Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН КАПИТАЛ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИСЛОМ МОЛИЯСИ ИНСТРУМЕНТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ'

ЎЗБЕКИСТОН КАПИТАЛ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИСЛОМ МОЛИЯСИ ИНСТРУМЕНТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
17
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ислом молияси / Ислом банки хизматлари / соф фойда / кредит / капитал / рентабеллик / Ислом молиявий банки. / Islamic finance / Islamic banking services / net profit / credit / capital / profitability / Islamic financial banking.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шамсиддинов, Ҳусниддин Фазлиддин Ўғли

Мазкур мақолада Ўзбекистон капитал бозорининг ривожида ислом молияси инструментларидан фойдаланишнинг аҳамияти борасида фикр-мулоҳазалар келтирилган. Исломий молиялаштиришга асосланган банклар, инвестиция фондлари ва компаниялар маблағларини Ўзбекистоннинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ва хусусий секторни қўллаб-қувватлашдаги аҳамияти бўйича хулосалар қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE USE OF ISLAMIC FINANCE INSTRUMENTS IN THE DEVELOPMENT OF THE CAPITAL MARKET OF UZBEKISTAN

This article presents opinions on the importance of using Islamic finance tools in the development of the capital market of Uzbekistan. Conclusions are drawn about the importance of banks, investment funds and funds of companies based on Islamic finance in the socio-economic development of Uzbekistan and in supporting the private sector.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН КАПИТАЛ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИСЛОМ МОЛИЯСИ ИНСТРУМЕНТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(3), March, 2023

УЗБЕКИСТОН КАПИТАЛ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИСЛОМ МОЛИЯСИ ИНСТРУМЕНТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ

Шамсиддинов Х,усниддин Фазлиддин ртли Тошкент давлат иктисодиёт университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада Узбекистон капитал бозорининг ривожида ислом молияси инструментларидан фойдаланишнинг ауамияти борасида фикр-мулоуазалар келтирилган. Исломий молиялаштиришга асосланган банклар, инвестиция фондлари ва компаниялар маблазларини Узбекистоннинг ижтимоий-ицтисодий ривожланиши ва хусусий секторни цуллаб-цувватлашдаги ауамияти буйича хулосалар цилинган.

Калит сузлар: Ислом молияси, Ислом банки хизматлари, соф фойда, кредит, капитал, рентабеллик, Ислом молиявий банки.

ABSTRACT

This article presents opinions on the importance of using Islamic finance tools in the development of the capital market of Uzbekistan. Conclusions are drawn about the importance of banks, investment funds and funds of companies based on Islamic finance in the socio-economic development of Uzbekistan and in supporting the private sector.

Key words: Islamic finance, Islamic banking services, net profit, credit, capital, profitability, Islamic financial banking.

КИРИШ

Х,ар бир инсон узининг эътикодидан келиб чиккан холда молия хизматларидан фойдаланишга хакли ва хозирги кунда дунё буйлаб анъанавий молия хизматларига альтернатив ечимлар яратилган замонда яшаяпмиз. Яъни, ислом молияси хизматлари шариат коидаларига асосланган ва уларга рибо аралашмайди. Шунингдек, утказилган тадкикотлар натижасида ислом молияси активлари йилдан йилга купайиб бораётганини куришимиз мумкин. Умуман олганда, исломий молия хизматларидан фойдаланиш бир томондан фойдаланувчи эътикодини хурмат килиш булса, иккинчи томондан жамиятда ахлокий меъзонларни ушлаб туришдир, учинчи томондан эса катта молиявий маблаFлар жалб килишнинг бир усулидир.

Х,озирги даврга келиб ислом молияси тизимда куплаб назарий ва амалий куникмалар шаклланди. Йирик ислом молияси бозорлари вужудга келди ва инфратузилмалар яхшиланиб бормокда. Масалан, 190 дан ортик мамлакатларда

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

40 000 дан ортик муассасаларга хизмат курсатадиган дунёдаги энг йирик правайдер булган Хусусий секторни ривожлантириш буйича Ислом корпорацияси (ИСД) томонидан Ислом молиясининг ривожланиши туFрисидаги хисоботга кура, глобал ислом молияси активлари 2024 йилга бориб 3,69 триллион долларга етиши прогноз килинмокда.

