CC BY
6beautiful handwriting in black ink on Tibetan paper. This Ganjur, brought from Tibet as a gift to Bogdo gegyan in 1671, stands out by the fact that it might be the most accurate (without mistakes) version of many handwritten collections of Ganjur. As this handwritten Ganjur is the main source for determining and checking in the study of the first part of canonical summa, it can be considered one of the most important primary sources that is available for us. Nowadays, there are many xylographic publications of Ganjur and its table of content with the variations in number of volumes and titles of the works and depending on the type of publication the correlation of the number of volumes with the works in them will vary. Thus, it is relevant to introduce garchak (the table of content) into the science, make it available for a wide range of readers, scholars, clergy and believers. In the library the author found two manuscripts of the table of content of the canonical summa in question, one of them was published in the series in the journal "Tibetan Studies" of the Institute of Language and Literature of the Academy of Sciences of Mongolia. The article gives a brief review of these manuscripts.
Keywords: National Library of Mongolia, Ganjur (Kangyur) Rgyal-rtse Them-spang-ma, garchak (table of content), list
Acknowledgement. The article was presented at the international scientific online conference "Mongolian Studies at the beginning of the 21st century: Current State and Development Prospects - II", held with the financial support of RFBR (project № 20-09-22004) and partial support of the Russian Government Grant (№ 075-15-2019-1879).
For citation: Munkh-Otgon D. On the garchak (table of contents) of the Tibetan handwritten Ganjur called "Rgyal-rtse Them-spang-ma". In: Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the RAS. 2020. No. 1. Рр. 65-73. DOI: 10.22162/2587-6503-2020-1-13-65-73
ЭдYгээ Монгол Улсын Yндэсний номын сан (MYYHQ-ийн тевд номын хемрегт «Жалзэ Тэмбан Ганжуур» (тевд Rgyal-rtse Them-spang-ma) хэмээн нэрлэгддэг 111 боть гар бичмэл Ганжуур хадгалагдаж буй. Энэ тухай Л. ХYрэлбаатар багш «Судар шаштирын билиг» номдоо «...УТНС-ийн тевд хемрегт байгаа ховор чухал бегеед туухэн хэрэг явдалд холбогдох Ганжуурын дурсгалуудын дотор "Жалзэ-Тэмбам" хэмээх 111 боть, маш сайхан хичээшуй нарийн Yсэгтэй, бичмэл Ганжуур байгаа юм.
YYнийг тевдийн Будон гэгээн мутраараа бичиж бутээсэн хэмээн хуучдын угэнд ярих боловч, харин тегсгелийн угэнд бичсэнээр бол уг Ганжуур нь Будон гэгээний сайтар нарийвчлан нуталж, ариутган шуусэн судрын эх болгож бутээсэн тухай дурдаж байна. Энэ Ганжуурыг 1671 онд Тевдийн газраас Халхын Эндер гэгээнд залуулсанд "Халхад урьд гараагуй гайхамшиг тансаг болов" хэмээн тевд сурвалжуудад онцлон тэмдэглэжээ. Жалзэ-тэмбам хэмээх тевд угийг хуучдын угэнд Тевдийн Жалзэ хааны зарлигаар босго давуулж, гадагш гаргахыг хорьсон, хатуу цаазтай нандин эрхмийн ном болохыг заасан уг гэх боловч, угтаа Ганжуурын хамгийн мадаггуй, дээд зэргээр шалган байцааж, зев эхийн гэрч тэмдэг болгосон бичмэл Ганжуур юм. Энэ бол Ганжуурын судлалд зев эхийг байцаан тогтоох гол сурвалж болж буйгаараа енее хир тевдед еерт нь байхгуй байгаа эрхмийн эрхэм нандин болно» хэмээн нухацтай дурджээ [Хурэлбаатар 2002: 53].
Тевдийн Жалзэгийн (rgyal rtse) хаан Равдангунсэнпаг (rab brtan kun bzang 'phags) тевд бичмэл Нартан Ганжуурыг ундэс болгож уунийг бутээлгээд «Жалзэ Тэмбанма Ганжуур» (rgyal rtse them spang ma bka' 'gyur) гэж алдаршсан байна.
«Тэмбанма» хэмээх угийн «тэм» (them) гэж 'байцаан барих', «тэмжай» (them byas) гэж 'тэмдэг бичиг', «тэмьиг» (them yig) гэж 'данс бичиг', «банма» (dpang ma), «банжа» (dpang rgya) гэж 'гэрч тэмдэг', 'хундлэл тэмдэг', 'гэрч' гэсэн, угтаа 'байцаан шалгасан гэрч тэмдэг' гэсэн уг юм [Хурэлбаатар 2002: 53].
