Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ТИББИЙ СУҒУРТА ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ РИВОЖЛАНИШ ГЕНЕЗИСИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ТИББИЙ СУҒУРТА ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ РИВОЖЛАНИШ ГЕНЕЗИСИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
104
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тиббий суғурта / суғурта шартномаси / суғурта / суғуррта хизмати / суғурта бозори / фуқаролик жавобгарлик / мажбурий суғурта. / medical insurance / insurance contract / insurance / insurance service / insurance market / civil liability / compulsory insurance.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Болтаев, Мансуржон Сотиволдиевич

Мақолада тиббий суғуртанинг фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда тутган ўрни ва роли муҳокама қилинган. Шунингдек, муаллиф суғурта шартномасининг фуқаролик ҳуқуқий мақомига ҳам алоҳида тўхталиб ўтган. Тиббий суғурта шартномасини шакллантириш ва ривожлантиришнинг ҳуқуқий ва назарий жиҳатлари ҳам муаллиф томонидан келтириб ўтилган ва соҳада бугунги кунга қадар амалга оширилган илмий ишланмаларга мурожаат қилиш орқали асослантирилган. Бундан ташқари, муаллиф томонидан тиббий суғурта шартномасини тартибга солувчи қонунчиликни такомиллаштиришга оид асослантирилган таклифлар ҳам илгари сурилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GENESIS OF THE DEVELOPMENT OF LEGAL BASIS OF MEDICAL INSURANCE ACTIVITY IN UZBEKISTAN

The role of medical insurance in protecting the rights and legal interests of citizens is discussed in the article. Also, the author specifically touched on the civil legal status of the insurance contract. The legal and theoretical aspects of the formation and development of the medical insurance contract are cited by the author and justified by referring to the scientific developments carried out in the field to date. In addition, the author has put forward reasonable suggestions for improving the legislation regulating the medical insurance contract.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ТИББИЙ СУҒУРТА ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ РИВОЖЛАНИШ ГЕНЕЗИСИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(2), Feb., 2023

УЗБЕКИСТОНДА ТИББИЙ СУГУРТА ФАОЛИЯТИНИНГ ХУКУКИЙ АСОСЛАРИ РИВОЖЛАНИШ ГЕНЕЗИСИ

Болтаев Мансуржон Сотиволдиевич

Тошкент давлат юридик университетининг Фукаролик хукуки кафедраси доценти, юридик фанлар доктори, доцент

АННОТАЦИЯ

Мацолада тиббий сугуртанинг фуцароларнинг ууцуцлари ва цонуний манфаатларини уимоя цилишда тутган урни ва роли мууокама цилинган. Шунингдек, муаллиф сугурта шартномасининг фуцаролик ууцуций мацомига уам алоуида тухталиб утган. Тиббий сугурта шартномасини шакллантириш ва ривожлантиришнинг ууцуций ва назарий жиуатлари уам муаллиф томонидан келтириб утилган ва соуада бугунги кунга цадар амалга оширилган илмий ишланмаларга мурожаат цилиш орцали асослантирилган. Бундан ташцари, муаллиф томонидан тиббий сугурта шартномасини тартибга солувчи цонунчиликни такомиллаштиришга оид асослантирилган таклифлар уам илгари сурилган.

Калит сузлар: тиббий сугурта, сугурта шартномаси, сугурта, сугуррта хизмати, сугурта бозори, фуцаролик жавобгарлик, мажбурий сугурта.

ABSTRACT

The role of medical insurance in protecting the rights and legal interests of citizens is discussed in the article. Also, the author specifically touched on the civil legal status of the insurance contract. The legal and theoretical aspects of the formation and development of the medical insurance contract are cited by the author and justified by referring to the scientific developments carried out in the field to date. In addition, the author has put forward reasonable suggestions for improving the legislation regulating the medical insurance contract.

Key words: medical insurance, insurance contract, insurance, insurance service, insurance market, civil liability, compulsory insurance.

КИРИШ

Тиббий сугурта согликни саклаш тизимига инвестицияларни олиб кириш хамда инсон саломатлигини саклаш билан боглик харажатларни таъминлашнинг мухим йуналиши саналади. Тиббий сугуртани куллаш оркали ахолининг кам таъминланган катламларига ёрдам курсатиш ва соглик ёмонлашганда даволаниш ва муолажа харажатларини сугурта пули доирасида копланиши амалга оширилади. Шу сабабли тиббий сугурта тизимини яратиш

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(2), Feb., 2023

Ba aMa- Ku-umu MaM-aKargaru MaB^yg h^THMOHH-HKTHCO,O,HH Ba3uflT xaMga cof-ukhu caK-am TH3HMHHHHr pHBO^naHHm xo-aru, myHuHrgeK cyrypTa So3opu ßa Ma3Kyp MyHocaSar-apHu xyKyKufi TapTuSra co-um MexaHroM-apu maK—aHraH-uru Su-aH SornuKgup.

