицание), бадарга ба ҷои муайян (ссылка), бадарга аз ҷои муайян (высилка); маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишгол намудани вазифаҳои муайян ё ки маҳрум намудан аз ҳуқуқи машгул шудан бо фаъолияти муайян (лишение права занимать определенную должность или заниматься определенной деятельностью), ҷарима (штраф); озод кардан аз вазифа (освобождение от должности); мусодираи молу мулк (конфискация имущества) ва г. Шарҳи юрислингвистӣ (ҳуқуқӣ-лугавӣ)-и ҳамаи ин ҷиноятҳо аз шарҳи лугавиашон ба андозае тафовут дорад. Дар тафсири (таърифи) юрислингвистӣ ба моддаи аввал дараҷаи ҳуқуқии шахс ва мавқеи предмети мавриди муҳокима қарордошта гузошта мешавад, ки мисоли он шарҳи ҷазои ҷиноят мебошад. Баръакси «Кодекси ҷинояти ҶШСТ» дар қисми III, боби 9 дар моддаи 46 «Кодекси ҷиноятии ҶТ» «Мафҳум ва ҳадафҳои ҷазо» ҷой дода шудааст, ки гуфта мешавад: «Ҷазо чораи маҷбурии давлатӣ, ки аз рӯи қарори суд муқаррар карда мешавад». Он нисбати шахсе, ки дар содир намудани ҷиноят гунаҳгор эътироф шудааст, татбиқ гардида, аз маҳрум кардани ҳуқуқу озодиҳои шахс, ки дар ҳамин Кодекс пешбинӣ гардидаанд, иборат мебошад. Мақсади ҷазо дар банди 2 нисбат ба «Кодекси ҷинояти ҶШСТ» хеле мушаххасу возеҳтар маънидод карда шудааст: 2.Ҷазо бо мақсади барқарор намудани адолати иҷтимоӣ, ислоҳи маҳкумшуда, инчунин пешгирии содир гардидани ҷиноятҳои нав татбиқ мешавад (3, с. 19). Агар «Кодекси ҷиноятии ҶШСТ» 17 намуди ҷазоро пешбинӣ карда бошад, пас «Кодекси ҷиноятии ҶТ» 12 намуди онро зикр кардааст. Бояд қайд кард, ки фарқ на танҳо дар намуди ҷазоҳо, балки дар номгӯй ва таъиноти онҳо низ мебошад. Масалан, дар моддаи 21 ҳамчун намуди алоҳидаи ҷазо ҷинояткори бисёр (хеле) хавфнок ишора шудааст (моддаи 24), бадарга ба ҷои муайян ва бадарга аз ҷои муайян (моддаи 25), корҳои ислоҳкунӣ ба маҳрумӣ аз озодӣ (моддаи 26), озод намудан аз вазифа (моддаи 29), гузоштани ӯҳдадорӣ зарари расонидашударо баробар мекунад (моддаи 30), равона кардан ба муассисаҳои тарбиявӣ-меҳнатӣ ва муолиҷавӣ (моддаи 32), маҳрум кардан аз ҳуқуқҳои падару модар (моддаи 34), ки мутобиқан ба забони тоҷикӣ ҳамчун ретсидивисти махсусан хавфнок тарчума шудааст. Бадарга ба чои муайян ва бадарга маҳрумӣ аз озодӣ; холӣ кардан аз вазифа; Гузоштани ӯҳдадории бартараф наму-дани зарари расонидашуда; фиристодан ба профилакторияи тарбиявию меҳнатӣ; Маҳрум кардан аз ҳуқуқи падарию модарӣ. Дар муайян кардани (таъиноти ) номгӯи намуди чазои ин ду моддаи кодекси чиноятӣ мо фарқи (намоён) назаррасро мебинем:
1. Фарқ дар номгӯи намуди чазо; моддаи 26 Кодекси чинояти ҶШСТ «Корҳои ислоҳкунӣ бе маҳрумӣ аз озодӣ» ном дорад; дар кодекси чиноятии ҶТ моддаи 52 танҳо «Корҳои ислоҳкунӣ» номида шудааст. 2. Интиқоли намуди чазоҳо аз як боб ба боби дигар (Ҷинояти такрорӣ-қисми 2. Ҷиноят. Боби 3. Мафҳум ва намудҳои чиноят-моддаи 21 кодекси чинояти ҶТ. Ба чои чинояткори хеле хавфнок-чинояти такрорӣ моддаи 21 Кодекси чиноятии ҶТ омадааст; 3) Номгӯи намудҳо вучуд надорад (нест) (Дар кодекси чиноятии ҶТ нест); 4) Дар Кодекси чиноятии ҶТ илова карда шудааст (моддаи 53) Маҳдудият аз рӯи (тибқи) хизмати ҳарбӣ; моддаи 54 Маҳдуд кардани озодӣ, моддаи 58. Тамоми умр аз озодӣ маҳрум кардан (моддаи 25 Кодекси чиноятии ҶШСТ Бадарга ба чои муайян ва бадарга аз чои муайян). 9 Дар Кодекси чиноятии ҶШСТ ва Кодекси чинояти ҶТ истилоҳи ретсидив истифода шудааст, ки аз лотинӣ маънояш «баргаштан, такрор кардан, бозгаштан» аст. Дар Кодекси чиноятии ҶШСТ истилоҳи ретсидивист бе шарҳ истифода шудааст. Дар банди аввали моддаи 21-уми «Кодекси чиноятии ҶТ» калимаи ретсидив чунин маънидод шудааст: «Содир намудани чинояти қасдона аз тарафи шахсе, ки қаблан барои содир кардани чинояти
143
Mallayeva M. A. Terms of Criminal Law and their Peculiarities in the Tajik Language
қасдона доги судӣ дорад, ретсидиви ҷиноят эътироф мешавад» (3, моддаи 21). Инчунин, дар «Кодекси ҷиноятии ҶШСТ» яке аз намудҳои ҷазо штраф номида шудааст, ки аз забони олмонӣ гирифта шуда, маънояш ҷазо мебошад.
