ЖАЛПЫҒА БІРДЕЙ БЕЛСЕНДІ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ Текст научной статьи по специальности «Право»

ЭОЖ 342.8

ЖАЛПЫГА Б1РДЕЙ БЕЛСЕНД1 САЙЛАУ ЦУЦЫРЫН ЖУЗЕГЕ АСЫРУДЫЦ ТЭЖ1РИБЕЛ1К МЭСЕЛЕЛЕР1

Болат Жолдасбекович Айтимов

I.ЖансYгiров атындагы Жет1су университет1 цуцыц жэне экономика жогары мектебШц цауымдастырылган профессоры; философия докторы (PhD), цауымдастырылган профессор (доцент); Талдыцорган ц., Казацстан Республикасы; e-mail: bola_30081978@mail.ru

Айгуль Ашимовна Нукушева1

Академик Е.А. Букетов атындагы Караганды университетШц азаматтыц жэне ецбек цуцыгы кафедрасыныц профессоры; зац гылымдарыныц кандидаты, доцент; Караганды ц., Казацстан Республикасы, e-mail: akuka007@mail.ru

Салтанат Сайдахметовна Тинистанова

I.ЖансYгiров атындагы Жетщ университетi цуцыц жэне экономика жогары мектебШц оцытушы-дэрiскерi; тарих гылымдарыныц кандидаты; Талдыцорган ц., Казацстан Республикасы; e-mail: tin_019@mail.ru

Аннотация. Мацалада Казацстандагы сайлау процест уйымдастыру мен втшзу ба-рысында азаматтардыц жалпыга бiрдей сайлау цуцыгын ЖYзеге асыруыныц тэжiрибелiк мэселелерi царастырылган. Зерттеудщ мацсаты сайлауды уйымдастыру мен втк1зуде азаматтардыц жалпыга бiрдей белсендi сайлау цуцыгын ЖYзеге асыруында кездесетт

g тэжiрибелiк мэселелердi талдау жэне мундай мэселелердщ алдын-алу мацсатында усы-~ ныстар жасау болып табылады. Зерттеу жумысын ЖYргiзуде сайлау зацнамасы мен ~ оны сайлау учаскелертде wm асырудыц тэжiрибесiн царастыру талдау эдш арцылы

z ЖYзеге асырылды. Сондай-ац, сайлау зацнамасыныц тэжiрибесiн зерттеуде байцау эдш

¡i пайдаланылса, нэтижелерi синтез эдшмен бiрiктiрiлдi. Нэтижеде сайлау зацнамасында

1 царастырылган жалпыга бiрдей сайлау цуцыгы, тец сайлау цуцыгы сияцты эмбебап цаги-

< даттардыц учаскелж сайлау комиссияларыныц жумысыныц бастауы болып табылатын I жариялылыц, алцалылыц, ашыцтыц цагидаттарымен астаса жумыс жасамайтыны бай-е цалды. Жэне де осыган байланысты талцылаулардыц нэтижелерi усынылып, жергiлiктi s атцарушы органдардыц, учаскелж сайлау комиссияларыныц жумысын жетiлдiруге ца-о тысты тэжiрибелiк жэне зацнамалыц усыныстар жасалды. Зерттеу нэтижелерт аза-о маттыц жалпыга бiрдей белсендi сайлау цуцыгын мейлтше цамтамасыз ету мацсатын-

< да сайлауды уйымдастыру мен вткiзудi жетiлдiруде Орталыц сайлау комиссиясыныц, ^ жергiлiктi атцарушы органдар мен учаскелж сайлау комиссияларыныц цызметтде пай-

< далануга усынылады. Мацалада царастырылган материалдар негiзiнде азаматтардыц ¡5 жалпыга бiрдей сайлау цуцыгын цамтамасыз ету мацсатында сайлауды уйымдастыру ^ мен втк1зу процесШц тэжiрибесiне квбiрек мэн берiлуi тшс деген цорытындыга келдж. ь Себебi, теориялыц тургыда сайлауды вткiзудегi барлыц цуцыцтыц жэне уйымдасты-§ рушылыц тетiктерi цамтылган деп кврсетыгешмен де, оны кке асырудыц тэжiрибесi эр о вщрде, эрбiр сайлау учаскестде эртYрлi болып келетШ аныцталды. Осыган байланысты

< жергiлiктi атцарушы органдардыц сайлаушылардыц тiзiмiн цалыптастыру жумыста-

< рын жетiлдiрудiц негiздерi аныцталды. КР Президентi, КР Парламентi Мэжыс депу-£ таттарын сайлауда азаматтардыц жалпыга бiрдей белсендi сайлау цуцыгын шектемеу ь мацсатында олардыц тургылыцты жерi бойынша тiркеуде болу не болмауыныц мацыз-| дылыгы царастырылды.

* Ty^h свздер: сайлау, сайлау цуцыгы, азамат, сайлау процеЫ, демократия.