ByryHru KyHga ^yKapo-apHuHr xyKyK-apu Ba KoHyHufi MaH^aaraapuHu XHMoa Ku-umga cyrypTa xroMaruHuHr ypHu Ba axaMuara opTuS SopMoKga. CyrypTa Ha^aKaT Mo--My-KKa Ba cor-uKKa eTKa3HnraH 3apap-apHu Kon-am Ba my opKann ^aSp-aHyBHu-apra Moggufi KyMaK Sepum BocuTacu Sa-Ku, Moggufi ^aBoSrap maxc-apHuHr Ma^SypnaTnapHHH Sa^apumra ëpgaM-amyBHu BocuTacu cu^arnga xaM So3op MyHocaSaraapu mapouruga KeHr KynnaHu-MoKga. ffly caSaS-u ^yKaponuK xyKyKuga uHcoHHHHr xaëTu Ba cornurura 3apap eTKa3raHnuK ^yKaponuK-xyKyKHH ^aBoSrapnuK xaB^uHu cyrypTa-am, cof-ukhu TuK-am ynyH Ku-raH xapa^araapuHu Kon-amHu cyrypTa Ku-um KeHr KynnaHu-MoKga. By xo-arga xaëT Ba cof-ukhu uxT^pufi Ba Ma^Sypufi cyrypTa-am aMa-uëTu puBo^-aHuS SopMoKga.

MYXOKAMA BA HATH^AÏÏAP

AfiTum MyMKuHKu, YsSeKucTOH puBo^-aHumuHuHr umuMoufi ycTyBop fiyнaпнmпapн ^yKapo-apHuHr MaH^aaraapuHu umuMoufi XUMOA Ku-umHuHr umoHH-u TrouMuHu, MexHar MyHocaSaraapuHu TapTuSra co-um Ba axo-u Typ-u KaT-aM-apuHuHr um'uMoufi xumoacuhu TatMuH-am, cof-ukhu caK-am тнзнмннн puBo^-aHTupum Ba yHra TymaguraH mkhu KaMafiTupum SyfiuHa uc-ox этнпaётгaн eTap-u KpHyHHu-uK Sa3acu apaтнпнmннн TaKa3o этagн. YsSeKucTOH PecnyS-uKacu Kp^HHunuru xoguMHuHr MexHar вaзн$aпapннн Sa^apum Su-aH Sof-uk xo-ga MafiuS Sy-umu, KacS Kaca—urura Ha-uHumu caSaS-u cor-urura eTKa3unraH 3apap yHyH um SepyBHuHuHr cyrypTa-am мa^;Sypнaтннн Ha3apga Tyragu. ffly Su-aH Supra, So3op нктнcogнётннннг Ha3apufi кoнцeпцнaпapн cyrypTaHuHr xy^anuK wpuTyBHu cySteKT-apHuHr xaM, a-oxuga ^ucMoHufi maxc -MaM-aKaT ^yKapo-apuHuHr xaM My-Kufi MaH^aaraapu Ka^o-arau xuMoacuHuHr acocufi ycy—apugaH Supu Sy-umu пoзнмпнгнgaн Ke-uS HuKagu.

XoguMHuHr y3 MexHaT вaзн$aпapннн Sa^apumu Su-aH Sof-uk xo-ga MafiuS Sy-umu, KacS Kacan-urura Ha-uHumu ëKu Ba^oT этнmн MyHocaSaru Su-aH xoguMra (Ha$ o-yBHura) eTKa3u-raH 3apapHu Kon-am Syfiuna um SepyBHuHuHr xapa^araapu, afiHuKca ^aSpnaHraH xoguMHuHr KapaMoruga Sy-raH Boara eTMaraH So-a-apra Ba SomKa maxc-apra Sup HeHa fiu—ap gaBoMuga xap ofi-uK Ty-oB-apHu aMa-ra omupum зapypпнгн xucoSra o-uHaguraH Sy-ca, aHHa KaTTa Sy-umu MyMKuH. ByHgafi Typgaru xapa^aT-ap xap KaHgafi um SepyBHuHuHr

o

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

MonHABHH xpnarara, afiHHKca, arap yHHHr mohh^bmh HMKOHH^raapu HeKnaHraH Synca, ce3Hnapnu Tatcup Kunumu MyMKHH.

MpuguK agaÔHëraapga TatKugnaHumuna, cyrypTa mapTHOMacu x,a; эвaзнгa Ty3HnaguraH mapTHOMa xucoSnaHHÔ, cyrypTa KungupyBHu cyrypTa MyKO^OTHHH Tynafigu, cyrypTanoBHH эca cyrypTa xpgucacu pyfi Sepumu SunaH cyrypTa nynuHH Tynafigu.

hkkh TOMOHnaMa mapTHOMa 6ynu6, HKKana Tapa$ y3 3HMManapura x^m xyKyK, x,aM Ma^öypuaTnapHH onagunap. CyrypTa mapTHOMacu SyfiuHa cyrypTanoBHH cyrypTa öaganuHH Tanaö khhhö onum xyKyKura эгa öynca, cyrypTa xpgucacu pyfi SepraHuga cyrypTa tobohhhh Tynam Ma^ßypuflTHHH onagu. CyrypTa KungupyBHH эca cyrypTa SaganuHH Tynam Ma^ßypuflTHHH onca, cyrypTa xogucacu pyfi SepraHuga cyrypTa tobohhhh Tanaö Kunum xyKyKura эгa 6ynagu[1]. Ma3Kyp ^HKpgaH Ba KOHyHHunuKga th66hh cyrypTa MOxutfrara oug SenrunaHraH yMyMufi KOuganap cyrypTanamgaH KenuS hhkhS, cyrypTa mapTHOMacuHH mapTH KenuKTupunraH shthm - geS xucoônam MyMKHH.