Энэ гар бичмэл нь Ганжуурын хувилбаруудын баруун жигуурт чухал уурэг гуйцэтгэсэн боловч Доктор Аймерийн (H. Eimer) узэж буйгаар [Eimer 2002] энэ гар бичмэлийн тухайд уг бутээлийг эмхтгэж бутээсэн цаг хугацаа, енее уеийг хуртэл хадгалагдаж байгаа эсэх талаар тодорхойгуй зуйлууд бий хэмээн узжээ [Bethlenfalvy 1982: 6].
Уг Ганжуурыг тавдугаар Далай лам Лувсанжамц (rgyal ba lnga pa chen po Blo bzang rgya mtsho, 1617-1682) Тевдийн газраас Эндер гэгээн Занабазарт (rje btsun bstan pa Blo bzang bstan pa'i rgyal mtshan, 1635-1723) 1671 онд бэлэглэсэн болох нь туухэн сурвалжийн мэдээ сэлтээс узэхэд илэрхий юм.
Тевдийн хааны номын санд байхдаа энэ Ганжуур нь зандан хавтастай, менген хуйтай байсан гэдэг. Тевдууд бндер гэгээнд егех гэлээ хэмээн дургYЙцээд зандан хавтас, менген хуйг нь авч Yлдээд ачуулсан тедийгYЙ араас нь цэрэглэн иржээ. YYнийг Эндер гэгээн рид хувилгаанаар мэдээд номоо хавцалд нуугаад ганцаараа хYлээж байж. Тэгээд ТевдYYДийг ирэхэд «Жалзэ Тэмбан» хурдан ертеегеер явсан, одоо бараг Монголын хилд орсон гэж хэлсэн байна. Туунээс хойш Ганжуурыг нуусан хавцлыг «Ганжуурын хавцал» гэж нэрлэх болсон бегеед Хятадын Ганьсу мужид Хатан голын наад эрэгт байдаг гэдэг. Гурван боть нь дутуу. Тууний нэгийг нь Жаран Хашорын суварганы шYншигт, нэгийг нь CYмийн дээвэрт, негеег нь Жанрайсигийн шYншигт хийсэн гэж ярилцдаг хэдий ч баттай бус юм. Учир нь тевдууд монголд егех дур^й байсан тул ачуулахдаа аваад Yлдсэн ч юм уу, аль эсвэл ачиж ирж байх замдаа алга болсон ч байж болохыг YГYЙсгэх аргагYЙ. 1925 онд Богдын Цагаан ордноос хураагдаж, MyYHC-д ирсэн байна. Нийт 111 боть байхаас 110 нь тевд номын хемрегт, 1 боть нь Yнэт ховор номын хемрегт хадгалагдаж байна.
«Тэмбан» Ганжуур нь хYнд, шаравтар, гелгер тевд цаасан дээр хятад хар бэхээр бичсэн гоёмсог гар бичмэл юм. Энэ Ганжуурын цаасны хэмжээ нь 70,5х25,2 см, бичвэрийн хэмжээ нь 59,0х14,5 см, нэг хуудсанд байх мерийн тоо 8. Мен хуудас бYрийн 4 дэх меренд буюу голын меренд улаан бэхээр хоёр дугуй тэмдэглэгээ тавьсан байдаг.
«Жалзэ Тэмбан» Ганжуурын бYтэц:
1. Винай [тевд 'dul ba] 14 боть (ka-pha)
2. Барамид [тевд sher phyin]
а. юм [тевд 'bum] 16 боть (ka-ma)
б. Хоёр тYмт [тевд nyi khri] 4 боть (ka-nga)
в. ТYм найман мянгат [тевд khri brgyad] 3 боть (ka-ga)
г. Билиг тYмт [тевд shes khri] 2 боть (ka-kha)
д. Найман мянгат [тевд brgyad stong pa] 1 боть (ka) байх^й
е. Элдэв тYмт [тевд sher phyin sna tshogs] 1 боть (ka) байх^й
3. Олонхи [тевд sangs rgyas phal bo che] 6 боть (ka-cha)
4. Эрдэнэ давхарлаг [тевд dkon mchog brtsegs pa] 6 боть (ka-cha)
5. Судар [тевд mdo sde] 37 боть (ka—ji) (ga) боть байхгуй
6. Нирваан [тевд myang 'das] 3 боть (ka-nga)
7. НинжYД [тевд rnying rgyud] 3 боть (ka-nga)
8. Дандар [тевд rgyud] 18 боть (ka-tsha)
Тевд хэлээрх гар бичмэл болон барын судрын асар их цуглуулгыг системчлэх, бYртгэх, тодорхойлох шаардлага цаг хугацааны явцад тулгарч, тевдYYД олон зуйл гарчиг хийж ирсэн уламжлал нь хожим тевд судлалын бие даасан тусгай салбар болж хегжихед нелеелсен байна [БYрнээ 2013: 46].
