193Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
YOSH SPORTCHILARNING INDIVIDUAL OVQATLANISHIGA GIGIYENIK
YONDASHUV (KAMONDAN OTISH)
F. I. Salomova, Х. A. Sadullaeva, G. A. Toshmatova, Sh. E. Erkinov
Toshkent tibbiyot akademiyasi, Toshkent, O'zbekiston
АННОТАЦИЯ
Правильное питание является самым важнейшим фактором здоровьяюного спорстмена, влияющий не только на его самочувствие, но и на егофизическую активность. Чтобы компенсировать расход энергии, активировать анаболические процессы, восстановить работоспособность, удовлетворить потребности развития и роста, а также восстановиться от физического и нейропсихологического стресса, юным спортсменам требуется оптимальная диета с достаточным количеством белков, жиров, углеводов, минералов и витаминов. Во время интенсивных тренировок и соревнованийпредъявляются определенные требования к питанию и питьевому режиму. Рекомендации по составу питания для юных спортсменов разработаны и отражены в ряде руководств, но исследования показывают, что фактическое питание спортсменов федерации стрельбы из лука не соответствует определенным требованиям рекомендованных норм. В статье рассматриваются современные подходы к организации питания юных спортсменов и даются рекомендации по индивидуальной коррекции питания и нутриционной поддержки в зависимости от спортивной специализации, характера физических нагрузок, стадии тренировочного процесса и индивидуальных особенностей.
Ключевые слова. Юный спортсмен, стрельба из лука, потребность энергии.
ABSTRACT
Adequate nutrition is the most important health factor in young athletes, influencing not only their well-being, but also their physical activity. To compensate for energy expenditure, activate anabolic processes, restore performance, meet developmental and growth needs, and recover from physical and neuropsychological stress, young athletes require an optimal diet with sufficient proteins, fats, carbohydrates, minerals and vitamins. During intensive training and competition there are specific nutritional and drinking requirements. Recommendations for the composition of nutrition for young athletes have been developed and are reflected in a number of manuals, but research shows that the actual nutrition of Archery Federation athletes does not meet certain requirements of
May 6
1156
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
the recommended standards. The article considers modern approaches to the organization of nutrition of young athletes and provides recommendations for individual correction of nutrition and nutritional support depending on sports specialization, the nature of physical exertion, stage of training process and individual characteristics.
Keywords. Young athlete, archery, need for energy.
Annotatsiya. To'g'ri ovqatlanish yosh sportchi sog'lig'ining eng muhim omili bo'lib, nafaqat uning o'zini his qilishi, balki jismoniy faollik ko'rsatkichlariga ham ta'sir qiladi. Energiya sarfini qoplash, anabolik jarayonlarni faollashtirish, ish faoliyatini tiklash, rivojlanish va o'sish ehtiyojlarini qondirish, shuningdek jismoniy va asabiy -ruhiy stressdankeyin tiklanish uchun yosh sportchilarga yetarli miqdorda oqsillar, yog'lar, uglevodlar, minerallar va vitaminlarga ega optimal dieta zarur. Qizg'in mashg'ulotlar davrida va raqobat bosqichlarida oziqlanish va suv ichish tartibiga, ma'lum talablar qo'yiladi. Yosh sportchilar uchun ovqatlanish tarkibi bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan va bir qator yo'riqnomalarda o'z aksini topgan, ammo tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kamondan otish federatsiyasi o'quvchilarining haqiqiy ovqatlanishi tavsiya etilgan normalarning, ayrim talablarga javob bermaydi. Maqolada yosh sportchilarning ovqatlanishini tashkil etishning zamonaviy yondashuvlari ko'rib chiqiladi va sport ixtisosligi, jismoniy faollik xususiyati, mashg'ulot jarayonining bosqichi va individual xususiyatlariga qarab ovqatlanishini individual korrektsiyalash va ovqatlanishni qo'llab-quvvatlash bo'yicha tavsiyalar berilgan.
Kalit so'zlar: Yosh sportchi, kamondan otish, energiyaga bo'lgan ehtiyoj.
Kirish
Mamlakatimizda navqiron avlodning jismoniy tayyorgarligini oshirish bo'yicha olib borilayotgan ishlar sportning yanada keng tarqalishiga xizmat qilmoqda. Biroq, yosh sportchilarning yuqori sport natijalariga erishishi yuqori tayyorgarliksiz va raqobatsiz bo'lmaydi. Shu bilan birga, ish faoliyatini tezda tiklaydigan ruxsat etilgan vositalar arsenalidan malakali foydalanishga alohida e'tibor qaratiladi.Ma'lumki, yosh sportchi sog'lig'iga, uning farovonligi va jismoniy faolligi ko'rsatkichlariga ta'sir qiladigan, eng muhim omillardan biri bu yetarli ovqatlanishdir[4].