Куп илмий изланишлар ва амалий харакатлар натижасида 1975 йилда "Дубай ислом банки" ва "Ислом тараккиёт банки" биринчи ислом банклари булиб дунё юзини курди. Аста-секинлик билан Малайзия ислом молияси сохасида илмий марказлардан бирига айланди ва Ислом молияси халкаро таълим маркази ва Ислом молияси сохасидаги шариат тадкикотлари халкаро академияси каби таълим масканлари уз фаолиятини бошлади. Ислом молияси кенг куламда ёйила бошлади ва Гарб мамлакатларида хам кизикиш уЙFOта бошлади. Форс курфази мамлакатларидаги ахоли ва бизнес вакиллари ислом молияси махсулотларининг мазмун-мохиятини яхши тушуниб етиши натижасида, бундай махсулотларга нисбатан булган талаб хам юксалиб борди1.

Мусулмон давлар каторида булган Узбекистонда хам ислом молиясини ривожлантириш устувор вазифалардан бири эканлиги борасида Президентимиз Ш.Мирзиёев шундай фикрларни илгари сурди: "Мамлакатимизда ислом молиявий хизматларини жорий этиш буйича хукукий базани яратиш вакти-соати келди. Бунга Ислом тараккиёт банки ва бошка халкаро молия ташкилотлари экспертлари жалб этилади".

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ

Ислом молияси ва унинг капитал бозори ривожланишидаги ахамияти борасида бир катор тадкикот ишлари амалга оширилганлигини кайд этиш лозим. Жумладан ушбу масала юзасидан мамлакатимизда Э.А.Байдаулет, Б.Жураев, Н. Э.Жиянова каби тадкикотчиларнинг ишларини эътироф этиш жоиз. Ушбу тадкикотчилар уз изланишлари оркали исломий молиянинг мохиятини илмий нуктаи назардан очиб беришга харакат килдилар. Шунингдек, мазкур масала юзасидан покистонлик олим Таки Усмоний томонидан "An Introduction to Islamic Finance" номли китоб нашр килинган булиб, ушбу китобда хам ислом молияси атрофлича тадкик килинган2.

ТАДКИКОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Мазкур тадкикотда мантикий ва таккослама тахлил, гурухлаш усуллари, анализ ва синтез, абстракциялаштириш, киёслаш ва аналогик тахлил методларидан фойдаланилди.

1 Навид Мухаммад. "Исломий молия тарихи", 2015. - Б.136.

2 Muhammad Taqi Usmani. "An Introduction to Islamic Finance". 1998. 125 P.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

ТАХ,ЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР МУХОКАМАСИ

Республикамизнинг якин кушниси булган Тожикистонда ташкил этилган Тавхид банки бу ердаги илк ислом молиявий банки хисобланади. Мазкур банк 1999 йил 24 августда Тадбиркорликни ривожлантириш ва куллаб-кувватлаш акциядорлик тижорат банки сифатида таъсис этилган булиб, 2002 йил 22 майда "Сохибкорбанк" номи билан кайта ташкил этилган. Банк ташкил топган кундан бошлаб мамлакат молия хизматлари бозорининг фаол, ишончли ва баркарор иштирокчиси сифатида танилган. 2019 йил 1 июлдан банк номи "Тавхидбанк"га узгартирилди ва 2019 йил 16-сентябрдан бошлаб Тожикистондаги биринчи Ислом банки сифатида фаолият юритиб келмокда. Молиявий портфельнинг соф даромади утган йилга нисбатан 370 фоизга усди. Комиссия даромади, асосан, хисоб-китоб операциялари ва кафолатлар хисобига 20 фоизга усди. 2021 йил 30 ноябрь холатига кура, капитал утган йилга нисбатан 21 фоизга купайиб, 110 миллион сумни ташкил килди. Банк активлари 32 фоизга усган холда 181 миллион сумни ташкил этди. Банкнинг молиялаштириш портфельи 155 фоизга ошиб, 23 миллион сумни ташкил этди.

Муаммоли кредитлар улуши 0,02% ни ташкил килади. Ижобий рентабеллик курсаткичлари: Капиталнинг рентабеллиги ва Активларнинг даромадлилиги мос равишда 2,38% ва 3,95% ни ташкил этди3.