Дар «Кодекси ҷиноятии ҶТ» калимаи штраф бо лугати маъмули арабиасоси ҷарима иваз карда шудааст, ки натиҷаи тоза кардани забони тоҷикӣ аз унсурҳои барзиёди лугавии русӣ-байналмилалӣ мебошад. Ч,арима шакли сохтаи калимаи арабии ҷурм (гуноҳ) аст. Дар забони тоҷикӣ нисбат ба калимаи ҷурм шакли ҷарима бештар истифода мешавад, ки умумиистеъмол, серистеъмол, сермаҳсул буда, дорои вижагии истилоҳист. Моддаи 29 «Кодекси ҷиноятии ҶШСТ» «Холӣ кардан аз вазифа» ном дорад. Калимаи холӣ дар забони тоҷикӣ ҳамчун озод, фориг фаҳмида мешавад: Тафсири вожаи холӣ дар «Фарҳанги тафсирии забони точикӣ» чунин омадааст: «тиҳӣ, бекасу бечиз; муқоб. пур; а) тиҳӣ гардонидан, бебор кардан, бори чизеро фаровардан; б) аз кору хизмат баровардан, озод кардан, бекор кардан; в) андохтан, холӣ кардан (мас., тир); холӣ шудан а) тиҳӣ шудани ҷое аз чизе; б) фориг шудан (аз коре); в) озод шудан, баромадан (19, с. 464).
Дар таркиби ибораҳои холӣ кардан; аз кор холӣ кардан дар солҳои 30-80-уми а. ХХ ба маънои калимаю ибораҳои русии освобождаться, опорожняться; освобождать от работы, увольнять истифода мешуд (5,337). Бинобар ин, мураттибони «Кодекси ҷинояти ҶШСТ» ибораи освобождение от должностиро чун холӣ кардан аз вазифа тарҷума кардаанд. Аммо аз солҳои 90-уми асри ХХ ибораи сабукдӯш кардан паҳн гашт, ки лугати расмию адабист. Ҷузъи муайянкунандаи ибора сабукдӯш дар забони точикӣ калимаи нав (неологизм) мебошад, вай аз сифати соддаи сабук (сабук, озод) ва исми дӯш (китф, бозу) ҳамчун калимаи мураккаби тобеъ сохта шудааст. Дар усули расмӣ-коргузорӣ бо маънои мачозияш - озод кардан аз вазифаи ишголнамуда истифода мешавад.
Калимаи масдарии гузоштан дар таркиби ибораи «Гузоштани ӯҳдадории бартараф намудани зарари расонидашуда (моддаи 30) бар ивази истилоҳи русии возложение, возложить, возлогать истифода мегашт. Дар забони адабии муосири точикӣ гунаи вогузоштан мустаъмал аст. Дар кодексу қонун ва ҳуччату асноди дигари ҳуқуқӣ чунин дигаргуниҳои лугавию маъноӣ ва сабкию баёнӣ зиёд буда, аксари онҳо мабнӣ бар «Кодекси ҳуқуқи чиноятӣ»-и ҶТ мебошанд. Аз ин лиҳоз, таҳқиқу омӯзиши вижагиҳои лугавию услубии сарчашмаи мазкур аҳамияти илмию амалӣ дорад.
Пайнавишт:
1. Айнӣ С. Куллиёт. Ҷ.12.- Душанбе: Ирфон, 1976. - 563 с.