Sport uchun xos bo'lgan intensiv va notekis energiya iste'moli (kuniga jami energiya iste'molining 34-38% gacha) neyropsixik stress bilan birga yosh sportchilarning energiyaga bo'lgan ehtiyojini sezilarli darajada oshiradi.[3]
Sport mashg'ulotlari intensiv va uzoq muddatli jismoniy faoliyat bilan bog'liq bo'lgan sportchilarda ozuqa moddalariga bo'lgan yuqori talablar ovqat hazm qilish tizimining surunkali
May 6
1157
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
ortiqcha kuchlanishiga olib keladi, bu esa oshqozon-ichak trakti patologiyasi rivojlanishining kuchayishiga sabab bo'ladi [2]. Jismoniy zo'riqish paytida qorin bo'shlig'i a'zolariga qon oqimi pasayadi va raqobat davridagi stress ichak mikrobiotsenozining buzilishi bilan birga keladi: shuning uchun tananing ozuqa moddalarini iste'mol qilishga bo'lgan ehtiyojining ortishi cheklanganligi va ularni assimilyatsiya qilish imkoniyatlari o'rtasida o'ziga xos "qaychi" paydo bo'ladi., shu munosabat bilan ovqatlanish tarkibi va sportchilarning ovqatlanishini korrektsiya qilish kerak [3].
Jismoniy faollikka muvofiq dietani hisoblashda ko'pchilik asosiy oziq moddalar va mikroelementlarni iste'mol qilishda aniq og'ishlarni ko'rsatdi [7]. Shunday qilib, sportchilarning bazilarida dietaning energiya qiymatida 8% dan ortiq tanqislikka ega edi. Ko'pincha oqsillarni, ko'p to'yinmagan yog'li kislotalarni, kaltsiyni, iste'mol qilishning yetarli emasligi to'yingan yog'li kislotalarni ortiqchaligi aniqlandi. Shu bilan birga, ma'lum bo'lishicha, o'smir sportchilar, qoniqarsiz ovqatlanishar ekan, ya'ni bir tomondan, balog'atga etishish qiyin bo'lgan, ikkinchi tomondan, balog'at yoshiga to'g'ri keladigan eng muhim mashg'ulotlar paytida. Noto'g'ri ovqatlanish sabablarini tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, asosiy omillar intensiv mashg'ulot rejimi bo'lib, bu zarur oziq-ovqat iste'mol qilish rejimiga (deyarli 100% hollarda), yoki oziq-ovqat imtiyozlariga (67%) rioya qilishni qiyinlashtiradi, oziq-ovqat allergiyalari yoki oziq-ovqat intoleransi (22% hollarda) [1,3].
Yosh sportchilarning ozuqa mahsulotlariga va energiyaga bo'lgan ehtiyoji.Turli yoshdagi bolalar va o'smirlar uchun asosiy oziq moddalar va energiyani iste'mol qilishning ishlab chiqilgan me'yorlari ancha indikativ bo'lib, barcha sportchilarning ehtiyojlarini qondirish uchun sport maktablari va maktab-internatlarda ovqatlanishni hisoblash uchun mo'ljallangan. Shaxsiy ratsionni hisoblash uchun tana vaznining kilogrammiga konvertatsiya qilish zarurligiga e'tibor qaratish lozim. Shunday qilib, agar biz yuqoridagi manbalarga amal qilsak, 14-18 yoshli qiz uchun oqsillarni iste'mol qilish 134 g ni tashkil qiladi, bu 50 kg vaznda 2,7 g / kg tana vazniga to'g'ri keladi. Bu miqdor mutlaqo zamonaviy tavsiyalarga to'g'ri kelmaydi, garchi 15-20 yil oldin, dietada bunday protein miqdori mos deb hisoblangan. [5]
Jismoniy mehnat uchun energiya ta'minotining xususiyatlari. Ovqatni tashkil qilishda jismoniy ish uchun energiya ta'minoti xususiyatlarini ham hisobga olish kerak:
• aerob energiya ishlab chiqarish - kislorod qarzi sharoitida mushak ishini bajarish qobiliyati - chidamlilikni talab qiladigan sport turlari uchun xosdir.;
• anaerob energiya ishlab chiqarish, asosan, energiyanin^ "chaqmoqni chiqarishni" talab qiladigan sport turlarida ama
oshiriladi.;
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
• aralash anaerob-aerob energiya ishlab chiqarish, yakka sport turlari, o'yin sportlari kabi turli xil tabiatdagi o'zgaruvchan yuklarga ega bo'lgan sport turlari uchun xosdir. [5]
Mashg'ulot jarayonining turli bosqichlarida sport natijalarini oshirish uchun turli xil jismoniy faoliyat turlaridan foydalanish mumkin, bu dietani tuzishda ham hisobga olinadi.