OKHHHr 104-Moggacu 1-KucMuga SenrunaHumuHa, arap Tapa^nap xyKyK Ba öyp^napHHHr Kenuö HUKumuHH m3 öepumu ëKH öepMacnuru HOMatnyM öynraH xpnarra Sorau; khïïhô ;yficanap, Shthm KenuKTupum mapTH öunaH Ty3unraH xucoSnaHagu.

Th66hh cyrypTa mapTHOMacuga x,aM Sup Tapa^HHHr, atHH cyrypTa KunyBHHHHHr Ma^öypuaTH cyrypTa xpgucacu pyfi öepca, 6om;ana afiTraHga, OKHHHr 104-Moggacu 1-;ucMuga SenrunaHraH "ro3 öepumu ëKH SepMacnuru HOMatnyM öynraH xpnarra Sorau; kh^hô" KyfiunMOKga. Arap öy xpguca ^3 öepMaca Ma^SypuaT By^ygra KenMafigu Ba xyKyKHÖ MyHocaöaT, atHH cyrypTa mapTHOMacu SenrunaHraH MyggaTgaH cyHr öeKop Synagu.

Arap mapTHHHr W3 Sepumura, ymSy mapTHHHr W3 SepumugaH MaH^aaTgop SynraH Tapa^ hhco^ch3hhk SunaH ëpgaMnamraH Synca, Sy mapT cogup SynMaraH xucoSnaHagu (OK, 104-Mogga, 4-SaHg). MacanaH, Mon-MyrnnapuHH cyrypTa KungupraH maxc cyrypTa cyMMacuHH onum Ma;caguga Mon-MynKKa KacggaH yT KyfiuS ëHgupca, Sy xonga cyrypTa cyMMacu TynaHMafiguß].

M.A.AMHH^OHOBa x,aM cyrypTa mapTHOMacuHH maprau SuTHMnap ^yMnacura KupumuHH TatKugnafigu Ba cyrypTa mapTHOMacu - ë3Ma paBumgaru Shthm ôynuô, yHra Kypa cyrypTa TamKunoTH Ky3ga TyTunraH cyrypTa xogucacu (BOKeacu) W3 SepraHga cyrypTanaHyBHura ëKH cyrypTa tobohhhh onumra xa;gu SynraH Som;a maxcra SenrunaHraH cyrypTa nynuHH eTKa3unraH 3apap MHKgopuga cyrypTa tobohh cu^aTuga Tynam Ma^SypuaTHHH, cyrypTanaHyBHH эca SenrunaHraH

o

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

MyggaTga cyrypTa Saga—apuHu Ty-am Ma^SypuaTuHu o-agu[3], geraH ^uKpHu Sa^^agu.

H.ASgy—aeBaHuHr ^uKpura Kypa, cyrypTa mapraoMacu ë3Ma paBumga Ty3u-raH Sutum Sy-uS, yHra SuHoaH cyrypTa TamKu-oTu Ky3ga TyTu-raH BoKea (cyrypTa xogucacu) W3 SepraH TaKgupga, cyrypTa Ku-gupyBHura ëKu yHuHr BaKu-ura KypcaranraH xoguca oKuSaruga Kypu-raH 3apapHru Kon-am ëKu cyrypTa ny-u Ty-am Ma^SypuaTuHu o-agu, cyrypTa Ku-gupyBHu эca Se-ru-aHraH MyggaT-apga cyrypTa Ty-oB-apu (cyrypTa MyKo^ora) hu Ty-am Ma^SypuaTuHu o-agu[4].

