CC BY
10ГТАХР.39.21.02
ЗАЙСАН ЦАЗАНШ¥ВДЫРЫ АЙМАГЫНЬЩ ЛАНДШАФТ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1 К.А. Тлеубергенова1, Н.Н. Карменова 2, Х.Н. Квбегенова3 :п.г.к, доцент , 2г.г.к., профессор, 3 ага о^ытушы
1,2,3Каза^ мемлекеттiк цыздар педагогикалыщ университетi, Казахстан, Алматы к;., e-mail: k.tleubergenova@mail.ru
Зайсан тауаралы; ойысыныц ланшафтты; курылымы уза; уа;ыт бойында ;алыптасты. Оныц аумагында шел, шелейт жэне далалы; ландшафттиптерi ;алыптаск;ан. Зайсан ойысы ете курга; ысты; климатымен ерекшеленедь бзен торы жиi болганымен, жауын-шашын аз болгандыщтан, олардыц суы Зайсан келше жете бермейдi. Шекельмес мYЙiсi, Ашутас каньоны жэне «Кшн- Керш»геоморфологиялык; табигат ескерткiштерi Зайсан келiн айнала жайгас;ан.Мак;аланы берудщ ма;саты эсем табигат керiнiстерiн туристерге, жастарга таныстырып, болаша;та зерттету болып табылады.
Тушн свздер: Шекелмес, Ашутас, табигат ескерткшi, «KuÍH-Keprn, Алаулаган Адырлар, Зайсан
Зайсан ойысындагы шел ландшафттарыньщ шшде Кызылом, Айгыр^¥м, Бекен ^^мды массивтeрi ез табигатымен eрeкшeлeнeдi. Кара Ертiскe тшелей ^ласатын Кара Ертiс жэне А^жан ^мдары ^иякты-еркекшептьжусанды есiмдiктeрiмeн сипатталады. Тебeлi ^¥мды массивтерде жYзriншц 40 тYрi кeздeсeдi. Шелейт типтi табиги кешендер Зайсан ойысыныц 30,4%-дай жeрiн алып жатыр. Абсолют биiктiктeрi 600-800 м. литологиялыщ ^¥рамы эр тYрлi: тертпк кезецнщ жыныстарынен бастап, эрозиялыщ ж^рна^тарда палеозойлыщ жыныстар да кeздeсeдi. Климаты шел титне ^^сас: ете ^рга^шылыгымен eрeкшeлeнeдi. Кеп езeндeрi мен оныц арналары жаз маусымында кeуiп ^алады.Топырагы ашыщ-каштан топыра;, есiмдiк кeлбeтiн ксерофитп, псаммофиттi жэне фрeатофиттi есiмдiктeр ^¥райды. Эсiмдiк жабындысы шамамен айма^тыц 30-да 80%-га дeйiнгiсiн алып жатыр, олардыц орташа биiктiгi - 10-30 см. Кец таралган есiмдiктeргe: жусанныц бiрнeшe тYрлeрi, бетеге, шай^¥рай жапыракты спирея жатады. Аталган табигат кeшeнi К¥лынжон, Бекен, Кекпeктi, Б^газ, Базар, Караб^га, ¥ласты, Кандысу езен аралыщтарыныц аллювиальды, аллювиальды-пролювиальды жазыщтарын алып жатыр.
Зайсан ойысында ландшафттардыц далалыщ типi шeктeулi таралган (4,6%). Далалыщ типтeгi табиги кешендердердщ абсолют биiктiктeрi 800-1000 м. аралыгында болып кeлeтiн, кетeрiцкi аллювиальды- пролювиальды жазыщтарда кeздeсeдi. Б^л жeрлeрдi кYЦгiрт каштан топырагында есeтiн спирея, ^араган жэне астыщ т^ымдас ешмдштер таралган. Климаттъщ керсeткiштeрi: жылдыщ орташа жауын- шашын мелшeрi -350 -370 мм, аязсыз кYндeр саны 140-160. Климаты ^¥рга^, жылы. Эсiмдiк жамылгысын- астыщ т^ымдастар (селеу, бетеге, тырса), сeлeулi-жусанды- бeтeгeлi, бeтeгeлi-жусанды ассоциациялар ^¥райды. Б^л аума^тарда суармалы eгiншiлiк жерлердщ нeгiзгi массивтeрi орналас^ан [1].