2. Кодекси циноятии РСС Тоцикистон. - Душанбе: НДТ, 1963.-179 с.
3. Кодекси циноятии Ҷумҳурии Тоцикистон. - Душанбе: Қонуният, 2008. - 410 с.
4. Кодексҳо: Кодекси циноятии РСС Тоцикистон; Кодекси протсессуалии циноятии РСС Тоцикитон; Кодекси ислоҳи меҳнатии РСС Тоцикистон. - Душанбе: Ирфон,
1984.- 458 с.
5. Лугати тоцикӣ- русӣ. - М.:СЭ, 1954. -694 с.
6. Ожегов С. И. Словарь русского языка. - М: Русский язык, 1987.- 749 с.
7. Ромпурӣ Муҳаммад Ғиёсиддин Ғиёс-ул-лугот, Ҷ.1.-Душанбе: Адиб. 1987. - 480 с.
8. Ромпурӣ Муҳаммад Ғиёсиддин Ғиёс-ул-лугот, Ҷ.2.-Душанбе: Адиб. 1988. - 480 с.
9. Русско-персидский словарь.-М.: Русский язык, 1986.- 614 с.
10. Русско-таджикский словарь (Под редакцией А. П. Деҳотӣ и Н. Н. Ершова).-Москва-Сталинобод, 1949. - 880 с.
11. Русско-таджикский словарь.-М.: Русский язык.-1985. - 964 с.
144
Маллаева М.А. Истилоҳоти ҳуқуқи ҷинояти ва вижагиҳои онҳо дар забони тоҷики
12. Советский энциклопедический словарь.-М.:СЭ,1986. - 1462 с.
13. Суперанская А. В. Терминология и номенклатура // Проблематика определений терминов в словарях разных типов.-Ленинград, 1976.- С. 68-74.
14. Фарҳанги забони тоцикӣ. Ҷ.1. - М.: СЭ, 1969.-951 с.
15. Фарҳанги забони тоҷикӣ. Ҷ.2. - М.: СЭ, 1969. - 952 с.
16. Фарҳанги истилоҳоти ҳуқуқ. - Душанбе:ЭР-граф, 2009. - 620 с.
17. Фарҳанги тоҷикӣ барусӣ.-Душанбе: Шарқи озод, 2006. - 746 с.
18. Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ. Ҷ.1 - Душанбе: Шарқи озод, 2008. - 950 с.
19. Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ.Ҷ.2-Душанбе: Шарқи озод, 2008. - 945 с.
Reference Literature:
1. Ayni S. Collection of Compositions. V. 12. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 563 pp.
2. The Penal Code of the Tajik SSR. - Dushanbe: NDT, 1963. - 179 pp.
3. The Penal Code of Tajikistan Republic. - Dushanbe: Legislativity. 2008. - 410 pp.
4. Codes: Penal Code of the Tajik SSR; Procedural-Criminal Code of the Tajik SSR; Corrective Labour Code of the Tajik SSR. - Dushanbe: Cognition, 1984. - 458 pp.
5. Tajik-Russian Dictionary. - M. : Soviet Encyclopedia. - M. : Russian Language, 1954. - 694
pp.
6. Ozhegov S.I. The Dictionary of the Russian Language. - M.: Russian Language, 1987. - 749
pp.
7. Rompuri Mukhammad Ghiyosiddin. Ghiyos' Dictionary. V.1. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - 480 pp.
8. Ibidem. V.2. 1988. - 480 pp.
9. Russian-Persian Dictionary. - M. : Russian Language, 1986. - 614 pp.
10. Russian-Tajik Dictionary (under the editorship of A.P. Dekhoti and N.N. Yershov). - Moscow - Stalinabad, 1949. - 880 pp.
11. Russian-Tajik Dictionary. - M. : Russian Language. - 1985. - 964 pp.
12. Soviet Encyclopedic Dictionary. - M. : Soviet Encyclopedia. 1986. - 1462 pp.
13. Superanskaya A. V. Terminology and Nomenclature // Problematics of Definition of Terms in Different Types of Dictionaries. - Leningrad, 1976. - pp. 68 - 74.
14. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. V. 1. - M. : Soviet Encyclopedia. 1969. -
951 pp.
15. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. V. 2. - M. : Soviet Encyclopedia. 1969. -
952 pp.
16. Dictionary of Juridical Terms. - Dushanbe: ER-graph, 2009. - 620pp.
17. Tajik-Russian Dictionary. - Dushanbe: Free East, 2006. - 746pp.
18. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. V.1. - Dushanbe: Free East, 2008. - 950 pp.
19. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. V.2. - Dushanbe: Free East, 2008. - 945 pp.
145