К,айд этиб утиш жоизки, Узбекистонда ислом молиясини жорий этиш буйича баъзи муаммолар пайдо булмокда. Куйида бир катор долзарб муаммолар ислом банклари жорий этилишига тускинлик килмокда:

1. ислом молиясини жамиятдаги жорий этувчи буFиндаги муаммолар;

2. ислом молиясини жорий этишда анъанавий банклар уз мижозларини камайишидан хадиксираши;

3. юртимиздаги мусулмон булган ахолининг буш турган активларни анъанавий банклардан кура, ислом банкларига капитал сифатида жалб этиш самарали эканлигини туFри бахоланмаслиги;

4. ислом банкчилигини ташкил этиш оркали ижтимоий ёрдамга мухтож ахолини хам мамлакат иктисодиётига кириб борувчи эшиклардан бири булиши мумкин;

5. ислом молияси хизматларини жорий этиш буйича мукаммал хукукий асос яратиш буйича харакатлар сустлиги.

Мамлакатимизда халкаро ислом ташкилотлари, илмий хамжамият, таълим муассасалари, ислом банк-молия муассаса ва гурухлари узларининг тор миллий

3 https://tawhidbank.tj/en/o-banke/news/tawhidbank-the-first-islamic-bank-in-tajikistan-announces-financial-results-for-eleven-months-of-202/

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

goupacugaH TamKapura HH^HmH Ba hc-om MO-uacHHH MyBa^aKHarau ^opuH KH-raH gaB-araap Ta^puöacuHH axo-H Ba mha^hh MyBO^HK-amTupyBHH TamKH-oraap, MO-ua öo3opu HmTHpoKHH-apu Ba aMa-gop-ap opacuga KeHr TapFuö KH-Hmu Ba my opKa-H hc-om MO-uacu MoxuaTHHH Kaöy- KH-um Ba TymyHuö eTHm gapa^acHHH omupumu 3apyp. hc-om MO-uacu xroMaraapu ^opuH этнnгaн gaB-araapga caMapa-H Ba MyTagu- um-aö Ke-MOKga. hc-om öaHKHH-HrHHH TamKH- этнm opKa-H KynHH-HK khcmh Mycy-MOH öy-raH gaB-aTga, caMapa-H ^ao-uaT ropuram Ba gaB-aT HKTHCoguëTHra ce3H-ap-H gapa^aga Tatcup этнm

MyMKHH.

Y3ÔeKHCTOHga hc-om MO-uacHHH TamKH- этнm öyHHHa aMa-ra omupu-aguraH KyHugaru-ap Hopa-TagöHp-ap h^oöhh caMapa öepumu MyMKHH:

1. aBBa-o MaM-aKaTHMH3ga a-oxuga MapKa3HH hc-om öaHKHHH TamKH- этнm;

2. MyKaMMa- öy-raH xyKyKHH-acocHH öa3aHH aparum Maca-acHHH OMMaBHH MyxoKaMara KyHum;

3. hc-om öaHK-apuga maptuH KeHram-apHH Ba Typ-H xa-Kapo MyBO^HK-amTupyBHH MapKa3-ap (ugopa-ap) TamKH- KH-um;

4. hc-om öaHK-MO-ua th3hmhhh ^opuH этгaн Ba hc-om MO-uacu puBO^-aHumu ynyH MycTaxKaM acoc apaTraH MaM-aKaraapHHHr MyBO^HK-amTupyBHH TamKu-OT-ap öu-aH KeHr Ky-aMgaru mepuKHH-HK a-OKa-apuHH öoF-am.

Y3ÖeKHCTOH 1996 Hu-gaH hc-om xaMKop-HK TamKH-OTH, 2003 Hu-gaH hc-om TapaKKHëT öaHKHHHHr Ty-aKOH-H at3OCura aH-aHgu. EyHgaH yH hh- o-gHH hc-om TapaKKHëT öaHKH xaMga Y3ÖeKHCTOH xyKyMaTH ypTacuga 2018-2021 Hu—ap gaBOMuga 1,3 MH—uapg AK^ go—ap MHKgopuga Maö-aF a^pam-aguraH xaMKop-HK CTpaTeruacH HM3O-aHgH. Ma3Kyp cipaTerua acocuga aMa-ra omupu-aguraH MO-HanamTHpum MaM-aKaT xaëTHHHHr öapna coxa-apu, xycycaH, Kum-OK xy^a-Hru, yH Ba Hy- Kypu-umu, Tat-HM Ba öomKa TapMOK-apHH KaMpaö O-Hmu öe-ru-aHgu4.