Зайсан ойысыныц 20%-дай жeрiн сайлы типке жататын табиги кешендер алып жатыр. Б^л ландшафт типi Зайсан тау аралыщ ^азанш^ц^ырындагы кептеген езeндeрдiц бойындагы аллювиальды жазыщтарды алып жатыр. М^нда жартылай гидроморфты жэне гидроморфты топырактар (шалгынды-каштан немесе шалгынды- ^оцыр) таралган. Жeткiлiктi ылгалдану жагдайында ^ия^елец, ;амыс жэне шалFынды-шептeсiндi есiмдiктeр еседь Кей белiктeрiндe талды буталар, итм^рын, терек, кектерек кeздeсeдi.Зайсан ойысын ^оршап жат^ан тау жоталары eкi таботи зонада орналас^ан: Калба таулары мен Ощуспк Алтай жоталары-дала зонасында, ал Сауыр, Мацыра;, ТарбаFатай - шелейт зонасында. Биiктiк ландшафт зоналарыныц к¥рылымы тау жоталарыныц макроэкспозицияларына байланысты. Зайсан ойысына Сауыр мен ТарбаFатайдыц солтYCтiк жэне ОцтYCтiк Алтай мен Калба тауларыныц оцтYCтiк бeткeйлeрi ^арайды. Осыпан байланысты эр тYрлi экспозициялардаFы радиациялыщ баланс, термикалыщ режим мен жауын-шашын мелшeрi де эртYрлi. Зайсан ойысын солтYCтiк жэне оцтYCтiк жаFынан таулар ^оршап жат^андыщтан, м^нда батыс ауа массаларыныц циркуляциясы басым.
Жер бедерше байланысты климаттыц осы eрeкшeлiктeрi бшкпк ландшафт зоналары мен бeлдeулeрiнiц к¥рылымынан керiнeдi. Тау алды жазыщтарында шелейт ландшафттары, ал аласа таулар мен орта бшкп тауларда (1000-2000 м) далалыщ ландшафттар таралFан. Биiктiк ландшафт-тыщ белдеулш орографиялыщ гипсометриялыщ жэне морфок^ылымдыщ eрeкшeлiктeргe байланысты ;атты
34
езгередь Тарбагатайдыц солтYCтiк беткейлершдеп элсiз тшмделген тау алды жэне аласа таулы жер бедерлерi бiртiндеп орта бткпкп тауларга ауысады. Сауыр мен Тарбагатайдыц1000 м биiктiкке дейiн таулы каштан топырагында жусанды-бетегелi, бугалар аралас^ан еамдак жамылгысы бар тебель жонды аласа таулар таралган. Нарым мен КYршiм жоталарында б^л зона 850 м, ал Калба тауларында 500 м бшктшке дейiн орналас^ан. Жер бедершщ эр тYрлi микроформалары, жондар мен тебелердщ беткей экспозициялары, жер бедершщ тшмделу дэрежесi, кетерiлiм биiктiгi, ежелп тегiстелу беттершщ болуы ^сагыра^ табигат кешендерiн: ^оныстар мен фацияларды белуге мYмкiндiк бередi [2].
Зайсан ^азанш^вдырыныц шексiз жат^ан дала екендiгiмен тYрлi ландшафтысы адамды тац ^алдырмай ^оймайды. Зайсан ойпатыныц кYштiлiгi 2000 м дешнп келцi-аллювиалды мезозой-кайнозойлы шепндшерден т^ратындыгында, байтам тауаралыщ б^рылманы к¥райтындыгында. Теменгi белiгiн ец жогаргы бшктш 400 м дейiнгi Б^кгырма су ^оймасы (Зайсан келi) аймагы алып жатыр. Ежелгi дельталыщ аккумуляция сипатты айма^тарда жэне гранит интрузиясыныц бузылуынан Киш-Керш, Кызыл-К^м, Айгыр-К¥м к^мды массивтерi пайда болган. Алакел тауаралыщ ойпаты, Тарбагатай жэне Жоцгар Алатауы тау сшемдерш белiп жат^ан байтам, ежелп Алакел т^нбасы езендердщ кYштi ысырынды конусымен ^оршалган, Алакел, Сасыщкел, Кош^аркел (¥ялы) жэне Жалацаш кел топтарына к¥ятын ойпатта орналас^ан. Келдердщ тещрепнде кец келдiк аккумулятивтi террасаныц тауларга жа^ындаган сайын 90 м дешн биiктiкке кетерiлетiндiгi бай^алады[3].