л н

о ш со

1 Хат-хабарларга арналзан автор

ПРАКТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ РЕАЛИЗАЦИИ ВСЕОБЩЕГО АКТИВНОГО ИЗБИРАТЕЛЬНОГО ПРАВА

Айтимов Болат Жолдасбекович

Ассоциированный профессор высшей школы права и экономики Жетысуского университета имени И.Жансугурова; доктор философии (PhD), ассоциированный профессор (доцент), Республика Казахстан, г.Талдыкорган, e-mail: bola 30081978@mail.ru

Нукушева Айгуль Ашимовна

Профессор кафедры гражданского и трудового права Карагандинского университета имени академика Е.А. Букетова, кандидат юридических наук, доцент, Республика Казахстан, Караганда, e-mail: akuka007@mail.ru

Тинистанова Салтанат Сайдахметовна

Преподаватель-лектор высшей школы права и экономики Жетысуского университета имени И.Жансугурова; кандидат исторических наук; Республика Казахстан, г.Талдыкорган, e-mail: tin_019@mail.ru

Аннотация. В статье рассмотрены практические вопросы реализации гражданами всеобщего избирательного права при организации и проведении избирательного процесса в Казахстане. Целью исследования является анализ практических вопросов, возникающих при организации и проведении выборов при осуществлении гражданами всеобщего активного избирательного права, и выработка предложений с целью предотвращения таких проблем. Рассмотрение избирательного законодательства и практики его реализации на избирательных участках в проведении исследовательской работы осуществлялось методом анализа. Также при изучении практики избирательного законодательства применялся метод наблюдения, результаты сочетались с методом синтеза. И в связи с этим были представлены результаты обсуждений, выработаны практические и законодательные предложения по совершенствованию работы местных исполнительных органов, участковых избирательных комиссий. Результаты исследования рекомендуются к использованию в деятельности Центральной избирательной комиссии, местных исполнительных органов и участковых избирательных комиссий в совершенствовании организации и проведения выборов в целях максимального обеспечения всеобщего активного избирательного права гражданина. На основании материалов, рассмотренных в статье, мы пришли к выво- « ду, что в целях обеспечения всеобщего избирательного права граждан, больше внимания должно быть уделено практике процесса организации и проведения выборов. Причиной N данного утверждения является то, что хотя теоретически как бы все правовые и организационные механизмы проведения выборов охвачены, установлено, что опыт их реализации различен в каждом регионе, на каждом избирательном участке. В этой связи определены основы совершенствования работы местных исполнительных органов по формированию списков избирателей. В целях недопущения ограничения всеобщего активного избирательного права граждан на выборах Президента РК, депутатов Мажилиса Парламента РК была рассмотрена важность наличия либо отсутствия регистрации по месту жительства граждан.

Ключевые слова: выборы, избирательное право, гражданин, избирательный процесс, демократия.

го с

сл I T

с н гп

0

"П

1

гп

I

S

II O

Z A Z

о

а

A

0

73

к

A

1 O

Z O

70

м о м

PRACTICAL PROBLEMS OF REALIZATION OF IMPLEMENTING UNIVERSAL ACTIVE VOTE RIGHT

Aitimov Bolat Zholdasbekovich

Associate Professor of the Higher School of Law and Economics of Zhetysu University named after I.Zhansugurov; PhD, associate professor; Republic of Kazakhstan, Taldykorgan, e-mail: bola_30081978@mail.ru

Nukusheva Aigul Ashimovna

Professor of the Department of Civil and Labor Law of the Karaganda University named after Academician E.A. Buketov, Candidate of Law, Associate Professor, Republic of Kazakhstan, Karaganda, e-mail: akuka007@mail.ru

Tinistanova Saltanat Saidakhmetovna

Lecturer of the Higher School of Law and Economics of Zhetysu University named after I.Zhansugurov; Candidate of Historical Sciences; Republic of Kazakhstan, Taldykorgan, e-mail: tin_019@mail.ru

Abstract. This article presents practical issues of citizens implementing universal suffrage in Kazakhstan during electoral processes, specifically their implementation during organisation and conduct of electoral processes. The objective is to analyze problems which arise during elections when citizens exercise universal active suffrage, in order to develop proposals on how best to manage these challenges in future elections. Analyses were employed when considering electoral legislation as implemented at polling stations via analysis method; when studying its practical implementation through observation method with results combined using synthesis. 3 As a result, it was observed that electoral legislation does not align with its universal principles, <n such as universal and equal suffrage, nor with precinct election commission's working principles of transparency, collegiality and openness, which serve as foundation of their work. Discussion ц results were shared out, practical legislative proposals developedfor improvement to strengthen ^ local executive bodies/precinct election commission's work processes. The reason for this s statement is that although theoretically all legal and organizational mechanisms of elections are Ex covered, it is established that the experience of their implementation is different in each region, at i each polling station. In this regard, the basis for improving the work of local executive bodies on о the formation of voter lists has been determined.

| In order to prevent the restriction of the universal active suffrage of citizens in the elections >s of the President of the Republic of Kazakhstan, deputies of the Majilis of the Parliament of the g Republic of Kazakhstan, the importance of the presence or absence of registration at the place ш of residence of citizens was considered.