EyryH MaM-aKaTHMH3ga hc-om TamKH-OT-apu öu-aH MycTaxKaM xaMKop-HK a-OKa-apu ypHaTH-raH öy-caga, hc-om MO-ua xH3MaTH ÖH3 ynyH HucöaTaH aHru HyHa-um xucoö-aHagu. npe3ugeHTHMH3HHHr o-hh Ma^-ucra Hy—araH Mypo^aaTHOMacuga hc-om MO-HaBHH xroMaraapuHH ^opuH KH-um ynyH xyKyKHH öa3aHH apaTHm öyHHHa $HKp-ap öH-gHpH-raHH xaM öe^H3 эмaс.

AMa-HH ^uxargaH o-hö KapaHguraH öy-caK, MaM-aKaTHMH3ga hc-om MO-ua xH3MaT-apuHH TamKH- этнm 3apypHH эxтнё^гa aH-aHaëTraHHHH Kypum MyMKHH. eohch, öaHK xH3Maraapu, KpegHT o-um Maca-a-apuga xaM HHCOH-apHHHr HCTaK-

4 B.^ypaeB. "HC-OMHH MOAHH Ba öaHK TH3HMH", "Y36eKHCTOH" TomKeHT. 2019. - B. 119.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

лари турфа хил. Ислом молиясини жорий этиш эса одамларнинг танлов имкониятларини оширади. Албатта, бу уз-узидан содир буладиган жараён эмас. Ислом молиясини ташкил этиш ва ривожлантириш учун мобиль банк хизматлари, мижозлар ва банк ходимларининг ислом молияси негизлари хамда махсулотлари хакидаги тушунчалари, анъанавий банклар билан соFлом ракобатни амалга ошириш каби мухим жихатлар туFрисида хам чукур уйлашимиз керак булади. Мазкур тизимни юртимизда жорий этиш ва оммалаштиришда шубхасиз, хорижда тахсил олиб, янги FOялар, илFор тажриба ва инновацияларни олиб келаётган ёшлар, билимга чанкок, юкори интеллектуал салохиятга эга уFил-кизларнинг хиссаси катта булади.

Узбекистонда Ислом молиявий хизматлар билан хам хозирча факат битта, Ислом Тараккиёт Банкининг ICD компанияси ташкил килган "Taiba Leasing" компанияси шуFулланмокда. Х,озирги пайтда республиканинг иктисодий, сиёсий ва ижтимоий сохаларида жиддий ислохотлар олиб борилаётгани, банк-молия тизимида улкан узгаришлар булиб турган бир пайтда Ислом молиясини жорий килиш масаласини бугунги кун тартибига киритилса, максадга мувофик булар эди. Махаллий тадбиркорлар билан молия-инвестиция масалалари буйича якиндан ишлайдиган мутахассисларнинг фикрича, Ислом молияси ва Исломий банк фаолиятига мамлакатимизда кизикиш ва талаб катта. Мамлакатимизнинг барча минтакаларида тадбиркорлик субъектлари орасида хам, оддий ахоли орасида хам ислом молиявий хизматлар талабгорлари купайиб бормокда. Ислом молияси мамлакатимизга бир канча ижобий узгаришлар олиб келиши мумкин, шулар каторида:

1. Банк тизимининг фаоллашуви. 2017 йил бошида республика банк тизимининг жами кредит портфели ЯИМга нисбатан уртача 26 фоизни, жалб килинган банк омонатлари эса ЯИМнинг 18 фоизини ташкил килди. Bloomberg маълумотларига кура, бу курсаткичлар кам даромадли ривожланаётган мамлакатларда 47% ва 33%, ривожланган давлатларда эса 60-70%, айримларида хатто 100% дан хам юкори. Бундан маълум буладики, Узбекистонда банк хизматларидан фойдаланиш коэффициенти бошка давлатларга нисбатан анча паст. Ислом молияси ва Исломий банк фаолиятининг жорий килиниши бу коэффициентни кутаришга ёрдам бериши мукаррар.

