CC BY
17ZAMONAVIY ASHYOLARDA AMALIY SAN'AT ASARLARINI YARATISH IMKONIYATLARI (KOMPOZIT MATERIYALLAR MISOLIDA)
Abdivoxid Abdixalimovich Abdijalilov Andijon davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada zamonaviy ashyolarda amaliy san'at asarlarini kompozit materiyallar misolida yaratish imkoniyatlari haqida so'z yuritilgan.
Kalit so'zlar: amaliy me'morchilik san'ati, an'analar, marmar tosh buyumlari, badiiy kashta, so'zanalar, guldor jiyaklar, zarhal kashtalar, turli xil do'ppilar, badiiy estetik xususiyatlar
POSSIBILITIES OF CREATING WORKS OF APPLIED ART IN MODERN OBJECTS (EXAMPLE OF COMPOSITE MATERIALS)
Abdivokhid Abdikhalimovich Abdijalilov Andijan State University
Abstract: This article talks about the possibilities of creating practical works of art using composite materials.
Keywords: applied architectural art, traditions, marble stone products, artistic embroidery, sozanas, flowered embroidery, gilded embroidery, various hats, artistic aesthetic features
KIRISH
O'zbek xalqining amaliy me'morchilik san'ati o'ziga xos boy an'analarga ega. Bizning davrimizga qadar yetib kelgan amaliy me'morchilik san'ati asarlari rang-barang va xilma-xildir. Bular kulollik buyumlari, ipakdan, jundan to'qilgan gazlamalar, har xil gilamlar va paloslar; yog'och va metalldan ishlangan uy-ro'zgor ashyolari, gul chekib o'yilgan marmar tosh buyumlari, badiiy kashta bilan bezalgan so'zanalar, guldor jiyaklar, zarhal kashtalar, turli xil do'ppilar va boshqalardir.
Amaliy san'atning bu qayd etilgan turlari har manzilning o'ziga xos mahalliy xususiyatlariga ega bo'lib, shakl va naqsh bo'yoqlarida aks ettiriladi. Bu esa ustalar orasida o'ziga xos ishlov buyumlari va xilma-xil bezash asboblari mavjudligidan dalolat beradi.
"O'zbekiston madaniyatida tarixiy janrdagi tasviriy san'at asarlari (XX asr ikkinchi yarmi - XXI asr boshlari)" monografiyasida madaniyatimizda noyob hodisa bo'lib qolgan mashhur asarlar tadqiq qilinadi. Bular tarixiy mazmunga ega bo'lgan va O'zbekiston tasviriy san'ati ustalari yaratgan asarlardir. Ularning chuqur g'oyaviy
mazmuni va badiiy estetik xususiyatlari tomoshabinlar tomonidan ijobiy idrok etilyapti. Madaniyat ommaviy va yig'noq xususiyatga ega bo'ladi. Uning tasviriy san'at sohasidagiifodaviy shakli jamoatchilik tomonidan san'at asarini idrok etilishining vaqt jihatdan davomiyligi bilan belgilanadi. Tasviriy san'atning tarixiy janridagi asarlardan iborat madaniyat obyektlarini idrok etilishi unga bo'lgan tomoshabining nigoh tashlashi bilangina emas, balki ularni qiyosiy anglashiga asoslanadi.
Asosiy qism
Kompozitsion materiallar (k.m.) ikki va undan ortiq tashkil etuvchilardan komponetlardan tuzilgan murakkab material bo'lib, har xil usullar bilan bog'langn va o'ziga xos xossalari bor.
Birinchi kompozitsion material frantsuz bog'boni J.Mone 1867-yilda patentlangan (hovli gul tuvaklari, sim va sementdan yasalgan).
Samolyot konsturuktsiyasida oyna plastik "stekloplastik" poliefir materiali oyna tolasi bilan sinchlangan ("armirovan") kompozitsion material 1942-yilda qo'llanilgan.
Kompozitsion materiallar mashinasozlik apparati konstruktsiyalariga qo'yilgan quydagi talablarga javob beradi:
- yengil bo'lishligi;
- maksimal mustahkamlik va bikrlik;
- ishlash davrida maksimal ishlash resursi.
Shular uchun kompozitsion materiallar samolyotsozlikda ko'p qo'llanilgan.
CCCP ning "Ruslan" samolyotida 5,5 tonna og'irlikdagi konsturuktsion kompozitsion materiallardan yasalgan va 15 tonna og'irlik iqtisod qilingan.
Hozirgi zamon transport samolyotlari konsturuktsiyalarning 15-20 %; harbiy samolyotlarning 25-30 %; harbiy vertalyotlarning 45-55 %; strategic raketalarning 75-80 % kompozitsion materiallardan yasalgan.