с Key words: elections, suffrage, citizen, electoral process, democracy.

s <

m i-о -0

Ш

< Kipicne

§ Елiмiзде ететш Казакстан Республикасы ° Президент немесе Парламент Мэжшсшщ w депутаттарын, сондай-ак жергшкп мэсли-ь хаттар депутаттарын сайлау саясаткерлердi s гана емес, сонымен 6ipre мемлекетiмiздщ о тагдырына бей-жай карамайтын ap6ip каз-s акстанды; кызыктыратыны белгш. s ^аз1рп уакытта елiмiзде КР Конституция-£ сы непзшде казакстандык когамныц каш жеттiлiктерi мен ерекшелштерш, сондай-ак халыкаралык стандарттар мен кагидаттар-

DOI: 10.52026/27885291_2024_76_1_32

дыц ережелерi мен талаптарын ескеретiн тиiмдi эрекет ететiн сайлау зацнамасы ка-лыптасты деп есептейтiн авторлар да жок емес [1, 6-13б.]. Шындыгында зацнамалык тургыда сайлау процесi бурынгыга караганда элдекайда жетiлген жэне кажетп тустары толыккан. Алайда, тэж1рибеде оны iске асы-руда кемшiлiктерi бар екенi керiнiп жатады жэне де мундай зацнамалык-процедуралык кемшiн тустарын жетiлдiрудiц жыл еткен сайын мацыздылыгы артып келедi. Жогары-да аталган авторлар азаматтардыц «сайлау

кукыктарын жетшдфудщ мацызы мен мэнi когам мен мемлекет eмiрiнiц eткiр мэселе-лерш шешуде олардыц ез еркiн бiлдiруге мYмкiндiк беретiнiмен, сол аркылы мемле-кеттiк eкiлдi органдар жYЙесiн калыптасты-румен» [1, 6-13б.] байланыстырады.

Бiздiц ойымызша, шынайы демократия-лык сайлау бул азаматтардыц ез еркiн еш-юмнщ араласуынсыз бiлдiре алуы аркылы мемлекеттщ жогары жэне жергiлiктi билш органдарын калыптастыруымен кeрiнiс та-батын ел халкына гана тиесiлi егемендш кукыгыныц кeрiнiсi. Сайлауды уйымдастыру мен eткiзу - азаматтардыц саяси билш Yшiн кYресiн бейбiт жолмен шешу максатын ^з-дейдi, сол аркылы елдеп бейбiтшiлiк пен турактылык сакталады. Сайлаудыц эдiл эрi ашык eтуi халыктыц мемлекетке, мемлекет-■пк билш органдарына деген сенiмiн ныгай-тып, ол eз кезегiнде саяси турактылыкка кол жетюзудщ бiрден-бiр куралы екенш угына-тын уакыт жетп. Демек, мемлекеттеп сая-си-экономикалык, элеуметтiк турактылык пен бейбiт eмiрдiц басты негiзi сайлау про-цесiн ашык эрi жариялы eткiзу десек кателес-пеймiз. Сондыктан сайлау процесшщ барлык кезецдершде шынайы демократиялык сайлаудыц жалпыга бiрдей сайлау кукыгы, тец сайлау кукыгы, тeте сайлау кукыгы, азаматтардыц жасырын дауыс беру аркылы ерiктi еркiн бiлдiруi сиякты эмбебап кагидаттары сайлау комиссиялары кызметiнде сакталуы тиiс алкалылык, ашыктык пен жариялылык сиякты принциптерiмен астасып жатуы тшс.

КР Президентiнiц жыл сайынгы жолдау-ларын талдау сайлау процесiн жетiлдiру-дiц мемлекет пен когам Yшiн кeкейтестi мэселе болганын кeрсетедi. Жолдауларга кукыктык талдау жYргiзу сайлау процесш реформалаудыц когамды одан эрi демокра-тияландырумен байланысты реформалар-мен катар жYргенiн байкатты. Айтар бол-сак, КР Президентi КТокаев 2021 жылгы Казакстан халкына жолдауында «партия-лардыц Мэжiлiске eту шеп 5 пайызга дейiн тeмендедi, сайлау бюллетеньдерше «бэрше карсымын» деген баган косылды» деп ^р-сете отырып, сайлауды реформалаудыц мун-дай кадамдары когамныц саяси жацгыруы-

ныц алгышарты болганын атап eTTi2. Сайлау процес елiмiздегi экiмшiлiк реформаларды жузеге асырудыц тэсiлi ретшде де президент жолдауларында Yнемi аталып eтiледi3. Президент жолдаулары мен сейлеген сeздерiн-де сайлауды реформалау аркылы елiмiздегi сайлау кезецдерш тиiмдi жоспарлауга, ауыл, кент, сондай-ак аудан экiмдерiн сайлауга мYмкiндiк алганымызды ацгаруга болады.

Такырыптыц езектштн бiзге дейiнгi жа-салган гылыми талдаулардан байкауга болады. Отандык жэне шетелдiк галымдар азаматтардыц сайлау кукыгыныц эртYрлi мэселелерiне токталып келедi жэне бул ку-антарлык жагдай екенiн айта кетуiмiз керек. Соцгы 5 жыл кeлемiндегi оку жэне гылыми эдебиеттерге шолу жасай отырып, галымдар-дыц сайлау кукыгын жYзеге асырудыц не-гiзгi шарттарына [2, 39-51б.], сондай-ак ав-торлардыц кепшшт сайлау кукыгын iске асырумен байланысты шагымдарды карау-дыц сотка дешнп жэне соттык тэжiрибесiне шолу жасайтыны аныкталды. К^азакстандьщ галымдар Ф.А. Ержанова, Р.М. Жамиева, Г.А. Ильясова ез макаласында сайлау зацна-масын колданудыц тэжiрибесi сот тэж1ри-бесiн талдаган [3, 27-36б.]. Сондай-ак, сайлау процес барысындагы шешiмдер мен эре-кеттерге шагым жасау мен олардыц ^шш жоюдыц сотка дейiнгi тэжiрибесiн авторлык ужыммен карастырса [4, 1-10б.] жэне сотта каралу мэселелерiне де токталган гылыми ецбектер кездеседi [1, 6-13б.]. Сайлау ко-миссиясы мYшелерiнiц мэртебесшщ казiргi жагдайына токталган гылыми зерттеулер де бар [5, 19-28 б.].