Shunday qilib, asosiy oziq moddalarning umumiy energiyaga nisbati turli ixtisoslikdagi sportchilar o'rtasida oziq-ovqat qiymati ba'zi farqlarga ega. [2,3]
Ovqatlanish tartibi. Sportchining ovqatlanishi qulay mashg'ulot muhitini yaratish bilan birga, ortib borayotgan ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo'lgan muhim miqdordagi ozuqa moddalarini o'zlashtirish uchun maqbul sharoitlarni ta'minlashi kerak. Sportchilar uchun dietani tashkil qilishda quyidagi tamoyillarga rioya qilish kerak:
• optimal ovqatlanish oralig'i 2,5-3,5 soat bo'lgan kuniga 4-5 marta (kerak bo'lsa, kuniga 6 marta ovqatlanish); tolma choyga ruxsat beriladi;
• mashg'ulotdan oldin darhol ko'p ovqat iste'mol qilmaslik kerak, chunki faol ovqat hazm qilish bilan qon aylanishi va ishlaydigan mushaklarning kislorod bilan ta'minlanishi yomonlashadi;
• asosiy ovqat va boshlanish oralig'ida. mushaklarning intensiv ishi, kamida 1-1,5 soatlik tanaffus bo'lishi kerak; mashg'ulot oxirida asosiy ovqat 40-60 daqiqadan oldin bo'lmasligi kerak;
• Och qoringa mashg'ulotlar o'tkazishga yo'l qo'yilmaydi, chunki ular uglevod resurslarining kamayishiga va ishlashning pasayishiga olib keladi.
Sport mashg'ulotlaridan oldin ovqatlanish. Mashq qilishdan oldin sportchining ratsionida faqat oson hazm bo'ladigan ovqatlar bo'lishi kerak. Oshqozonda hazm qilish qiyin bo'lgan va uzoq vaqt saqlanadigan hayvon yog'lari va qovurilgan go'shtni, shuningdek, qorin dam bo'lishini keltirib chiqaradigan ko'p miqdorda kletchatka ega bo'lgan ovqatlarni (loviya, no'xat, va boshqalar) ratsiondan chiqarib tashlash kerak. [8]
Sport mashg'ulotlaridan keyin ovqatlanish. Kuchli jismoniy zo'riqishlardan so'ng sportchi organizmidagi kislota-ishqor muvozanatini ishqoriy tomonga o'tkazish uchun kislotali valentli mahsulotlarni iste'mol qilish qisman cheklanishi va ishqoriydan ko'payishi kerak. Kislotali valentlarni o'z ichiga olgan mahsulotlarga go'sht, baliq, tuxum, pishloq, don mahsulotlari, non, yong'oqlar, tuzlangan va tuzlama sabzavotlar kiradi; mevalardan - olxo'ri va klyukva. Ishqoriy valentlikni oshirish uchun mevalar (o'rik, ananas, apelsin, uzum, olcha, qulupnay, limon, malina, mango, mandarin, zaytun, shaftoli, smorodina, olma), tabiiy sharbatlar, sabzavotlar (karam, piyoz, sabzi, turp, salat, lavlagi, pomidor, kartoshka, o'tlar), qo'ziqorinlar, dukkaklilar, suv o'tlari, sut va sut mahsulotlarini
May 6
1159
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
iste'mol qilish kerak. [5,9]
Boyitilgan mahsulotlardan foydalanish. So'nggi uch o'n yillikda ishlab chiqilgan funktsional ovqatlanish kontseptsiyasi oziq-ovqatning metabolik va farmakologik ta'siridan xabardorlikni o'z ichiga oladi. Funktsional ovqatlanish - bu ma'lum kasalliklarning oldini olish va davolash vositasi sifatida oziq-ovqatga yangi qarash bo'lib, u to'liq oziq-ovqatlarni o'z ichiga olgan funktsional oziq-ovqatlardan, shuningdek, ozuqaviy komponentlar bilan boyitilgan oziq-ovqatlardan foydalanishni nazarda tutadi. Tor ma'noda, "funktsional ovqatlanish" atamasi oshqozon-ichak trakti mikrobiotsenozini normallashtirishga yordam beradigan, ovqat hazm qilishni yaxshilaydigan va shu bilan butun inson tanasining sog'lig'ini saqlaydigan pro- va prebiyotiklarni o'z ichiga olgan mahsulotlarga nisbatan keng tarqalgan. [6]
Tadqiqot maqsadi. "O'zbekiston Kamondan otish Federatsiyasi" da so'rovnoma va kompyuter dasturidan foydalangan holda kamondan otish federatsiyasi o'quvchilarining (7 yoshdan 17 yoshgacha bo'lgan) haqiqiy ovqatlanishini baholash.