Kompozitsion materiallarga quydagi xususiyatlar yig'indisi xos:
a) Komponetlarning tarkibi, formasi va taqsimlanishi oldindan aniqlangan
b) Ikki va undan ortiq kimyoviy har xil materiallardan tarkib topgan va bir-birlari bilan ajralib turadilar;
c) Kompozitsion materiallarning xossalari har bir tashkil etuvchining xossalari bilan aniqlanadi;
d) Kompozitsion materiallarning xossalari, tashkil etuvchilarning xossalaridan farq qiladi;
e) Kompozitsion material makromasshtab miqyosida birtanli, mikromasshtabda bir tanli emas;
f) Bu material tabiatda uchramaydi va odamzotning ixtirosidir
Kompozitsion materiallar an'anaviy konstruktsion materiallarga nisbatan alohida xossalarga ega. Bu narsa ijobiy xususiyatli materiallarni va konstruktsiyalarni yaratishga olib keldi. Kompozitsion materiallar (k.m.) ikki va undan ortiq tashkil etuvchilardan - komponentlardan tuzilgan murakkab material bo'lib, har xil usullar bilan bog'langan va o'ziga xossalari bor. Birinchi kompozitsion material frantsuz bog'boni J.Mone 1867 yilda patentlangan (hovli gul tuvaklari, sim va sementdan yasalgan). Samolyot konstruktsiyasida oynaplastik "stekloplastik" poliefir materiali oyna tolasi bilan sinchlangan ("armirovan") kompozitsion material 1942-yilda qo'llanilgan.
2-rasm Kompozitsion materiallarning tuzilishi
Kompozitsion materiallar mashinasozlik apparati konstruktsiyalariga qo'yilgan quyidagi talablarga javob beradi: - yengil bo'lishligi; -maksimal mustahkamlik va bikirlik; -ishlash davrida maksimal ishlash resursi. Shular uchun kompozitsion materiallar samolyotsozlikda ko'p qo'llanilgan. CCCP ning "Ruslan" samolyotida 5, 5 t. og'irlikdagi konstruktsion kompozitsion materiallardan yasalgan va 15 t. og'irlik iqtisod qilingan. Hozirgi zamon transport samolyotlari konstruktsiyalarining 15 -20%; harbiy samolyotlarning 25 -30%; harbiy vertolyotlarning 45 -55%; strategik raketalarning 75 -80% kompozitsion materiallardan yasalgan.
Kompozitsion materiallarni makrotuzilishi bo'yieha farqlanish sxemasi
Aynan shu yo'l bilan madaniyatning turli ko'rinishlari jamlanganda ularni ifodalashning oliy shakli hisoblangan san'at asari ajralib turadi. Bunday holatdan tasviriy san'atning tarixiy janrlaridagi asar-lar ham istisno emas.Eng yaxshi asarlar haqida gap ketganda, ularda, ko'pincha, muallifning shaxsiy qarashlari aks etganligini yodda tutishimiz zarur. Ammo madaniyat voqeligi aynan shundan iborat. U doim odamlarning xususiy qarashlari va hayotga bo'lgan munosabatiga bog'liq bo'ladi. Fan me'yorlari va qoidalari mualliflarga ularning fikriga ko'ra muhim bo'lgan ob'yektlarni nazariy tadqiq qilish erkinligini beradi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib shuni ta'kidlash lozimki, "Ilmiy ish-da qaysidir holatlarini tushirib qoldirish, ijod xususiyatlariga asosiy e'ti-borni qaratish, hayotiy vaziyatlarni esa ularga ilova sifatida bog'lab qo'yish mumkin, ammo bularning barchasi muallifning ishi va huquqi hisoblanadi. Eh-timol rassom haqidagi barcha ma'lumotlar qiziqarli bo'lgan bunday ishlar va mualliflar uning muhim saqlovchilariva yetkazuvchilari hisoblanishi ham mumkin"[1].
Yuqorida aytilgan fikrlarga qo'shimcha sifatida shuni ta'kidlash mumki-nki, "Rassomlarni olamdagi tiniq, sof suvda yashaydigan baliqlarning noyob tu-riga o'xshatish mumkin. Ular hayotdagi yakxillikka qarshi chiqadilar va shu bilan o'zlarini ijodkor ekanligini namoyon qiladilar. Tasviriy san'at ustalarining ba'zilarini moddiy manfaatdorlik, ba'zilarini shuhrat, uchinchilarini esa ongning va hayotning o'rganilmagan tomonlari qiziqtiradi, mana shuning uchun rassomlarning uchinchi toifasi biz uchun qadrli hisoblanadi. Negaki aynan izlanishdan ba'zan atrof borliqdan keskin farq qiluvchi o'z olamini yaratish, ijod qilishga, izlanishga rag'bat uyg'onadi. Hissiyotlardan yaratilgan, rassom yaratgan ajoyib olamdan san'at asari vujudga keladi. Eng avvalo u rassomning erkin idrokidan, o'zini betakror shaxs ekanligini anglashidan vujudga keladi". [2]
Zamonaviy ashyolarda amaliy san'at asarlarini yaratish uchun kompozit materiallar keng foydalaniladi. Kompozit materiallar, bir necha materiallarning birga keltirilgan kombinatsiyasidir va ularni birga keltirish bilan yaratiladi.