Гарчиг (dkar chag, kar chags) гэдэг нь тоо тэмдэглэл, данс бичиг гэсэн утгатай тевд уг бегеед едгее монгол хэлний уугуул Yг мэт болжээ. Гарчиг нь хэдийгээр цеен хуудас боловч маш их агуулга, мэдээллийг багтаасан дурсгал юм.
«Жалзэ Тэмбан» Ганжуурын гарчгийн тухайд уг эх судартай ижил хэмжээ, цаас бухий гарчиг угуй. Энэ нь «Жалзэ Тэмбан» Ганжуурыг анхлан бутээхдээ гарчгийг хамтад нь уйлдээгуй гэсэн уг хараахан бус юм.
Унгарын эрдэмтэн Г. Бетленфальви 1982 онд «Жалзэ Тэмбан» Ганжуурын еренхий гарчгийг хийхдээ Зая бандидын «Сонссоны тэмдэглэл»-д бичсэнийг [Dza ya panti ta] ашигласан болохоо дурдсан байна [Bethlenfalvy 1982: 8]. Тууний судалгааны эргэлтэд оруулсан эл гарчиг нь эдугээ MyYHC-ийн тевд номын хемрегт бий. Цаасны хэмжээ нь 40,5х14,0 см, бичвэрийн хэмжээ нь 30,5х9,5 см, нийт 221 хуудас, шинэ орос цаасан дээр харандаагаар шугам татаж, хар бэхээр, 6 мереер бичсэн гар бичмэл гарчиг юм. Энэ гарчиг нь бурэн биш бегеед алга болсон ботиудыг дурдалгуй орхисон байна. Мен судрын аймгийн GA ботийг тэмдэглэх газар GI ботийг андууран тэмдэглэсэн байна.
Энэхуу жагсаалтдаа тэрээр «Жалзэ Тэмбан» Ганжуурын 114 ботийн (алга болсон гэх гурван боть, ботийн доторхи номын жагсаалтыг «Сонссоны тэмдэглэл»-ээс нехеж оруулсан), 8 аймгийн, нийт 834 зохиол байна гэж узжээ.
Yyнээс гадна уг Ганжуурын еер нэгэн гар бичмэл гарчиг MyYHC-д хадгалагдаж буй. Энэ гарчгийн цаасны хэмжээ нь: 35,0х11,0 см, бичвэрийн хэмжээ нь: 29,5х8,5 см, хуучивтар орос
цaaсaн дээp xap бэxээp, нэг xyyдсaнд 10 мepeep бичсэн, 11 xyyдaс (5-p xyyдaс нь дээд, доод гэсэн 2 xyyдaс) гap бичмэл.
Гapчиг нь эxлэл, тeгсгeлийн тэмдэглэл rex зуйл бaйxгYЙ yчиp чyxaм xэдийд, xэн, ямap зоpилгооp бичсэн болоx нь тодоpxойгYЙ. Хэдий цeeн xyyдaстaй, чyxaг мэдээ сэлтээp xовоp боловч Тэмбaн» Гaнжyyp дaxь зоxиолyyдыг бYpтгэxэд нэгэн чyxaл xэpэглэгдэxYYн болоx нь дaмжиггYЙ.
Энэ гapчгийн гол онцлог нь:
• Te3a гyaйн (G. Bethlenfalvy) бapьсaн гapчигт тэмдэглэгдээгYЙ Yлдсэн зapим нэг зоxиолыг энэ гapчигт бaйнa.
Тyxaйлбaл:
• Сyдpын aймгийн 21 дYгээp ботид «Би YГYЙн aсyyсaн нэpт иx xeлгeн сyдap» ном re3a гyaйн гapчигт тэмдэглэгдээгYЙ. Хapин эл гapчигт «bdag med pa dris pa» xэмээx товч нэpээpээ 2б бaйнa.