Отандык галымдардыц кейбiрi мYге-дек адамдардыц елiмiздiц когамдык-саяси eмiрiне катысуын камтамасыз етудiц арт-тыру максатында сайлау туралы зацнамага eзгерiстер енгiзудi карастырган [6, 50-59б.] жэне де бул гылыми зерттеулердi де нэти-желi болганы куантады. ^азакстан Респуб-ликасындагы сайлау туралы Конституция-лык зацына 2022 жылдыц 5 карашасында енпзшген eзгерiстерге сэйкес Мэжiлiс де-путаттыгына кандидаттарды тiркеуде пар-тиялар тарапынан усынылатын тiзiмде жэне депутаттык мандаттарды бeлген кезде ман-

го с

2 КазацстанРеспубликасыныцПрезидентiК.Тоцаевтыц 2021 жылгы 1 цыркYйектегi «Халыц бiрлiгiжэне жYйелiрефор-малар - ел вркендеутщ берж негiзi» атты Казацстан халцына Жолдауы. // https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-1622340

3 Казацстан Республикасыныц Президентi К.Тоцаевтыц 2022 жылгы 1 цыркYйектегi «Эдiлеттi мемлекет. Ыртутас улт. Берекелi цогам» атты Казацстан халцына Жолдауы. // https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-1622340

сл I

т с

4 гп

0

"П

1

гп

I

5

II O

Z A Z

о

а

A

0 73 К A

1 O

Z O

70

м о м

гм о гм

о.

< о.

0 в

1

о

ш

о

ш <

о. с

<

ш н

о л

< ч

О

О <

сз <

даттардыц жалпы саныныц кемiнде отыз пайызын курайтын Yш санат eкiлдерiне мY-гедектш бар адамдар енгiзiлдi4.

Азаматтардыц сайлау кукыктарын жYзеге асыруда негiзге алынуы тиiс бастапкы каги-далардыц сакталауыныц мацызы мен мэнiн, оныц казакстандык тэжiрибесiн ашуга тырыскан ецбекп ерекше атауга болады [7, 77-86 б.]. макалада казакстандык сайлау жYЙесiнiц мажоритарлык жYЙеге кай-тадан кешушщ ерекшелiктерiн, ауыл, кент кeлемiндегi экiмдердi сайлаудыц ерекшелш-терi мен соцгы Казакстан Республикасы Парламентi Мэжiлiс депутаттыгына сайлау-ды eткiзуде жiберiлген бузушылык жагдай-ларга токталган [7, 82-83б.].

2023 жылгы 19 наурызда еткен Казакстан Республикасы Парламентi Мэжiлiсi мен мэс-лихаттары депутаттарын сайлау барысында дауыстарды санауда5, байкаушылармен жу-мыс жасауда6, дауыс берудi уйымдастыруда7, бюллетеньдердi таратуда8, дауыстарды санауда9 т.б. сайлауды уйымдастыру мен eткiзуде сан тYрлi зацсыздыктар мен келецаздштер орын алганын БАК жэне элеуметтiк желi кон-тенттерiн талдауда байкалады. Жэне мундай мысалдарды макаламызда кептеп керсету-ге болады. Осыган орай, сайлау процесшщ ашык эрi жариялы тYрде eтуi, сайлауда аза-маттыц саяси кукыктарын толыгымен камта-масыз ету, сайлауды eткiзу барысында саяси науканга ешкандай кедергi жасамау мэселе-лерi сайлау процесiн, соныц iшiнде дауыс берудi уйымдастыру тэжiрибесiн тагы да бiр кайта караудыц eзектiлiгiн тугызып отыр.

Материалдар мен эдктер

Казакстан Республикасында сайлауды уйымдастыру мен eткiзуде сайлау кукыгы-ныц принциптершщ сакталуын зерттеу Yшiн соцгы жылдардагы отандык галымдар-дыц ецбектер^ букаралык акпарат курал-дарыныц материалдары мен «Казакстан Республикасындагы сайлау туралы» КР Конституциялык зацы, Орталык Сайлау ко-миссиясы кабылдаган нормативтiк актiлерi, сондай-ак сайлау комиссияларыныц жумы-сын байкау нэтижелерi алынды. Еылыми

ецбектердеп ой-пiкiрлер мен сайлау туралы зацнама нормаларына талдау жасалып, олар-дыц тэж1рибемен салыстыруда салыстырма-лы-кукыктык, синтез эдiсi пайдаланылды.