Tadqiqot materiallari, usullari va natijalari.
"O'zbekiston Kamondan otish Federatsiyasi" da yosh sportchilar uchun maxsus sport mahsulotlarini samaradorligini nazoratga olish bo'yicha tadqiqot o'tkazdik. Tadqiqotda "O'zbekiston Kamondan otish Federatsiyasi"ning 10 yoshdan 17 yoshgacha bo'lgan, sog'lom 35 nafar yosh sportchilari ishtirok etishdi. 21 kun ichida asosiy guruhda bolalar sinov mahsulotini, taqqoslash guruhida - ixtisoslashtirilgan mahsulotlardan foydalanmasdan dietaga amal qildilar. O'rganish ikkala guruhda bir vaqtning o'zida o'tkazildi. Bolaning yoshi va jinsiga qarab, mahsulotning bir porsiyasini (200 ml) qabul qilish oqsilga bo'lgan ehtiyojning 6 dan 10% gacha va vitaminlar, muhim mikroelementlarga bo'lgan ehtiyojni 5 dan 14% gacha qopladi. Mahsulotning 2 ta porsiyasini (400 ml) iste'mol qilish oqsilga bo'lgan ehtiyojni 12-20% ga, vitaminlar va mikroelementlarga bo'lgan ehtiyojni - 10-28% ga qopladi.
Ovqatlanish holatini baholash. Ovqatlanish samaradorligini nazorat qilish antropometrik ko'rsatkichlar natijalari bo'yicha ham, chuqurroq - bioimpedans tahlili va psixofiziologik ko'rsatkichlar ma'lumotlari bo'yicha ham amalga oshirilishi mumkin.
Tana tarkibining bioimpedans tahlili. sport tibbiyotida morfologik va funksional diagnostikaning zamonaviy usullari. Ushbu tadqiqot usulining o'ziga xos xususiyati sportchilarni dinamika bo'yicha alohida mashg'ulot paytida, ham mashg'ulot tsikli bosqichlarida operativ tekshirish imkoniyatidir.
8-18 yoshli 90 nafar sportchi ishtirokidayosh sportchilarga xos bo'lgan tana massasi tarkibi ko'rsatkichlarining xususiyatlari aniqlan^i Tekshiruvdan o'tgan sportchilarning ko'pchiligida (68%) oz
massa ko'rsatkichlari normal qiymatlarga (39,3 ± 0,8%) to'g'ri ke
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
qoida tariqasida, bunday ma'lumotlar odatda normostenik fizika bilan bog'liq. Biroq, kuzatuvlarning 31 foizida bu ko'rsatkichlar yosh va jinsiy me'yorlardan past bo'lgan, 1 foizda - ulardan oshib ketgan. Shuni ta'kidlash kerakki, yog'siz tana massasining ko'payishi jismoniy holat va umumiy salomatlikni yaxshilash uchun zarurdir. Ozg'in massaning eng yuqori ko'rsatkichlari (yosh va jins normasining yuqori chegarasiga yaqinroq) yosh qizbola sportchilarda topilgan. Bioimpedansni tahlil qilish usuli, shuningdek, tananing suv balansini baholash va tananing suyuqlik yo'qotilishini nazorat qilish imkonini beradi, bu esa yuqori samaradorlikni ta'minlash uchun juda muhimdir.