Masalan, arqonni tuzatishda foydalaniladigan gips materiali kakka oq materiallardan iborat bo'lib, uning doimiy faoliyatidan o'rin oladigan kimyoviy reaktsiyalar oqimi, ahamiyatga ega bo'lgan minerallar va metallardan iborat. Bu o'ziga xos kompozit material bo'lib, asarlarda yo'nalishlarini anglatishda katta foyda keltirish imkoniyatini beradi.[3]
Kompozit materiallar misolida, fiberlar (kengaytirilgan tong silikat materiallar, kevlar, karbon fiber, titan metallari va boshqalar) va matrikslar (materiallarning kompozitning muayyan xususiyatlarini baholash uchun) keng foydalaniladi. Fiberlar matriksga yopilgan va ularning hajmi bo'yicha katta harakat qobiliyatiga ega bo'ladi, yoki matriks mahsulotning noanodligini va ximiyaviy umumiyligini oshiradi. Bu yerda debitorlash jixozlari, samoletlar, avtomobillar, ko'chatlar, yangi ko'l
yondoshlari, sport-asboblari, katta binolar va boshqalarni yaratishda kompozit materiallardan foydalaniladi.
Boshqa jihatdan, kompozit materiallar akril va gelyl materiallardan tuzilgan korpuslar, ko'kratgich materiallar va fiberglasslardan foydalanishi mumkin. Bu materiallar muhitga zararsiz, yorg'a oyoqchi, parq hamda tehnikaviy tizimlarning yaratilishda foydalidir.
Masalan, kompozit fiberglass materialining foydalanilishi mebellar, avtomobillar, tehnikaviy uskunalar, yaxud hovuch toplariga quloq tutgan taqtiriqlar va quvaqlar yordamida bizga yangi va innovatsion hal-hazmlarni yaratish mumkin.
Shuningdek, quloq tutuvchi va amallarda quti-qotish yaratishda foydalanadigan tekstil kompozit materialida mavjud. Bu materiallar aylantirilgan tiksotropik masalalarga ishonchli yondash ko'rishqa imkoniyatini beradi.[4]
- Avtomobillarda ishonchliroq va kompakt turbin turbokompressorlardan foydalaniladigan kompozit materiallari yaratiladi. Bu metallarga mos kelmaydigan holda ko'p osilgan foydali mavzularning bir bo'limi.
- Kompozit materiallari zamonaviy binolarning quvvatlik turgan devorlariga foydalidir. Ulardan zagacha, arqon gips va sement materialiga qaraganmay, kommunikatsiyalarni o'tish hamda tarqatish uchun mahsulotlariga yuqori kuvvat beradi.
- Kompozit materiallar mebellar hamda stroitelstvo darajalari hamda signallarning o'tishi va yondashish quvvatini darmonlashtirishni o'z ichiga oladi.
- Tehnikaviy uskuna, qoshnicha yoxud avtomobillarning detali va tarzinlarini yaratishda kompozit materiallardan foydalaniladi. Ular oldingi materiallarga nisbatan quvvatli, omilgar, kompakt turgan turlikda va gaza mog'liyatlariga ega.
- Kompozit materiallar tezkor tez o'qiladigan turlikda debet manometrlar, quloq tutuvchilar va drugiye mikroelektronik sxemalarning to'g'ri ishlashini ximoya qilishda quvvatlanadi.
Jamiyatda, kompozit materiallar yangi, innovatsion va effektiv foydalanish imkoniyatini ko'rsatadi. Bundan tashqari, ular muhitga zaharli oqiy yoldagichlarini yuzaga keltiradi va adamlarning yokoqlarga sabr qilish va qariz qo'yish zaruratini kamaytiradi.[5]
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ботвина Л.Р. Разрушение: кинетика, механизмы, общие закономерности. М., Наука, 2008, -334 с.
2. Акустическая эмиссия и ее применение для неразрушающего контроля в ядерной энергетике. (Под ред. К.Б.Вакара). М., Атомиздат, 1980, -216 с.
3. Лексовский А.М., Абдуманонов А.А., Баскин Б.Л., Тишкин А.П. Акустикоэмиссионный анализ влияния температуры и скорости
деформирования на процесс коррелированного образования трещин масштаба структурного элемента.//Физика твердого тела, 2013, том 55, вып.12, С.2392-2397.
4. Rasulov, R. ., Sattorov, A. ., & Mahkamova, D. T. . (2022). View of the Derivative Quadrature Formula Norm in Space . Modern Journal of Social Sciences and Humanities, 10, 70-75.
5. Хусанов Ю. Ю., Таштанов Х. Н. У., Сатторов А. М. Машина деталларни пармалаб ишлов бериладиган нотехнологик юзалар турлари //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 1. - С. 1322-1332.
6. Husanov Y. Y., Abdullayev S. M., Sattorov A. M. MEXATRONIKA VA ROBOTOTEXNIKADA VIRTUAL LABARATORIYALARDAN FOYDALANISH //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 7. - С. 337-342.