YmSy ^uKp-apra Kymu-raH xo-ga TuSSufi cyrypTa mapTHoMacu yзннннг oSteKTu KoHyH Su-aH Kartufi Ba aHuK Seпгнпaнгaнпнгн Su-aH cyrypTaHuHr SomKa Typ-apugaH a^pa-uS TypumuHu afiTuS yTum -o3um. Maca-aH, xoguMHuHr MexHaT вaзн$aпapннн Sa^apum Su-aH Sof-uk xo-ga Ba^oT этнmн ëKu yHuHr MafiuS Sy-umu ëKu KacSufi Kaca—uKKKa Ha-uHumu MyHocaSaru Su-aH cornuFuHuHr muKacT-aHumu Hara^acugaru 3apapHu ^aSp-aHyBHura (Ha$ o-yBHura) Kon-am SyfiuHa KoHyH xy^^araapura MyBo^uK, ^yKapo-uK ^aBoSrap-uruHuHr W3ara Ke-umu Su-aH Sof-uk Sy-raH um SepyBHuHuHr My-Kufi MaH^aaraapu Ma^Sypufi TuSSufi cyrypTa oSteKTu xucoS-aHagu. ^tHu, xoguMHuHr xaëTu Ba cor-urura 3apap eTumu xa-u Sy Ma^Sypufi cyrypTa oSteKTu xucoS-aHMafigu. ByHuHr yHyH SupuHHu HaBSaTga um SepyBHu ^yKaponuK-xyKyKufi ^aBoSrap-uKKa TopTu-umu -o3um. Arap xoguMHuHr xaëTu Ba cor-urura 3apap um BaKTugaH эмac SomKa BaKTga eTKa3u-raH Sy-ca, ëKu xoguM um BaKTuga xu3Mar Basu^anapuHu эмac, yзннннг maxcufi um-apu Su-aH myFy—aHumu oKuSaruga 3apap eTraH Sy-ca, Sy xo-ar-apga um SepyBHuHuHr ^aBoSrap-uru By^ygra Ke-Mafigu Ba Ma^Sypufi cyrypTa oSteKTu xaM W3ara Ke-Mafigu.

CyrypTa xroMaraapuHuHr puBo^-aHuS Sopumu Ba ^SeKucTOHga cyrypTa ^ao-uaTu Ba cyrypTa So3opuHu TaKoMu—amTupum MaKcaguga KaTop uc-oxoT-ap aMa-ra om^u-umu xaMga ymSy uc-oxoT-apHuHr xyKyKufi acoc-apu cu^arnga Kyn-aS aHru KoHyH xy^^araapuHuHr KaSy- ^•^Humu cyrypTa MyHocaSaraapuHuHr xyKyKufi TapTuSra co-umga aHru fiyнaпнmпapнн By^ygra Ke-Tupgu. ABBa-aMSop cyrypTa MyHocaSaraapuHu yMyMufi ^uxargaH TapTuSra co-umHuHr xyKyKufi acoc-apu cu^arnga YsSeKucTOH PecnySnuKacuHuHr OyKapo-uK KogeKcu (52-SoS 46 Ta Mogga) Ba 2002 fiu-5 anpe-ga "CyrypTa ^ao-uaTu Tyrpucuga" ru KpHyHu KaSy- Ku-uHraH Sy-ca, KefiuHHa-uK a-oxuga ^ao-uaT Typ-apugaru xaB^-xaTap-ap cyrypTa-am Ba MyafiaH MatHoga u^TuMoufi ^yH^uaHu aMa-ra omupum MaKcaguga cyrypTa MyHocaSaraapuHu Maxcyc xyKyKufi TapTuSra co-umHuHr xyKyKufi acoc-apu

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(2), Feb., 2023

aparuggu. EyHga afiHHKca, Y36eKHcTOH PecnySguKacu npe3ugeHTHHHHr 2007 fiug 10 anpeggaru "CyFypTa xH3Maraapu So3opHHH aHaga ucgox Kugum Ba puBO^naHTupum Hopa -TagSupgapu Tyrpucuga" ru n^-618-coHnH ;apopu xaMga Ma3Kyp Kapopra Kypa TacguKgaHraH "2007-2010 fiuggapga Y36eKHcTOH PecnySguKacu cyFypTa So3opHHH ucgox, Kugum Ba puBO^garnupum gacTypu"HHHr[5] Ka6yg KuguHumu cyrypTa xH3Mara Ba So3opHHH aMagga TySgaH y3rapTupum SugaH Supra yHH xyKyKHfi TapTuSra cogumga xaM aHru KOHyH xy^^araapu Ka6yg KHguHumura oguS Keggu. Ma3Kyp fiyHagumga gacTgaS Y36eKucTOH PecnySguKacuHHHr "TpaHcnopT BocuTagapu эгagapннннг ^yKapogHK ^aBOÔrapguruHH Ma^Sypufi cyrypTa Kugum TyFpucHga"rH ^OHyHH Kaôyg KuguHraH Sygca, KefiHHHagHK 2009 fiug 16 anpegga №YP^-210-coHgH "Hm SepyBHHHHHr ^yKapogHK ^aBOÔrapguruHH Ma^ßypufi cyFypTa Kugum TyFpucHga"rH ^OHyH Kaôyg KuguHgu Ba cyFypTa xu3MaTHHHHr y3ura xoc Typu SygraH 3apap eTKa3umgaH KeguS HHKaguraH ^yKapoguK ^aBoSrapguruHH Ma^Sypufi cyFypTa KugumHH Maxcyc TapTuSra cogumHHHr aHru xyKyKHfi MexaHH3Mgapu aparuggu.