Xulosa. Yurak-qon tomir va nafas olish tizimiga, tayanch-harakat tizimiga, ovqat hazm qilish organlariga yuqori zo'riqishlar, shuningdek, suyaklar, bo'g'imlarning takroriy shikastlanishi, mushaklar, ligamentlar, tendonlarning shikastlanishi bilan bog'liq zamonaviy intensiv mashg'ulotlar rejimiga ega yosh sportchilarningyetarli ovqatlanishni tashkil etish va ularga qo'yilgan gigiyenik talablarning bajarlishini nazoratga olish kerak. Shunga ko'ra, yosh sportchilarning ratsionidagi har qanday buzilishlar nafaqat sport ko'rsatkichlarining pasayishiga, balki sog'ligiga ham ta'sir etadi.
REFERENCES
1. Баранов А.А., Корнеева И.Т., Макарова С.Г. и др. Нутритивнаяподдержка и лечебно-восстановительные мероприятия в детско-юношеском спорте. — М.: Педиатр; 2015. — 163 с.
2. Гольберг Н.Д., Дондуковская Р.Р. Питание юных спортсменов. — М.: Советский спорт; 2007. — 240 с.
3. Макарова С.Г., Боровик Т.Э., Чумбадзе Т.Р. и др. Питаниедетей-спортсменов. Взгляд с позиций теории адекватногопитания // Физкультура в профилактике, лечении, реабилитации. — 2010. — № 1 — С. 21-25.
4. Макарова С.Г., Боровик Т.Э., Коденцова В.М. и др. Питаниедетей-спортсменов. Современные подходы / Сб.: Питание основа образа жизни и здоровья в условиях Севера. — Якутск;2012. — С. 165-169.
5. Поляев Б.А., Макарова Г.А., Цедов Р.А. и др. Питание спортсменов: отечественный и зарубежный опыт. — М.: ФМБА;2010. — 98 с.
6. Удалов Ю.Ф. Основы питания спортсменов. — Малаховка:МГАФК; 1997.
7. Шатерников В.А., Волгарев М.Н., Коровников К.А. Физическая активность и потребность человека в энергии и пищевых веществах // Теория и практика физической культуры. — 1982. — № 5 — С. 22-26.
8. Phillips SM. Protein requirements and supplementation instrength sports. Nutrition. 2004;20(7-8):689-695. doi: 10.1016/j.nut.2004.04.009.
9. Tipton KD, Witard OC. Protein requirements and recommendationsfor athletes: relevance of ivory tower argum forpractical recommendations. Clin Sports Med. 2007;26(1):
36.doi: 10.1016/j.csm.2006.11.003.
Tashkent Medical Academy Volume 4 | TMA Conference | 2023
Integration of Science, Education and Practice Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan,
in Modern Psychology and Pedagogy: ta'lim va amaliyot integratsiyasi:
Problems and Solutions muammo va yechimlar
10. Абдумаликова, И. А., Садуллаева, Х. А., Мадумаров, Д. Н., Иванина, В. А., & Гусарова, М. А. (2019). Ремоделирование венечного русла и миокарда крысы под сочетанным действием высокогорья и открытой распределительной установки мощностью 35 кВт. Вестник Кыргызско-Российского Славянского университета, 19(5), 99-103.
11. Садуллаева, Х. А. С. Ф. (2021). Замонавий шахарлар ва ахоли касалланиши. Republican scientific-practical conference with international participation "Problems of Preventive Medicine".
12. Садуллаева, Х. А., & Шарипова, С. А. (2017). Подготовка врачей общей практики к формированию у населения основ здорового образа жизни. Молодой ученый, (23-2), 5-7.
13. Нарметова, Ю. (2016). СоFликни саклаш тизимида психологик хизматнинг бугунги холати ва истикболлари.
14. Саломова, Ф. И., Ахмадалиева, Н. О., & Тошматова, Г. О. (2022). Шахар ва кишлок шароитида таълим олаётган укувчилар саломатлигига уларнинг овкатланишининг ва мактаб шароитининг ахамияти.
15. Тошматова, Г. (2022). Shaxar va qishloq sharoitida ta'im olayotgan maktab o" quvchilari ovqatlanishini gigiyenik baholash (Doctoral dissertation, "Tibbiyotdagi zamonaviy ilmiy Tadqiqotlar: dolzarb muammolar, yutuqlar va innovatsiyalar" Mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy Konferensiya Materiallari To'plami Tеrmiz 201 bet 2022 yil 13 may).
16. Равшанова, М. З., & Тошматова, Г. А. (2023, February). Влияние питание на здоровье школьников обучающихся в городских и сельских условия. СоFлом турмуш тарзи" мавзусидаги халкаро илмий-амалий конференция материаллари туплами/.
May 6
1162