Зайсан келш айналажайгас^анШекельмес каньоны (мYЙiсi), Ашутас каньоны немесе «Ашутас» геолого-палеоботаникалыщ табигат ескертюш^«Кшн- Керiш» немесе «Алаулаган Адырлар» атты геолого-палеонтологиялыщ жэне геоморфологиялыщ табигат ескерткiштерi бар. Кел мацындагы гажап жерлердщ бiрi - Шекелмес мYЙiсi (Сурет 1).
Сурет 1 Шекелмес MYйiсi
Б^л жерде тYрлi-тYCтi балшыщ каньондары бар. Тiптi м^нда бiр кездерi метеорит к¥лагандыгы белгiлi. Шекелмес мYЙiсi негiзi балшыщты, ^¥мды, жел мен жацбыр сулары жуып, тYрлi формада ^алыптас^ан тау. Fалымдар Шекелмес каньоныныц айрыщтарынан крокодил, саламандр CYЙектерiн, динозавр ж^мырт^аларыныц ^алдыгын, ертедегi есiмдiктер ^алдыгын бай^ап, аныщтаган, жагасынан ескерткiшке кел суыныц тол^ынымен ^ырланган, мелдiр гипстер сыныщтарын жинаган.Шекельмес жерiне келген адамдар Киiн-Керiшке ете ^^сатып, б^л жерде де ете жа^сы дем алады. Б^л мYмкiн дэл ^асында кел болгандыщтан болар, суга тYсiп, балыщ аулап, т^щы, мелдiр судыц рахатын кередi. Жа^ын жерде бас^а су болмагандыщтан оны ^айнатып та шетш кершед^Б^л айма^та бiрказан мен баклан т^ымдастары кездеседi. Кдотардан жогалып бара жат^ан кречетка, дрофа, ^арабауыр, шел ^ырыщбугы бар. Б^л жер Ощуспк Алтай мен Зайсан ойысыныц шекарасы, сондыщтан б^л жердегi жазыщ жердеп шел бiрден тауларга ^ласып жатады, сондыщтан таулы айма^тыц да флорасы мен фаунасы да кездеседi
[3].
КYршiм ауданына ^арасты Аманат ауылынан 28км. ^ашыщтыщта, Зайсан келшщ ^зына бойына созылып жат^ан, Кара Ертютен онша алыс емес Ашутас каньоны бар. Б^л жердщ атауы шо^танып т^ратын есiмдiк ^алдыщтарыныц езiне тэн исшен шывдан. Б^л сез «^ыш^ыл тас» деген сездi бiлдiредi. Бiра^ б^л жердщ ауасы таза. «Ашутас" геологиялыщ-палеоботаникалыщ табиги ескерткiшi мемлекет ^оргауындагы Yштiк дэуiрдiц зор гылыми мацызга ие YЙiндiлерi болып табылады. «Ашутас»-150га.
жердi алып жаткантабигаттыц багалы палеоботаникалык жэне геологиялык ескерткiшi. Ашутас Тарбагатай жэне КYршiм аудандарыныц аумагында орналаскан. ШКО-дагы тарихи байыргы тропиктердщ кандай болгандыгын галымдар Ашутастан сол кездегi ешмдштер тозацы табылганнан кейiн жорамалдай алган. Карама-кайшы жагдайлар мен жануарлар элемi ауысымыныц осындай кещстш салыстырмалы тYрде Yлкен емес аумакта керiнедi. Жануарлар мен еамдштердщ таска айналган калдыктарына карап елкенщ эволюциялык дамуы туралы корытынды жасаган. М^ныц бэрi ете к¥ВДы гылыми материал болып табылады. Б^л табиги ескертюштщ ауданы 150 гектарды к¥райды. Эз атауын ол кемiрленген есiмдiк калдыктарынан белiнетiн ^юрт иiсiне байланысты алган. «Ашутас» ^аза^ тшнде «ащы тас» дегендi бiлдiредi. Ашутас баска ешбiр жерде кездеспейтш казiргi сирек есiмдiктерiмен эйгiлi. Ашутас Кара Ертютщ оц жагалауында таудыц оц жак баурайында Боран ауылынан 18 шакырымга биiк орналаскан. Палеоботаник галымдар ол жерлерден жапырактар мен мэцп жасыл субтропикалык есiмдiктер тозандарыныц таска айналган iздерiн тапкан, олардыц iшiнде мерей мен магнолия тэрiздi агаш тэрiздес есiмдiктер, сондай-ак жылу CYЙгiш термиттердiц, инелiктердiц, езеншiктердiц жэне баска да жэндштердщ iздерiн тапкан. Осы олжалардыц барлыгы осы аймактыц 25 миллион жыл б^рын болган субтропиктiк климаты туралы мэлiмет бередi [4].