Y36eKHcTOHga TuSSufi cyFypTa th3hmhhh aparum Ba Kyggam SugaH SoFguK xapaKaraap XXI acpHHHr SomgapugaH Ky3aruga Somgagu. AfiHaH my gaBpga cyFypTa ^aoguaTHHH acocufi fiyHagumgapu Ba ^Hx,araapHH TapTuSra cogyBHH Maxcyc KOHyHHuguK aparuga Somgagu. ^yMgagaH, Y36eKHcTOH PecnySguKacuHHHr 2002 fiug 5 anpeggaru aHru Taxpupgaru «CyFypTa ^aoguaTH TyFpucHga»rH ^OHyHH Ba Y36eKHcTOH PecnySguKacu npe3ugeHTHHHHr 2002 fiug 31 aHBapgaru nO-3022-coHgu «CyFypTa So3opHHH aHaga эpкннgamтнpнm Ba puBO^gaHTupumHHHr Hopa-TagSupgapu TyFpucHga»rH OapMOHHHHHr Ka6yg KHgHHgu[6].

Ma3Kyp xy^^aTgapHHHr Ka6yg KuguHumu SugaH cyFypTa ^aoguaTHHHHr Typgapu xaMga ygapHHHr fiyHagumgapu SegrugaHgu, cyFypTa coxagapu Ba chh$ (Kgacc)gapu aHHKgaHgu xaMga aMag Kuga Somgagu. Y36eKHcTOHga cyFypTa HKKHTa TapMOKKa SyguHagu: 1. X,aëTHH cyFypTa Kugum TapMOFH ( 4 Ta Kgacc); 2. YMyMHfi cyFypTa TapMOFH (17 Ta Kgacc).

3tTupo$ этнm go3HMKH, cyFypTaHHHr uxTHëpufi Ba Ma^ßypufi TypgapuHHHr y3apo HucSaTgapuHH MaKSyggamTupum ymSy fiyHagumgaru ^aoguarauHr xag KugyBHH OMugu SyguS KogMOKga. Eo3op MyHocaSaraapuHHHr puBO^gaHuS Sopumu mapoHTuga cyFypTa So3opHHH maKggaHTupum gaBpuga Ma^Sypufi cyFypTaHHHr KaTTa cagMOKKa эгa Sygumu MyKappapgup. OgaTga, Ma^ßypufi cyFypTa ^yKapogapHHHr u^THMOufi, HKTucogufi MaH^aaraapuHH, myHHHrgeK KopxoHa, TamKugoT Ba gaBgaT MaH^aaraapuHH xuMoa Kugum MaKcaguga ^opufi KuguHagu.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

Давлат етказилган зарарни коплаш масаласи умумдавлат даражасида курилган холларда мажбурий сугуртани жорий килади, яъни мажбурий сугурта тури жамият манфаатлари нуктаи назарида устувор булган сугурта объектларини камраб олади. Бозор муносабатларининг амал килиш шароитида иш берувчи туловга кодир эмаслиги, ночорлиги, банкрот булиши ёки тугатилиши натижасида доимо хам ходим олдидаги уз мажбуриятларини тулик ва вактида бажара олмайди[7]. Бундан ташкари, технологик ривожланишнинг замонавий холати, ишлаб чикаришда илгор технологияларнинг кулланилиши ходимнинг иш фаолияти билан боглик хавфли холатларнинг купайиши билан богликдир.

Халкаро тажриба шуни курсатадики, ходимнинг манфаатларини тулик химоя килиш учун иш берувчининг ходим олдидаги жавобгарлигини сугурта ташкилотларига утказиш механизми кулланилади, яъни иш берувчининг ходимнинг соглига шикаст етказилганда килиш лозим булган харажатларни сугурталаш амалга оширилади. Тиббий мажбурий сугурталашнинг жорий этилиши, ходимнинг мехнат вазифаларини бажариш билан боглик холда майиб булиши, касб касаллигига чалиниши ёки вафот этиши муносабати билан ходимнинг ва унинг карамогидаги шахсларнинг етказилган зарарни ундириш буйича хукукининг поймол этилишини камайтиради. Ходимнинг уз мехнат вазифаларини бажариши билан боглик холда майиб булиши, касб касаллигига чалиниши ёки вафот этиши муносабати билан ходимга (наф олувчига) етказилган зарарни коплаш буйича иш берувчининг харажатлари, айникса жабрланган ходимнинг карамогида булган вояга етмаган болаларга ва бошка шахсларга бир неча йиллар давомида хар ойлик туловларни амалга ошириш зарурлиги хисобга олинадиган булса, анча катта булиши мумкин. Бундай турдаги харажатлар хар кандай иш берувчининг молиявий холатига, айникса, агар унинг молиявий имкониятлари чекланган булса, сезиларли таъсир килиши мумкин.

ФКнинг 918-моддасида хам уз ифодасини топган ва мазкур норманинг 1-кисмида "бошка шахсларнинг хаёти, соглиги ёки мол-мулкига зарар етказилиши окибатида юзага келадиган мажбуриятлар юзасидан жавобгарлик хавфини сугурта килиш шартномаси буйича сугурта килдирувчининг узининг ёки бундай жавобгарлик юкланиши мумкин булган бошка шахснинг жавобгарлик хавфи сугурталаниши мумкин" лиги белгиланган. Бу эса ФКга тиббий сугурта тугрисидаги конун кабул килиниши билан кандайдир кушимча ва узгартиш киритиш зарур эканлигини курсатмайди, аксинча амалдаги ФК келажакда зарар етказганлик учун фукаролик жавобгарлигини сугурталаш тугрисида махсус конунлар кабул килинишини олдиндан кура олганлигини ва

o

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

Ke-a^aKga myHgafi Maxcyc KoHyH-ap KaSy- кнпнннmн эxтнмoпннн Se-ru-aS кyfiгaнпнгннн Kypum MyMKuH.