2. Хорижий инвестицияларни жалб ^илиш. Х,озирги кунда хорижий инвесторларни жалб килиш буйича барча мамлакатлар ракобат майдонига киришган. Узбекистон каторидаги давлатлар уз маблаFлари билан кирадиган инвесторлар учун кулай конунчилик ва солик базаси, инфратузилма ва барча зарурий шарт-шароитлар яратиб беришмокда. Хусусан, араб ва мусулмон

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(3), March, 2023

давлатлардан келувчи инвесторлар учун Исломий банклар ва такафул cyFypTa компанияларини ташкил килишмокда. Йирик инвестицион дастурларга эга булган Узбекистоннинг хам керакли Ислом молия инфратузилмасини яратиши хозирги замон талабидир.

3. Хал^аро майдонда давлат нуфузининг ошиши. Ислом молия ва Исломий банк туFрисидаги конунлар мамлакатнинг виждон эркинлиги ва диний эркинлик буйича олиб бораётган саъй-харакатларига янада ёркин ва кескин тус бериб, унинг мусулмон оламида ва бошка дунё давлатларининг назарида мустакил, эркин, демократик давлат деган обруйига катта хисса кушади. Аждодларимизнинг илмий меросини тиклаш. Узбекистонда Маккаи мукаррама, Мадинаи мунаввара ва Куддуси шарифдек азиз ва кухна Самарканд, Бухоро, Термиз шахарлари бор. Бу юртдан Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Мотуридий, Хожа Бахоуддин Накшбанд сингари улуF аждодларимиз илм-маърифат нурини бутун дунёга сочишган. Томирларида аждодларининг кони окаётган, юрти бир пайтлар Ислом тамаддуни маркази булган бу халк Узбекистонни нафакат минатакамизнинг, балки бутун дунёнинг Ислом молия марказларидан бирига айлантиришга кодир ва хаклидир.

ХУЛОСА

Мазкур тадкикот буйича куйидаги хулосаларга келинди:

Узбекистонда исломий молия тизимини кенг жорий этиш, ахоли ва юридик шахсларни ислом молия хизматларига булган эхтиёжларини кондирилишида куйидагиларни хисобга олиш максадга мувофик булади:

- Ислом банклари фаолияти ва ислом банк хизматлари буйича мавжуд хорижий давлатларнинг тажрибаларидан фойдаланилган холда зудлик билан миллий конунчилик ва меъёрий хужжатлардан кабул килиш;

- Ушбу сохада истикболли кадрларни олий таълим тизимида алохида ёъналишлар очган холда тайёрлаш;

- Оммавий ахборот воситалари ва интернет тармокларидан кенг фойдаланилган холда ахолининг саводхонлигини ошириш;

- Янги давр банки сифатида очилаётган истикболли ракамли банклар сингари алохида миллий ислом банкларини очиш;

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. https://president.uz/uz/lists/view/4057.

2. Hasanuzzaman, S. M. (1984). "Definition of Islamic Economics", Journal of Research in Islamic Economics, 1(2), pp. 51-53.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

3. Mannan, M. A. (1983). "Islamic Economics as Social Science: Some Methodological Issues", Journal of Research in Islamic Economics, 1(2), pp. 41-50.

4. Ahmad, Khurshid (1992), "Nature and Significance of Islamic Economics", in Ausaf Ahmad and Awan (eds.), Lectures on Islamic Economics. Jeddah: Islamic Development Bank.

5. Siddiqui, M. N (1992). "History of Islamic Economic Thought", in Ausaf Ahmed et al. (eds.), Lectures on Islamic Economics. Jeddah: IRTI-Islamic Development Bank.

6. Навид Мухдммад. "Исломий молия тарихи", 2015. https://www.islamicfinance.com/2015/02/an-overview-of-the-history-of-islamic-finance;

7. Муфтий Мухаммад Такий Усмоний. "Исломий молияга кириш", Maktaba Ma'ariful Quran Karachi - 75180, 2007. Mehran Printers, Karachi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.