ОцтYCтiк Зайсан ецiрiндегi табигаттыц палеонтологиялык ескерткiшiнiц бiрi- алкызыл тYCке боялган Мацырак таулы жотасындагы Киiн-Керiш шаткалы -«Алаулаган Адырлар»деп аталынган. Топырактыц тYрлi-тYCке кызыл-жаркын, кызыл-коцыр, коцыр-жасыл тYCтерге орана к¥былуы сонау мезозой заманындагы жылы жэне дымкыл климаттыц эсерiнен болган к¥былыс. Аймак ещршде бентонит саз балшыгы мен цеолиттщ мол коры бар. 1959 жылы б^л жерден бiрiншi рет динозавр ж^мырткасыныц кауызы, сэл кешiрек шагын динозаврлардыц кацкалары табылган. Алаулаган адырлардыц шыгысына таман, Сауыр жоталарыныц етепнде есiмдiктердiц, тецiз балыктарыныц т.б.тацбалары, сол сиякты, жираф, ат, мYЙiзт¥мсык т.б. жан-жануарлардыц кацкалары табылган. Б^ндай жагдайлар елкенiц эволюциялык даму кезендерiнен к¥ВДы магл^маттар берiп келедi.
«Цшн - Керiш» шатцалындагы "Алаулаган Адырлар" табигат ескерткш - саздык эрозиялык ш^нкырлар мен жыралардан т^ратын, такырлар мен белшген жер бедерi пiшiндерiмен ерекшеленед1 ЭртYрлi тYCтегi саздар, субтропикалык фауна калдыктары, Yштiк кезецнiц жануарлары: бронтотерия, энтелодонттардыц канка CYЙек калдыктарынан тирады. Алыстан караганда Киiн-Керiш шаткалыныц к¥здары мен сазды жартастары жел т^рганда шашырап жаткан алауга ^ксайды. Осыган байланысты оларды «Алаулаган Адырлар» деп атайды (сурет 2).
Сурет 2 «Алаулаган адырлар» табигат ескерткiшi
Кшн-Керш шаткалы - ала-к¥ла, тYрлi тYCтi, кызыл сазы басым эрозиямен ашылып калган шегiндiлер. Су жэне желмен жуылган саз-балшык б^л жерде ашык, кYрделi ландашафт жасайды. Б^л -саз-балшыкпен кабатталган, эсемдiгi мен бiрегейлiгiне сез жетпейтiн, кызыл, ак жэне кызгылт сары, кYлгiн, ак , т.б. тYCтi естен тандыратын таулар, б^рмалы жоталар, ойыстар мен шаткалдар, ж^мбак Yцгiрлер сиякты кайталанбас к¥былыстары бар елке. Ешкiм Марста болмаса да б^л жерде болган адам кып-кызыл планетаны кезiп жYрген астронафтка ^ксайды. Б^л манда тацкаларлык жота, киiз YЙге немесе египеттегi сфинкске ^ксас жерлер кеп.Жотаныц басына шыгып, тецiректегi тYрлi кызыл-ала балшыкты тамашаны керуге болады.Тацертец кYн шыгарда жэне кеш батканда балшыктар тYрлi