Талкылау мен нэтижелер

Сайлауды eткiзудiц казакстандык тэж1ри-бесiн талдай келе азаматтардыц саяси кукыгына, соныц шшде жалпыга бiрдей белсендi сайлау кукыгы жYзеге асыруга мYмкiндiк бермейтiн бiрнеше тэжiрибелiк мэселелер бар екенi байкалды.

Азаматтардыц жалпыга бiрдей белсен-дi сайлау кукыгын жYзеге асыруда туын-дайтын ец бiрiншi мэселенiц бiрi олардыц тургылыкты жерi бойынша мемлекетпк тiркеуде болу мэселесi. КР Конституция-сыныц 33-бабыныц 2-тармагы «Республика азаматтарыныц мемлекеттiк органдар мен жергшкп eзiн-eзi баскару органдарын сайлауга жэне оларга сайлануга, сондай-ак республикалык референдумга катысуга кукыгы бар деп ^рсетшедь Демек, сайлауда жалпыга бiрдей белсендi сайлау кукыгын iске асырудыц ец мацызды шарты ретiнде ец жогаргы кYшi бар КР Конституциясы «республика азаматы» болуы жеткiлiктi деп ^рсетедь Алайда, «Казакстан Республикасындагы Сайлау туралы» КР Конституциялык зацы адамныц азаматтардыц жалпыга бiрдей белсендi сайлау кукыгын жYзеге асыруга мYмкiндiк беретiн негiзгi шарттыц бiрi тургылыкты жерi бойынша мемлекеттiк тркеуде болуы. Азамат сайлау кYнi eзiнiц болатын жерiнде мемлекеттiк тiркеуде бол-маган жагдайда оган дауыс беру мYмкiндiгi берiлмейдi. Мундай мYмкiндiк непзп тркел-ген жерi бойынша есептен шыгару куэлiктерi болганда гана бершедь Облыстык, аудандык мэслихат депутаттарын сайлауда есептен шыгару куэл^ерш болганныц eзiнде сайла-ушы дауыс беру келген жерiне карай eзi-не тиесш бюллетеньдердiц бiреуi (Yшеуi не тeртеуi) бойынша гана дауыс беруге мYм-кiндiгi бар. Нэтижесiнде, КР азаматтарыныц конституцияда баяндалган жалпыга бiрдей белсендi сайлау кукыгы шектеледi. Осыган сэйкес, КР азаматтарыныц конституциялык

о

I-

о ш ш

4 «Казахстан Республикасындагы сайлау туралы» КР 1995 жылгы 28 цыркYйектегi №2464 Конституциялыц зацы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z950002464_

5 Сайлау 2023 Мойнак / 2 часть //https://www.youtube.com/watch?v=mmUFxKqpxpU

6 Сайлау 2023 Мойнак /1 часть //https://www.youtube.com/watch?v=mmUFxKqpxpU

7 Сайлау-2023: Бiр еютш, Бiр Yмiт ... https://zhasalash.kz/news/sajlau-2023-bir-okinish-bir-umit-23841/

8 Сайлау 2023: Дауыс беру цалай вттi? https://abai.kz/post/166584

9 Амалбек Qмiртай: Президент Касым-Жомарт Тоцаевтыц сетмте циянат жасалды // https://www.facebook.com/ гее1/944995443358028

сайлау кукыктарын шектеудi болдырмау мак-сатында мемлекетпк т1ркеу мэселесi жетш-дiрудi талап етедь Бул максатта шетелдiк тэжiрибелердi ескере отырып10, сайлаушы-ларды т1ркеудщ орталыктандырылган жYЙ-есiнен бас тартып, олардыц кез-келген сайлау учаскесiнде дауыс беруiне мYмкiндiк беру-дi камтамасыз ету уакыт кYттiрмейдi. Оны шешу тэжiрибегi ел (аймак) болашагы Yшiн дауыс беруге мYмкiндiгi бар азаматтарымыз-дыц барлыгыныц да елiмiздiц кез келген нYк-тесiнде дауыс беруге мYмкiндiгiн тудырады.

Екiншi мэселе учаскелш сайлау комис-сияларыныц жумыстарын уйымдастыру-да болып отыр. Мэселенi таркатып айт-сак, ец алдымен сайлау комиссияларыныц бюллетеньдермен камтамасыз етшуь Бул аса мацызды мэселе себеб^ сайлау бюлле-теньдерiнiц кез келген колда жYPуi елiмiздi демократияландыру YPДiсiне кeлецкесiн тYсiредi. Нэтижесiнде, сайлаушылардыц Yмiтiн жогалта отырып, мемлекеттiк билш органдарына, сайлауга деген сенiм азаяды. Учаскелiк сайлау комиссияларын бюлле-теньдермен камтамасыз ету тэжiрибесiн зерттей келе, 2 тYрлi сурак туындады. Бiрiн-шiсi, сайлау бюллетеньдерi тэж1рибеде ау-дандагы аумактык сайлау комиссиялары тYрлi жеке баспа YЙлерiнде тапсырыс не-гiзiнде эзiрлейдi. Бюллетеньдердiц сайлаушылардыц жалпы саныныц 1% резервiмен (немесе одан артык) дайындалып жатканын байкаушылар немесе жогары турган сайлау комиссиясы тарапынан бакылай алу меха-низмi калыптаспаган. Екiншiсi, сайлау бюл-летеньдерi учаскелiк сайлау комиссиялары-на сайлау учаскесшдеп сайлаушылардыц жалпы саныныц 1% резервiмен жеткiзiледi. Бул жерде туындайтын мэселе сайлаушы-лардыц саны 500-ден тeмен сайлау учаске-лерiне жетюзшетш резервтiц саныныц жеткiлiксiздiгi. Айта кету керек ауылдык жердегi сайлаушылардыц белсендшш eте жогары болып келедi. 1% резервтеп бюл-летеньдер есептен шыгару куэлiгiмен (бул негiзiнен бюллетеньдердi ^зетуге келген кукык коргау органдары кызметкерлер^ келгендерге, мемлекеттiк тiркеуде бар, бiрак та сайлаушылар тiзiмiнде жок азаматтарга (мундай азаматтарды УСК eз шешiмiмен сайлаушылар тiзiмiне сайлау кYнi де енпзу-ге кукылы), бюллетеньдi бYлдiрiп алган аза-