• Номын нэpсийг товчооp тэмдэглэсэн
• Дутуу гypвaн боть, ботийн дотоpxи зоxиолyyдыг бYpтгэсэн
• БYpтгэлгYЙ Yлдсэн зоxиолыг нэмж оpyyлaxыг зaaсaн 10 оpчим тyсгaй тэмдэглэгээтэй
• Бaнзpaгч, Тeмpийн тaвaн aймaг, Шaдap нaймaн xeвгYYний зуун нaймaн нэp, тapни, тогтоол гэx мэтчилэн тYYн дотоp бaгтax зоxиолyyдыг нэгтгэн нэpлэсэн гэx мэт
Жишээлбэл: «Шaдap нaймaн xeвгYYний зуун нaймaн rop, тapни, тогтоол» (nye ba'i sras brgyad kyi mtshan brgya rtsa brgyad gzungs) xэмээн тэмдэглэсний дотоp
• Spyan ras gzigs dbang phyug gi mtshan brgya rtsa brgyad pa gzungs sngags dang bcas pa
• Byams pa'i mtshan brgya rtsa brgyad pa gzungs sngags dang bcas pa
• Nam mkha'i snying po'i mtshan brgya rtsa brgyad pa gzungs sngags dang bcas pa
• Kun tu bzang po'i mtshan brgya rtsa brgyad pa gzungs sngags dang bcas pa
• Lag na rdo rje'i mtshan brgya rtsa brgyad pa gzungs sngags dang bcas pa
• 'Jam dpal gzhon nur gyur pa'i mtsah brgya brgyad pa gzungs sngags dang bcas pa
• Sgrib pa thams cad rnam par sel ba'i mtshan brgya rtsa brgyad pa gzungs sngags dang bcas pa
• Sa'i snying po'i mtshan brgya rtsa brgyad pa gzungs sngags dang bcas pa гэсэн S зохиолын нэpийг xypaaнгyйлaн нэpлэсэн бaйнa.
Уг гapчиг нь сyдpын aймгaaс эхлэн бYpтгэсэн бaйсaн тул тэp дapaaллaap, нийт номыг 1 гэсэн дyгaapaaс эхлэн, зapим гaзapт оpxигдсон ном зохиолын гapчгийг эх сyдpaaс нь шYYн жaгсaaж оpyyлсны эцэст миний бие «Жaлзэ Тэмбaн» Гaнжyypт нийт S24 зохиол бaйнa гэж Yзсэн билээ. Ингэхдээ rap4mT НинжYД aймгийг бYpтгэлгYЙ оpxисон бaйсныг тeгсгeлд дyгaapлaн оpyyлсaн болно. Tap4OT дaxь aймгyyдын дapaaлaл:
1. Сyдpын aймaг (mdo sde)
2. Дaндap (rgyud)
3. Ниpвaaн (myang 'das)
4. Билиг бapaмид (shes rab kyi pha rol tu phyin pa)
а. Юм (yum 'bum)
б. Хоёp тYмт (nyi khri)
в. ТYм нaймaн мянгат (khri brgyad stong pa)
г. Билиг тYмт (shes khri)
д. Нaймaн мянгaт (brgyad stong pa)
е. Элдэв билиг бapaмид (sher phyin sna tshogs)
5. Эpдэнэ дaвxapлaг (dkon brtsegs)
6. Олонхи (phal bo che)
7. Витай ('dul ba)
S. НинжYД (rnying rgyud).
Энэ гapчгийг Зaя гэгээний «Сонссоны тэмдэглэл» (thob yig)-д бичсэнтэй тyлгaж Yзэxэд Винaйн aймгийн зохиолуудыг xэpxэн тэмдэглэсэн бaйдaл нь Yг YCЭггYЙ тaapч бaйсaн yчиp «Сонссоны тэмдэглэл»-ээс, мeн Винaйн aймгийн 14 дYгээp боть буюу (PHA) ботийн тeгсгeлийн Yгээp энэxYY гapчгийг тeгсгeсeн буй нь «Жaлзэ Тэмбaн» Гaнжyypыг aшиглaж бичсэн бололтой. Дээpx xоёp гapчгaaс гaднa миний бие сaявтap Улсын номын сaнд уг
Ганжуурын еер нэгэн бичмэл гарчгийг Yзсэн бегеед энэ талаар дараа дэлгэрэшуй танилцуулахаар зэхэж байна. Энэ мэт нэгэн номын хэдэн ЗYЙл бичмэл гарчиг олдож байгаа нь бие биедээ YГYЙ мэдээллийг нехех, дутуу бYртгэгдсэн ном судрыг бYрэн ^йцэд болгох зэрэг давуу талтай нь хэнд ч мэдээжийн хэрэг билээ.