тYCпен к¥былып, келецкес марсиан пейзажына ^сайды.Б^л ещрдщ ;уатты, бiра; "^аЬарлы" энергетикасы туралы жиi айтылады, себебi кейде б^лттардыц бiртYрлi диск тэрiздес формалары бай;алады. Олар расымен де тек ;ана Кшн-Керштщ тебесiне Yймелеп тирады Б^л ещрдщ флорасы мен фаунасы да тартымды болып келедi. Сексеушден бас;а, есiмдiк элемi айма;ты; децгейде ^оргауга алынган ешмдштердщ Крылов сасыры жэне с^р атрафаксис сия;ты 2 сирек кездесетiн тYрлерiмен ерекшеленедi. Кшн-Керш пен оныц ецiрлерi жануарлардыц сирек кездесетш тYрлерi мекендейтiн, Зайсан ойпатындагы жалгыз орын. Олардыц арасында Каза;станныц Кызыл кiтабына енгiзiлген сары лемминг тэрiздi CYт;оректiлер бар. Фаунаныц осы бiр екiлi, Киiн-Керiш жануарлар элемшщ бас;а да екiлдерi сия;ты галымдардыц ерекше ^ызыгушылыгына ие, себебi олар ;азiрri геологиялы; кезенде ;^рып кету ;аутнде т^р. Олардыц ец жогаргы популяциясы кезецдерiнде олар Кызыл Ютап;а енгiзiлген CYт;оректi жырт;ыштар мен ;^стардыц азы;ты; нысандары болган. Киiн-Керiштiц сазды ;^здарында Каза;станныц Кызыл Кiтабына ^ркелген Yкi, балобан-ителгi, дала бYркiтi сия;ты ;^стар ^я салады. Сондай-а; б^л жерлерден бYркiттi, ;^рды, ;ара;^рса;ты б^лдырды да кездестiруге болады
[5].
КYршiм езенi жазыгыныц бойындагыМойна; шат;алында шашылып жат;ан тац;аларлы; адам мен жануарлардыц суреп^ ойып салынган ;ара тастар кептеп кездесед^Олардыц кебi ;ой жэне олардыц жарты ай тэрiздес мYЙiздерi, иiлген ;^йры;тары салынган суреттер.Iрi ешкшер, олардыц тiк, ^зын мYЙiздерi, сеюрш жYрген б^ылардыц, таудыц басындагы адамдардыц, балаларыныц, жыл;ы, иттердiц салынган суреттерi олардыц жан дYниесiн бейнелеп т^ргандай. Б^л тастарда 3000 жуы; суреттер бар екенi мэлiм. Fалымдардыц айтуы бойынша б^л бiздiц эрамызга дешнп П-I мыцжылды;тардан бiздiц заманымызга жеткен осы аудандагы Yлкен галерея болып табылады.
Асуб^ла; геологиялы;-минералды ;оры;шасы - оныц аумагында жер бетiне шыгып жат;ан сирек кездесетiн металдар орындарымен ;ызы;ты екенi мэлiм. М^нда 100- ден аса минералдар, оныц ^нде багалы асыл тастар: металдар ;^рамында турмалин апатит, тау хрусталi, лепидолит жэне бас;а да минералдар кездеседтТархан геологиялы; ;имасы - (2 га) девон кезещнщ табиги жагдайын сипаттайды. Б^л кезецнiц тецiздiк тYзiлiмдерi - маржан, молюска, брахиапод, мшанка сия;ты т.б. ;азбалы фауна ;алды;тарына бай.Сонды;тан Тархан геологиялы; ;имасы Кендi Алтайдыц стратиграфиялы; ;^рылымын зерттеудегi Yлкен гылыми мацызга ие.
«Голубой залив» - геологиялы; петрологиялы; табигат ескерткiшiнiц аумагында 280 млн. жыл б^рын жер бетшде бал;ыган магманыц шыгып, жYPуi, жола;ты тYзiлiмi бар н^с;адагы граниттерiмен ажыратылып, ерекшеленедi [6].