10 Процедура выборов в парламент Ирана //https://ria.ru/2

11 «Казацстан Республикасындагы сайлау туралы» КР 1 https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z950002464_

маттарга жеткшказ. Бюллетеньдердщ жет-кiлiксiздiгi нэтижесшде азаматтарды дауыс беруге жiбермеуге сол аркылы олардыц кон-ституциялык кукыктарын тагы да шектеу-ге алып келедi. Сонымен бiрге тэж1рибеде бюллетеньдер жеткiлiксiз болган жагдайда, УСК-сы аумактык сайлау комиссиясынан арнайы сураныс негiзiнде алдырту тэж1ри-бесi калыптаскандыгын байкадык. Егер, аумактык сайлау комиссияларында басы артык бюллетеньдер болатынын ескерсек, бiз жогарыда айткан демократиялык YPДiс-тердiц, эрбiр азаматтыц ел болашагынан ка-тысу мYмкiндiгiнiц азаятынына кeз жеткiзу киын емес. Сайлау бюллетеньдершщ жет-кiлiксiздiгi ауруханалар мен уакытша устау изоляторларында курылган УСК тэж1рибе-лерiнен байкауга болады. Мундай мекеме-лерге сайлау келiп тYCкен азаматтар дауыс берудi eткiзетiн кYнi тiзiмге енпзшедГ1. Канша азаматтыц наукастанып тYсетiнiн немесе уакытша устау изоляторына тусетшш алдын ала бiлу мYмкiн емес. Бул жагдайда да кейбiр азаматтар eзiнiц жалпыга бiрдей белсендi сайлау кукыгын жYзеге асыру мYм-кшдшнен айырылады. с

Учаскелiк сайлау комиссияларыныц Е кызмет ашыктык, алкалылык жэне жа- > риялылык принциптерiнiц непзшде жYр- о гiзiлуi тиiс. Тэжiрибеде осы принциптердiц > iске асырылу мэселесi бiз айтып отырган I екiншi суракты туындатады. Нактырак Т айтсак, учаскелiк комиссия бул алкалы ор- Е ган, азаматты сайлаушылар тiзiмiне енгiзу, о тiзiмнен шыгару, немесе бюллетень беруден т бас тарту сиякты т.б. мэселелердi шешу- с дi комиссияныц алдына мэселе койылып, Т 3/2 мYшелердiц катысуымен, ашык дауыс > беру жолымен кабылданган шешiмдер зац- > ды деп танылуы тиiс. Тэж1рибеде барлык ° шешiмдердi комиссия тeраFасы кабылдайды т жэне шешiм кабылдау процес ашык тYPде £ жYрмейдi. Оны байкаушылардыц бакыла- о уына мYмкiндiк берiлмейдi. Бул сайлау про- ° цесiнiц ашык эрi жариялы тYPде eтуiне Fана А емес, сонымен бiрге азаматтыц жалпыFа О бiрдей сайлау кукыFын жYзеге асыруына ^ да кедергi келтiредi деп есептеймiз. Себебi, Т бiрнеше рет eткен сайлауды бакылау, оныц Е кужаттамаларын байкау барысында азамат- ^ тардыц тiзiмге енгiзу туралы eтiнiштерiн 2 ■пркеп, бюллетень беруден бас тарту туралы (

7

)

)0221/1564959730.Ыт1 22

жылзы 28 цыркYйектегi №2464 Конституциялыц зацы // **

гм о гм

о.

< о.