3aMoHaBufi $aHga cyrypTa mapTHoMacuHuHr xyKyKufi TaSuaraHu TaBcu^-oBHu Sup KaTop HyKTau Ha3ap-ap Maß^yg. M.CyßopoßaHuHr ^uKpuHa, Ma^Sypufi cyrypTa xycycufi xyKyK coxacura oug xucoS-aHagu Ba SyHgaH xy-oca Ku-um MyMKuHKu, Supop-Sup xyKyKufi uHcTuTyT xycycufi xyKyKKa oug Sy-ap экaн y Sup BaKTHuHr y3uga oMMaßufi-xyKyK coxacura Ta—yK-u Sy-a o-Mafigu. Ma^Sypufi-uK TaMofiu-u cyrypTa SyfiuHa xycycufi MyHocaSaraapHu xyKyKufi TapTuSra co-um xapaKTepura Tatcup Ku-Mafigu Ba y-apHuHr MasMyHuHu yзгapтнpмafigн. Ma^Sypufi cyrypTaHuHr MaKcagu - aHuK cuëcufi Ba uKTucogufi Ba3uaTgaH Ke-uS hukuS, xycycufi MaH^aaraapHu xuMoa кнпнmgнp[8].

A-SaTTa Sy ypuHga Mya—u^HuHr Ma^Sypufi cyrypTaHuHr acocufi MaKcag-apugaH Supu xycycufi MaH^aaraapHu xuMoa кнпнmgнp geraH ^uKp-apura Ty-uK Kymu-um MyMKuH.

B^yruHcKufiHuHr TatKug-amura Kypa, KoHyH HuKapyBHu cyrypTa mapTHoMacuHu ^yKapo-uK xyKyKu coxacura KupuTumra xapaKaT Ku-MoKga, afiHuKca Sy mapTHoMa xy^a-uK MyoMa-acuga xycycufi MaH^aaraapHu xuMoa-amHuHr ^yKaponuK-xyKyKufi BocuTacu Sy-raHga Sy xo-ar aKKo- Ky3ra Tam-aHagu[9]. ro.Oore-tcoH эca mapTHoMaHu Ty3um Tapa^-apHuHr uKKanacu yHyH xaM Ma^Sypufi Sy-ca xaMga mapTHoMa mapT-apu KoHyH xy^^araapuga acocuga Se-ru-aHca xaM xaK Ty-am Ma^SypuaTu cyrypTa mapTHoMacu тyзнпгaннgaн cyHr By^ygra Ke-agu. YmSy Ma^SypuaTHuHr Ma3MyHu Tapa^-apHuHr xoxum-upoga-apu acocuga aHuK-aHumu MyMKuH, arap SyHgafi aHuK-am HaMyHaßufi Kouga-apra 3ug Sy-Maca[10].

BuHoSapuH, O.Okto-ob Ba H.3raMSepgueBa-ap эtтнpo$ этнmгaннgeк, Ma^Sypufi cyrypTa mapraoMacu SomKa mapraoManapgaH cyrypTa ny-u, Saga-u Maxcyc KoHyH-apra acocaH тyзнпнmн Ba Saga- MuKgopu xaM Kartufi Se-ru-aHraH Sy-uS, yHu $aKar cyrypTa Ku-gupyBHu ToMoHugaH Ty-aHumu Su-aH $apK Ku-agu. X,o3upga Sy Typgaru mapTHoMa, acocaH ^yKapo-apHuHr yHuHHu maxc o-gugaru ^aBoSrap-uruHu Ma^Sypufi cyrypTa-am, Kpegur w3acugaH rapoßra KyfiunaëTraH My-KHu Ma^Sypufi cyrypTa-am, rapoß My-KuHu KpeguTHu Kon-am w3acugaH eTMaraH kucmuhu cyrypTa-am KynnaHunMoKga. Ma^Sypufi cyrypTa mapTHoMacuHuHr mapT-apu KoHyH Su-aH Se-ru-aS Kyfiu-raH Sy-uS, y-apHu нxтнёpнfi paßumga yзгapтнpнm MyMKuH эмac[11].

^apxaKuKaT, mapTHoMaHuHr Ma^Sypufi тyзнпнm ^aKTuHuHr y3uëK yHu oммaвнfi-xyкyкнfiпнгннн эtтнpo$ этнm yHyH acoc Sy-umu MyMKuH эмac. ffly Su-aH Supra ^yKapo-uK KoHyHHunuru mapTHoMa-apHu Ma^Sypufi TapTuSga

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

тузишни назарда тутади (ФКнинг 377-моддаси), бирок мазкур холат бу турдаги шартномаларни фукаролик-хукукий холатини инкор этмайди. Мазкур холатдан келиб чикиб, мажбурий сугурта буйича муносабатларга бошка хусусий-хукукий шартномавий контрукцияларга татбик этиладиган тамойилларни куллаш мумкинлигини эътироф этиш лозим.