Эх сурвалж Dung dkar tshigs mdzad chen mo. Beijing. 2002. Rgyal rtse them spang ma bka' 'gyur (mdo) (ka-ji).
Ном зуй
БYрнээ 2013 — БYрнээ Д. Тевд Ганжуур Данжуур судлалын чиг хандлагын тухай // Билгийн гэгээ. «Ганжуур Данжуурын судалгаа». Эрдэм шинжилгээний анхдугаар бага хурлын эмхтгэл. Улаанбаатар, 2013. 46 х.
ХYрэлбаатар 2002 — Хурэлбаатар Л. Судар шастирын билиг. Улаанбаатар, 2002. 53 х.
Bethlenfalvy 1982 — Bethlenfalvy G. A hand list of the Ulan-Bator manuscript of the Kanjur Rgyal-rtse Them-spans-ma. Budapest: Akadémiai Kiado, 1982. 111 p.
Eimer 2002 — Eimer H. The many canons of Tibetan Buddhism. Boston., 2002. 379 p.
Dza ya panti ta — Dza ya panti ta Blo bzang 'phrin las. Thob yig gsal ba'i me long. Nga boti.
Хавсралт
«домчи*«! "WvlA
>ßp
УДК 811.512.37
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-1-13-74-88
Рукопись Т. А. Бурдуковой «О некоторых важных вопросах калмыцкого языка»
Лариса Бадмаевна Манджикова 1
1 Калмыцкий научный центр РАН (д. 8, ул. И. К. Илишкина, 358000 Элиста, Российская Федерация) младший научный сотрудник E-mail: [email protected]
© КалмНЦ РАН, 2020 © Манджикова Л. Б., 2020
Аннотация. В статье продолжено рассмотрение и изучение архивных документов личного происхождения семьи Бурдуковых, находящихся на хранении в Научном архиве Калмыцкого научного центра РАН. Данный архивный фонд (Ф. 21) является источниковедческой базой по изучению жизни и деятельности российских и советских монголоведов, филологов, исследователей, преподавателей монгольского языка и общественных деятелей Алексея Васильевича Бурдукова и его дочери Таисии Алексеевны. В фонде имеются подлинники рукописей научных трудов ученых. Значительная часть научных исследований введена в научный оборот. В числе неопубликованных работ представляет особый интерес рукопись Т. А. Бурдуковой «О некоторых важных вопросах калмыцкого языка». Рукопись посвящена проблеме заимствования слов из иностранных языков (русского, тибетского), написания редуцированных гласных. Цель статьи — ввести в научный оборот рукописный текст, дать комментарии к его содержанию.
Ключевые слова: рукопись, калмыцкий язык, тибетский язык, заимствование слов, редуцированные гласные, Т. А. Бурдукова Благодарность. Исследование проведено в рамках государственной субсидии — проект «Устное и письменное наследие монгольских народов России, Монголии и Китая: трансграничные традиции и взаимодействия» (номер госрегистрации: АААА-А19-119011490036-1).
Для цитирования: Манджикова Л. Б. Рукопись Т. А. Бурдуковой «О некоторых важных вопросах калмыцкого языка» // Бюллетень Калмыцкого научного центра РАН. 2020. № 1. С. 74-88. DOI: 10.22162/2587-65032020-1-13-74-88
UDC 811.512.37
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-1-13-74-88
The Manuscript of T. A. Burdukova "Regarding Some Important Issues of the Kalmyk Language"
Larisa B. Mandzhikova1
1 Kalmyk Scientific Center of the RAS (8, Ilishkin St., Elista 358000, Russian Federation)
Junior Research Associate E-mail: [email protected]
© KalmSC RAS, 2020 © Mandzhikova L. B., 2020
Abstract. The article gives analysis of the private archive of the Burdukov family kept at the Scientific Archive of the Kalmyk Scientific Center of the RAS. The given archive fund (F. 21) is the Source Studies basis for the research of the life and work of the Russian and Soviet specialists in Mongolian Studies, philologists, researchers, teachers of the Mongolian language and public figures — Aleksey Vasilyevich Burdukov and his daughter Taisia Alekeseyevna. There are original manuscripts of the scientific works of the scholars. The significant part of the works has already been introduced into the scientific circulation. Among the unpublished research works the manuscript of T.A. Burdukova "Regarding Some Important Issues of the Kalmyk Language" is of great interest. The manuscript focuses on the problem of words borrowed from foreign languages (Russian, Tibetan) and the spelling of reduced vowels. The goal of this article is to introduce the handwritten text and give comments on its content.