0 в

1

о

ш

о

ш <

о. с

<

ш н

о л

< ч

О

О <

сз <

о

н

о ш ш

комиссиялары хаттамалары жоктыц касы деп айта аламыз. «Казакстан Республикасындагы сайлау туралы» КР конституциялык зацы-ныц 18-бабы УСК-сы «сайлау туралы зац-ды тYсiндiрудi уйымдастырады» деп накты кeрсеткен. Эрбiр сайлау учаскесiне келген азаматтыц дауыс беруге байланысты толык тYсiнiктеме алуга кукыгы бар. Сонымен бiрге дауыстардыц санау процедурасы да бiз жога-рыда айтып отырган ашыктык, жариялылык принциптерiн сактай отырып eткiзiлуi тшс. Бiздiц УСК дауыс санауда оган байкаушы-ларды катыстыруда елеулi кателштер жiберiп жатады.12 КР Сайлау туралы конституциялык зацы «Сайлау бюллетеньдерiн санау кезш-де комиссия тeраFасы немесе комиссияныц белгiлi бiр мYшесi катысушыларFа сайлау бюллетенiн кeрсетедi жэне сайлаушыныц ерiк бiлдiруiн жариялайды», «Дауыс беруге арналFан YЙ-жайдаFы дауыстарды санау жYр-гiзiлетiн столдар учаскелiк сайлау комиссия-лары мYшелерiнiц iс-эрекетiн YЙ-жайдаFы катысушы барлык адамдардыц кeрiп отыруы камтамасыз етiлетiндей етiп орналастыры-лады. Дауыстарды санау кезшде катысатын сенiм бiлдiрiлген адамдар мен байкаушылар дауыстарды санауды бюллетеньдердегi бел-гiлердiц кeрiнiп туруы камтамасыз етшетш-дей кашыктык пен жаFдайда байкап турады.» деп ^рсе^те^ Алайда, тэж1рибеде дауыстарды санаудыц бiркелкi тэжiрибесi калып-таспаFанын байкау киын емес. Кeбiне дауыс берудщ нэтижелерiн комиссия мYшелерi еш-юмге жарияламастан санайды, сондай-ак байкаушыларFа зацсыз шектеулер кояды (6 метр кашыктыкта туру).13 ОсыFан байланысты сайлау учаскелершщ жумысын жоFа-ры аталFан каFидаттарFа сэйкес уйымдастыру мэселесi де ^н тэртiбiнен тYCкен жок.

Азаматтардыц жалпыFа бiрдей белсендi сайлау кукы^ын жYзеге асыру тэжiрибесiн талдауда аныкталFан келесi мэселе дауыс беру процесше байланысты туындайды. КР сай-лау туралы конституциялык зацы «республика Президентш, КР Парламентi Мэжiлiсiнiц депутаттарын, мэслихат депутаттарын КР азаматтары тiкелей сайлайды жэне де мундай тeте сайлау кукыFын ешкiмнiц бакылауына мYмкiндiк бермеу Yшiн дауыс берудщ жасы-рын болуы» принципiн карастырады. Нау-кастыFына, карттыFына байланысты бюлле-теньдi eз бетiнше толтыруFа мYмкiндiгi жок

сайлаушы eзi сенетiн адамныц кeмегiн алуFа кукылы деп ^рсе^те^ Алайда, мундай eзi сенетiн адамныц кандай адам болуы кажет деген мэселелер де шешiмiн таппаFан. Мы-салы, оныц жас мeлшерi, эрекетке кабшетп болуы деген сиякты мэселелер зацда накты айкындалмаFан. Тэж1рибеде мундай ^мек кeрсеткен адамдарды сайлаушылар тiзiмiнiц ескертпесiне немесе берiлген eтiнiшке тр-кеу, олардыц мэлiметтерiн енгiзу тэж1рибес калыптаспаFан. Нэтижесiнде, «Казакстан РеспубликасындаFы сайлау туралы» КР конституциялык зацыныц 42-бабыныц 1-тар-маFында кeзделген адам шмектесш жаты-рFан жок па? деген суракка мYлдем жауап таба алмайсыз. Ал бул eз кезегшде азаматтардыц жалпыFа бiрдей белсендi сайлау кукыFын iске асырудаFы адамныц еркш ерш-тi бiлдiруыне эсер етедь Бул мэселе де зацда айкындалуы тиуыс деп ойлаймыз.

^орытынды

Зерттеу нэтижесiнде, Казакстан Респуб-ликасындаFы сайлау процесiн жYзеге асыру жеткен жетiстiктерге карамастан, алдаFы уакытта элi де жетiлдiрер тустары бар екенi аныкталды.

1. КР азаматты^ын алFан, алайда турFылыкты жерi бойынша мемлекеттiк тiркеуге турмаFан, сондай-ак тумысынан КР азаматы болып табылатын, осыпан карамастан турFылыкты жерi бойынша мемле-кеттiк тiркеуге турмаFан азаматтарды айкын-дау жэне де сайлаушылар тiзiмiнде кайтыс болFан немесе шетелген турFылыкты туруFа немесе азаматтыFынан айырылFан азаматтарды сайлаушылар тiзiмiнде болдырмау максатында жеке тулFалар туралы мемле-кеттiк дереккордаFы мэлiметтердi жацарту жумыстарын колFа алу кажет.

2. Президент, Парламент мэжшс депу-таттарын сайлауда турFылыкты жерi бойынша мемлекетпк тiркеуде болу каFидатын не-пзге алынбауы кажет. Бул жаFдайда Шы^ыс Еуропа елдерi мен Иран тэжiрибесiн негiзге алуFа болады.

3. Сайлаушылардыц белсендiлiгiне Орта-лык жэне аумактык сайлау комиссиясыныц тарапынан мониторинг жасалып, резервпен берiлетiн бюллетеньдердiц санын арттыруFа зацды мYмкiндiк беру кажет.