Бундай тамойиллардан энг мухими фикримизча, тенглик (эквивалентлик), халоллик, шартномалар эркинлиги тамойиллари хисобланади.

Эквивалентлик тамойили сугурталанаётган манфаатга етказилган зарарлар учун туланадиган сугурта пули ва сугурта мукофоти уртасидаги иктисодий тенглик булиб, бунда белгиланган сугурта тарифлари вактида манфаатга путур етказилиши окибатида курилган зарарларнинг копланиш микдори ва унинг учун сугута килдирувчи тулаган сугурта мукофоти узаро уйгунлик касб этиши лозим[12]. Масалан, иш берувчининг фукаролик жавобгарлигини мажбурий сугурта килиш шартномаси буйича сугурталовчи сугурта ходисаси юз берганда иш берувчига ва (ёки) жабрланувчига ёхуд наф олувчига ходим уз мехнат вазифаларини бажариши билан боглик холда мехнатда майиб булиши, касб касаллигига чалиниши ёки соглигининг бошкача тарзда шикастланиши муносабати билан унинг хаёти ёки соглигига етказилган зарарнинг урнини иш берувчининг фукаролик жавобгарлигини мажбурий сугурта килиш шартномаси буйича шартлашилган хак (сугурта мукофоти) эвазига сугурта пули доирасида коплаш мажбуриятини олади ("Иш берувчининг фукаролик жавобгарлигини мажбурий сугурта килиш тугрисида"ги ^онунининг 6-моддаси 2-кисми).

Иккинчи тамойил шартномалар эркинлиги тамойил мажбурий сугурта муносабатларида нисбатан чекланган характерга эга булади. Бирок бу тамойил иш берувчининг фукаролик жавобгарлигини мажбурий сугурта килиш шартномасида тулик инкор этилади дегани эмас, албатта. Бинобарин, ФКнинг 354-моддаси 2-кисмига биноан, шартнома тузишга мажбур килишга йул куйилмайди, шартнома тузиш бурчи ушбу Кодексда, бошка конунда ёки олинган мажбуриятда назарда тутилган холлар бундан мустасно.

Х,.Р.Рахмонкуловнинг таъкидлашича, шартнома тузиш эркинлиги тугрисидаги умумий коидадан истисно сифатида ФКда ва бошка конун хужжатларида мажбурий шартнома тузиш асослари хам назарда тутилади. ФК 358-моддасига мувофик тижорат ташкилоти шартнома тузишдан бош тортиш хукукига эга эмас[13].

А.А.Мухаммадиев шартномалар эркинлиги тамойили ва унга нисбатан чеклашлар хусусида фикр юритар экан, куйидагилар билдириб утади: умуман олганда, шартномалар эркинлиги тамойили хам фукаролик хукукининг бошка

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

тамойиллари каби иктисодий муносабатлар субъектларининг ташаббускорлиги ва эркинлигини кафолатлашга хизмат килади. Хрзирги кунда шартномалар эркинлиги тамойилини чекловчи конун хужжатлари ва улардаги нормаларни кискартириш ва шартномалар эркинлиги тамойилига янада кенгрок йул очиб бериш зарурияти юзага келганлигини таъкидлаб, бу борадаги конунчиликни такомиллаштириш зарур, деган хулосага келиш мумкин[14].

Колаверса, юридик адабиётларда сугурта шартномаси узаро ишончга асосланган ва халлоллик юкори даражада талаб этиладиган шартномалар туркумига кириши асослаб берилган[15].

Халоллик тамойили (uberrima fides) одатда судлар томонидан кулланиладиган ва тарафларнинг харакатига нисбатан суд томонидан бериладиган бахо сифатида курилади. Хорижий давлатлар хукукни куллаш амалиётида, масалан, Буюкбританияда бу сугурта шартномаси uberrima fides (ишончнинг юкори даражаси билан) шартнома хисобланади[16]. Мазкур тамойил ушбу давлат суд амалиётида XIX асрда кулланила бошлаган бирок тулик 1906 йилги Денгиз сугуртаси тугрисидаги Конунда шакллантирилган булиб, унга кура, сугурталовчи шартнома тузишдан олдин сугурта килдирувчига узига маълум булган барча мухим холатларни билдириши лозим хамда сугурталовчи хам сугурта килдирувчига оид булган барча маълумотларга эга булиши шарт (18-моддаси)[17].

Халоллик тамойили мураккаб ахлокий-хукукий ходиса тарикасида бир катор куринишларда: шахснинг жамиятдаги хакикий урнини белгиловчи сезим тарикасида аникланади; гоя тарикасида маълум булади; купинча умум-хукукий тамойил сифатидаги бахо берувчи тушунча тарикасида каралади.