Таскескен тацбалары. Таскескен тацбалары орналас;ан айма; ;ола дэуiрiнiц орта дэуiрiнде емiр CYрген алгаш;ы адамдардыц мэдени м^ралары болып табылады. Тацбалардыц орналасу реп Тарбагатай тауыныц Yшб¥ла; ауылыныц тещрепнде 3 багыт бойынша (шыгыс, солтYCтiк жэне орталы; багыт) орналас;ан. Тарбагатай тауыныц ею жагындагы оцтYCтiк-шыFысында Алакел ойысы мен солтYCтiк-шыFысындаFы Зайсан ойысы арасында ежелп адамдар ;оныстары мен мэдени м^раларыныц кездесуi екi аралы;таFы тау жоталары ар;ылы ететiн байланыстыц болFанын керсетедi. Кене дэуiр суретшшершщ Таскескен аумаFында уа;ытша мекендегенi - олардыц артына ;алдырFан фактiлерiнiц жугац екендiгiнен бай;алады. Демек, тау шат;алдарыц^ы та;та тастар суреттi шекiп сызуFа ыцFайлы болFанымен, б^л жердiц таботаты жазы тым сал;ын, ал ;ыс айлары ызFарлы болFан деп жорамалданады. Адамдар б^л жерге Ертiс бойы жазыFынан ТарбаFатай тауларыныц асулары ар;ылы, немесе Бал;аш-Алакел ойысынан мал жайылымы мен ац аулау кезецдерiнде тап болFан. Адамдар уа;ытша тау шат;алдарыныц арасындаFы Yцгiр-апандарды мекен еткенi аны;талFан. Оны уа;ытша мекен еткен тас YЦгiр немес апандар мацындаFы кiшiгiрiм тастарFа ;ола дэуiрiнiц адамдары арнайы ;алдырып отырFан белгi-суреттерден бай;ауFа болады.
Б^л жердегi суреттер негiзiнен елш пен марал жануарларыныц дYниесiне арналFан. Кола дэуiрi адамдарыныц назарын езше аударFан елiк пен марал жануарларыныц тас;а бейнелену себептерiн YFыну оцай емес. Таудыц орталы белiгiнде жалпа; тастыц бетiне мYЙiзi тым Yшкiр болып келетiн жалFыз маралдыц суреп ойылып салынFан. Оныц жанындаFы шет мYжiле бастаFан та;та тастаFы суреттер тым б^лыщыр керiнедi. Марал кескшшщ бас;а жануарлардан белек бейнеленуi - жануарFа деген Yлкен ;^рметп керсетш т¥рFандай екен. М^ндай керiнiс жартастыц ;иыр оцтYCтiк-шыFысында ерекше сипат алFан. Кара тастаFы 4 маралдыц кескш де ете шебер бейнеленген. Эаресе, ец жоFары белiгiндегi 7 мYЙiздi марал жануарыныц орын тепкенi - адам мен таботат арасындаFы гармониялы; YЙлесiмдiлiктi танытатыны бай;алады. М^ндай жоFары эстетикалы; мэдениеттiц жабайы табиFат
аясынан ез Y^eciMm табуы - «ежелп адамдардыц жабайы жануарларды тек кана азык кажеттшп рeтiндe аулады»- деген т^жырымдарын жокка шыгарып отыр. Мал атаулысын тек kyh Kepic камы peтiндe аулау - кола дэуipiндeгi eMip болган. «Алаулаган Адырлар»-табигат ескертк^ - eжeлгi жабык жэне жалацаш т^кымды eciмдiктepдщ калдыктарынан, CYЙeк калдыктары мен динозавр ж^мырткасыньщ кабыгынан т^ратын ТМД-да алгаш рет табылган эpтYpлi тYCтi саздар: алевралит, к¥мдардыц тYзiлiмдepiнeн тирады. Акбаур кeшeнi де тYpлi жазулар мен пeтpоглифтepi бар тастарга толы, б^л жepдi ecкi астрономиялык алац деуге болады. Fалымдаp б^л жер туралы тYpлi ^гымдарды болжайды, бipeулep адамдарды жерлеу pэciмдepiн жасаган жер болган дeйдi [7].