4. 0з бетiнше бюллетеньдi толтыруFа мYм-

12 «Кылмыстыщ топ сияцты». Референдумда «зац бузуды» кврген тэуелЫз бацылаушылар сотта жецiлдi //https://www. azattyq.org/a/kazakhstan-observers-who-found-violations-in-the-referendum-lost-in-a-lawsuit/31909324.html

13 Сайщытазащ сайлау - ауылдан бастала ма?! // https://zhasalash.kz/news/sajqymazaq-sajlau-auyldan-bastala-ma-23155/

го с

кшди! жок азаматтарга кемектесе алатын саилау процес1ндеп, соныц 1ш1нде дауыс

азаматтыц 6елгшер1 завда нактылануы тшс беру аткарылуы тшс процедуралар-

(мэселен, азаматтыгы, жас мелшер1, эрекетке дыц накты 61р эдюнамасы жасалып, Орта-

кабшеттшп т.б.). лы; саИлау комиссиясыньщ ^аулысымен

5. Учаскел1к саИлау комиссияларында 6ектлуд1 кажет етед1.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Мусилимова К.С., Е.К. Кубеев, Билялова М.И. Обжалование и отмена решений и действий в ходе избирательного процесса // Вестник Карагандинского университета. Серия «Право». -№3 (99)/2020. - С.6-13.

2. Таубаев Б.Р., Телеуев Г.Б., Амирова Б.К., Сабырбаев А.М. Казацстан Республикасыныц сайлау цщыгы: оцу цуралы. - Талдыцорган: IЖансYгiров атындагы Жет1су мемлекеттж университет^ 2018. - Б.39-51.

3. Ержанова Ф.А., Жамиева Р.М., Ильясова Г.А. Некоторые вопросы совершенствования избирательного законодательства РК: анализ судебной практики // Вестник Карагандинского университета. Серия «Право». -№1 (97)/2020. - С.27-36.

4. Bilyalova M.I. Some questions of improvement of electoral legislation in the Republic of Kazakhstan / M.I. Bilyalova, K.S. Musilimova, G.A. Ilyassova // Journal of Legal, Ethical and Regulatory Issues. — 2019. — V. 22. — Iss. 2. — P. 1-10.

5. Yerzhanova F.A. Status of members of election commissions: legislation, practice and international experience / F.A. Yerzhanova, K.S. Mussilimovа // Вестн. Караганд. ун-та. Сер. Право. - 2019. - № 2 (94). - С. 19-28.

6. Сартаева Н.А., Ахметов Е.Б. Вопросы совершенствования законодательства о политических партиях и выборах в целях обеспечения участия лиц с инвалидностью в общественно-политической жизни страны // Вестник института законодательства и правовой информации Респубники Казахстан. Научно-правовой журнал. - 2022. - №4 (71). - С.50-59.

7. БалабиевК.Р., КурмановаА.К Казацстанды жацгырту багытында сайлау цщыгы цаги- E даларын ЖYзеге асыру мэселелерi // Qazaqstan Respyblikasy Zannama jane quqyqtyq aqparat N institutytynyn JARSHYSY. Gylymi-quqyqtyq jyrnal. - 2023. - №3 (74). - Б.77-87. о

REFERENCES §

T

с

1. Musilimova K.S., E.K. Kubeev, Biljalova M.I. Obzhalovanie i otmena reshenij i dejstvij v hode ^ izbiratel'nogo processa // Vestnik Karagandinskogo universiteta. Serija «Pravo». - №3 (99)/2020. о

- S.6-13 e

2. Taubaev B.R., Teleuev G.B., Amirova B.K., Sabyrbaev A.M. Kazavstan Respublikasynyц sajlau S цуцугу: ovu vyraly. - Taldyvorzan: I.ZhansYgirov atyndazy Zhetisu memlekettik universiteti, 2018.

- B.39-51

3. Erzhanova F.A., Zhamieva R.M., Iljasova G.A. Nekotorye voprosy sovershenstvovanija izbiratel'nogozakonodatel'stvaRK: analiz sudebnoj praktiki// Vestnik Karagandinskogo universiteta. Serija «Pravo». - №1 (97)/2020. - S.27-36

4. Bilyalova M.I. Some questions of improvement of electoral legislation in the Republic A of Kazakhstan / M.I. Bilyalova, K.S. Musilimova, G.A. Ilyassova // Journal of Legal, Ethical and § Regulatory Issues. — 2019. — V. 22. — Iss. 2. — P. 1-10. O

5. Yerzhanova F.A. Status of members of election commissions: legislation, practice and R international experience / F.A. Yerzhanova, K.S. Mussilimovа // Вестн. Караганд. ун-та. Сер. T Право. - 2019. - № 2 (94). - С. 19-28. N

6. Sartaeva N.A., Ahmetov E.B. Voprosy sovershenstvovanija zakonodatel'stva o politicheskih partijah i vyborah v celjah obespechenija uchastija lic s invalidnostju v obshhestvenno-politicheskoj zhizni strany // Vestnik instituta zakonodatel'stva i pravovoj informacii Respubniki Kazahstan. E Nauchno-pravovoj zhurnal. - 2022. - №4 (71). - S.50-59 R

7. BalabievK.R., QurmanovaA.Q. Qazaqstandy zhangyrtu bagytyndasailau quqygy qagidalaryn z zhuzege asyru maseleleri // Qazaqstan Respyblikasy Zannama jane quqyqtyq aqparat institutytynyn (

JARSHYSY. Gylymi-quqyqtyq jyrnal. - 2023. - №3 (74). - Б.77-87 |

2

о