Хукукнинг умумий тамойили сифатида халоллик тамойили тенглаштириб хамда таксимлаб турадиган хусусиятларга эга. Халоллик тамойили тарафлар уртасида келишувни такозо килади, чунки бир томондан фукаро-ларнинг конун олдида ва хукукни кулловчи органлар олдида тенглигини талаб килади, иккинчи томондан хукукий муносабат субъектларининг харакатлари, килмишларига мос хукукий талабларни хар бир холат буйича алохида куллашни талаб этади.

Мамлакатимизда конунчилигида бу тамойил ФКнинг 931-моддасида белгиланган. Унга биноан, сугурта шартномаси тузилаётганда сугурта килдирувчи узига маълум булиб, сугурта ходисаси юз бериши эхтимолини ва унинг юз бериши туфайли кутилажак зарар микдори (сугурта хавфи)ни аниклаш учун мухим ахамиятга эга булган холатларни сугурталовчига хабар килиши шарт.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

Айрим муаллифларнинг кайд этишича, сугурта килдирувчининг сугурта хавфи ортганлиги хакида сугурталовчи хабардор килиш мажбуриятининг бажарилишига судлар куп эътибор бермаслигини кайд этишади.

Фикримизча, хозирда Узбекистонда "Мажбурий тиббий сугурта тугриси"даги конунни ишлаб чикиш ва кабул килиш зарурати мавжуд. Мазкур конунда мажбурий тиббий сугурта объектлари, субъектлари, сугурта ташкилотлари ва тиббий муассаса уртасидаги муносабатлар, тиббий сугурта шартномасининг мухим шартлари, тиббий сугурта дастурлари ва уларнинг амал килишига оид коидалар назарда тутилиши лозим.

REFERENCES

1. Фукаролик хукуки. II-кисм.-Тошкент: Илм-Зиё, 2008. -Б. 525-526.

2. Зокиров И.Б. Фукаролик хукуки. -Тошкент: ТДЮИ, 2009. -250 б.

3. Аминжонова М.А. Бозор иктисодиёти шароитида сугурта хизмати курсатишнинг фукаролик хукукий муаммолари. Юрид.фан.номз.дис....Автореф.-Тошкент: 2004.-Б.7, 14.

4. Абдуллаева Н.Н. Сугурта хукуки.-Тошкент:ЖИДУ, 2006. -27 б.

5. Узбекистон Республикаси ^онун хужжатлари туплапми . 2007. 15-сон, 158- модда.

6. Узбекистон Республикаси ^онун хужжатлари туплами. 2002. 2-сон, 16-модда.

7. Комментарий к Гражданскому кодексу Российской Федерации, части второй (постатейный)/ Отв.ред. 0.Н.Садиков.-М.:1996.-700 с.; Исмоилов Ш.А. Ходимнинг етказган зарари учун иш берувчи жавобгарлигининг фукаролик-хукукий муаммолари. Юрид. фан. номз.дисс.-Тошкент: 2008.-116 б.

8. Суворова М.Д. О частноправовом характере института страхования // Правоведение, 1977.-№4.-С.135.

9. Пугинский Б.И. Основные проблемы теории гражданско-правовых отношениях. Дис....докт.юрид.наук.-М.: 1985.-87 с.

10. Фогельсон Ю.Б. Договор страхования в российском гражданском праве. Дис.....докт.юрид.наук.-М.:2005.-43 с.

11. Фукаролик хукуки. II-кисм.-Тошкент: Илм-Зиё, 2008.-559 б.

12. Кабанцева Н.Г. Страховое дело: Учебное пособие.-М.: Форум, 2008.-4 с.

13. Рахмонкулов Х,.Р. Фукаролик хукукининг предмети, методи ва тамойиллари. -Т.:ТДЮИ.2003.-33 б.

14. Мухаммадиев А.А. Фукаролик хукуки тамойилларининг назарий ва амалий муаммолари.-Тошкент: ТДЮИ. 2010.- 177 б.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

15. Жук А.В. Проблемы страхования деликтной ответственности: Автореф. дис....канд. юрид. наук. -Санкт-Петербург: 2001. -19 с.; Нарматов Н.С. Хизмат курсатиш сохасида тадбиркорлик фаолиятини фукаровий-хукукий тартибга солиш муаммолари.-Тошкент: ТДЮИ, 2009.-89 б.; Топилдиев Б. Мол-мулкни ишончли бошкаришни фукаролик-хукукий тартибга солиш.-Тошкент: Фалсафа ва хукук, 2009.-8 б.; Романец Ю.В. Система договоров в гражданском праве России.-М.:2001.-433 с.; Кокотов А.Н. Доверие. Недоверие. Право.-М.: Юрист, 2004.-235 б.

16. Malcolm A. Clarke, The Law of insurance Contracts, LLP Professional Publishing, Essex, 2002.

17. Ахмедов А. Добрая совесть превыше всего // ЭЖ-Юрист, 2008.-№45; Ахмедов А. Аспекты применения принципа uberrima fides в страховом договоре // Юрист, 2008.-№4.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.