Аталган табиги нысандар мeмлeкeттiк статуска элi ие бола алмаган кершедь Зайсан, Ш^О аумагында м^ндай табиги нысандардыц саны ете кеп деуге болады. Аумакта коргалатын табиги аумактар жYЙeciн ^йымдастыру, коргауды камтамасыз ету, нашарлап, тозган экожYЙeлepдi калпына кел^ру мэceлeлepi гылыми т^ргыдан толык непзделмеген. Сондыктан келешекте осы аумакта ^йымдастырылатын корыктар мен табигат саябактарын коргау жeнiндeгi шаралар барган сайын айкын элeумeттiк-cаяcи мэнге ие болуда. Табигатты коргау жeнiндeгi шаралар кeбiнece тек экономикалык жэне экологиялык гана емес, сондай-ак саяси мiндeттepдi шешу Yшiн пайдаланылады. Табигатты коргау проблемаларын шешуде бipiн-бipi толыктырып отыратын экологиялык жэне географиялык, т.б зерттеу эдicтepi мацызды peл аткарады. Осындай Зайсан erçip^eri табигатты коргау, зерттеу жэне жаксарту шараларыныц туpизмдi дамытудагы болашагы зор. Сол себепп халык мYДдeci ушш жасалатын б^л аймакты зерттеу, коргау, жаксарту ic-шаралары жанданып, кызыгушылыктар артады деп ceнeмiз.
ПайдаланFан эдебиеттер
1 Географическая энциклопедия [Текст] : Восточный Казахстан. - Усть-Каменогорск : Шыгыс-Полиграф, 2014. - 272 с.
2 Прокопов, К.П. Фауна Восточного Казахстана [Текст]: в 2-х т. / К. П. Прокопов. - Усть-Каменогорск: ВКГТУ, 2012.
3 Седельников А. И. Озеро Зайсан. - Омск, 2010. - 300 с.
4 Цыганов, А.П. Первоцветы Восточного Казахстана [Текст] / А. П. Цыганов. - Усть-Каменогорск : ВКГУ, 2007. - 164 с.
5 Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. Алматы, 2008. - 143 с.
6 Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. Алматы: <^ылым», 2011.-178 с.
7 Тацгажайып жер [Мэтш] = Земля очарования [Текст] = Land of fascination [Техт] / ред. А. Ф. Агарков. - бскемен : Автор-К, 2009. - 204 с.
ОСОБЕННОСТИ ЛАНДШАФТОВ ТЕРРИТОРИИ ЗАЙСАНСКОЙ КОТЛОВИНЫ
К.А.Тлеубергенова1,Н.Н.Карменова 2,Х.Н.Квбегенова3
1к.п.н, доцент, 2к.г.н.,профессор ,3ст. преподаватель
Казахский государственный женский педагогический университет, Казахстан, г. Алматы, e-mail: k.tleubergenova@mail.ru
Структура ландшафта Зайсанской межгорной низменности сформировалась в течение длительного времени. На этой территории расположились такие виды ландшафтов, как пустыня, полупустыня и степи. Зайсанская низменность отличается очень сухим и жарким климатом. Здесь имеется очень скудная речная сеть, которая питается за счет мизерного выпадения осадков, их вода не достигает озера Зайсан. Около озера Зайсан имеется мыс Шекельмес, геолого-палеоботанический природный памятник «Ашутас», урочище «Киин- Керш».
Ключевые слова: Шекелмес, Ашутас, природный памятник, Киин-Кериш, Пылающие Адыры, Зайсан
Kfl3av, MeMneKemmiK v,u3dap педагогикамuц ynueepcumemm^ Xa6apmucu № 2 (74), 2018
FEATURES OF LANDSCAPES OF THE TERRITORY OF ZAYSAN HOLLOW
K.A. Tleubergenova1, N.N. Karmenova 2, H.N. Kobegenova3 :Cand. Sci. (Pedagogy), Associate Professor, 2Cand. Sci. (Geography), Associate Professor,
3 Associate Professor Kazakh State Women's Teacher Training University, Kazakhstan, Almaty, e-mail: k.tleubergenova@mail.ru
The landscape structure of the Zaisan intermontane lowland has been formed for a long time. On this territory there are such kinds of landscapes as desert, semi-desert and steppes. The Zaisan lowland has a very dry and hot climate.There is a very scarce river network, which is fed by a meager precipitation, their water does not reach Lake Zaisan. Near Lake Zaisan there is Cape Shekelmes, the geological and paleobotanical natural monument "Ashutas", the tract "Kiin-Kerysh".
Key words: Shekelmes, Ashutas, natural monument, "Kien-Kerish," Burning Asyrs ", Zaisan
