Научная статья на тему 'ЁШ МУТАХАССИСЛАРДА ЎЗ-ЎЗИНИ АНГЛАШНИНГ МАЗМУНИ ВА МОҲИЯТИ'

ЁШ МУТАХАССИСЛАРДА ЎЗ-ЎЗИНИ АНГЛАШНИНГ МАЗМУНИ ВА МОҲИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

135
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЁШ МУТАХАССИСЛАРДА ЎЗ-ЎЗИНИ АНГЛАШНИНГ МАЗМУНИ ВА МОҲИЯТИ»

^^pecialists^n^heFieldofmeamePmm

ЁШ МУТАХАССИСЛАРДА УЗ-УЗИНИ АНГЛАШНИНГ МАЗМУНИ ВА

МОХИЯТИ

Режап Сатвалдиевна Садикова

Киргизистон., ОшМУ "Психология" кафедраси укитувчиси rezhap. sadikova@gmail .com

Х. Т. Чулпонова

ТДТрУ., катта укитувчи cholponova180567@gmail .com

Фан ва маданиятнинг ривожланиши онг ва борлик муносабатларининг аник шаклларини узгартиради ва кийинлаштиради. Бу эса албатта психологик фикрлаш олдида купгина муаммоларни келтириб чикаради. Бундай муаммолардан бири уз-узини англаш муаммосидир. Уз-узини англаш муаммоси XXI-психология асрининг долзарб муаммоларидан бири булиб, демократик жамият куришда шахснинг уз ижтимоий мавкеидан катъий назар уз-узини англаган холда шахслараро муносабатлар тизимида иштирок этишини талаб килади. Мутахассисларни тайёрлашдаги яхлит педагогик тизимнинг ташкил этилиши уз-узини англаш, белгилаш оркали амалга оширилади, яъни шахс узини "укитувчи-тарбиячи" ва "талаба-тарбияланувчи" сифатида англаб етиши билан фаол фаолиятни амалга оширишни назарда тутади.

Шахснинг шаклланиши ва фаолияти, психик ривожланиш хусусиятларини урганиш, шахснинг уз-узини англаш ва уз-узини аниклашни шакллантириш, психофизиологик хусусиятларига боглик холда хар хил йуналишдаги мутахассисларни касбий тайёрлаш масалаларида катта эътибор берилган. Бу эса булажак мутахассисни амалий укитиш муносабатига эга булган замонавий педагогдан, таълим жараёнининг субъектида ижодийлик куртакларини ривожлантириш кобилиятига эга булишни талаб этади.

Мутахассис мехнат жараёнида хаётий тажрибаларга эга булар экан, гуё унинг олдида борликнинг хамма томонлари очилгандай булади ва онгида хаётни оз ёки куп даражада кайта англаб етиш жараёни кечади. Кайта англаб етиш жараёни мутахассиснинг бутун хаётини камраб оладиган унинг фаолиятини белгилаб берувчи мотивларини ва ички дунёсининг асосий мазмуни ва мохиятини хосил килади. Айнан мана шу тасаввурларни умумлаштириш жараёнида

April 21-22

600

^^pecialists^n^heFieldofmeamePmm

унинг умумий ва касбий билимларини умумлаштириш сифатида уз мохиятига эга булган хусусият уз-узини англаш шаклланади. Уз-узини англаш мутахассиснинг узи хакидаги тасаввурлари ёки "Мен" назариясининг тузилишида намоён булади.

Мутахассиснинг реал борликни акс эттирган холда уз-узини англаши аник ва равшан амалга оширилмайди. Мутахассиснинг узи хакидаги таассуроти хар доим хам хакконий булавермайди. Чунки, уз-узини англаш бевосита кечинмаларда намоён булмайди ва уз-узини англаш кишининг кечинмаларини реал шарт-шароитда англашни талаб киладиган билишнинг натижаси хисобланади. Уз-узини англаш инсонга ирсий берилмаган, балки у шахс ривожланишининг махсулидир.

Мутахассиснинг мехнат жараёнидаги ёки жамодаги бошка одамлар хакидаги амалий билимларини умумлаштириш - уни уз-узига етук шахс сифатида муносабатини пайдо булишида асосий манба булиб хисобланади. Мутахассиснинг жамоа муносабатлари хакидаги образли билимлари унинг онгини умумий ривожланишида мухим ахамиятга эга. Айнан шу асосда, узаро муносабатларнинг конуниятларини англаш оркали мутахассис узининг шахсий хулк-атвори ва хатти-харакатларига эга булади хамда уларни соха мутахассисларининг бахолаши ёрдамида англаб етади.

Бирок мутахассис хаётидаги уз-узига булган муносабат нафакат билимларни туплаш, балки хар хил вазиятларда хар хил буюмларга нисбатан турли муносабатда узи хакидаги ва "Мен"и хакидаги тасаввуридан эртарок пайдо буладиган уз-узини бахолашнинг турли шаклларини ривожлантириши учун бир неча йиллар керак булади хамда бунда тупланган билимлардан уз урнида фойдалана олиш билан уз-узини англаш шакллантирилади.

Уз-узини англашнинг мазмуни психик жараёнларнинг намоён булишида уз-узини фаолиятни субъекти сифатида англаши билан белгиланади. Мутахассиснинг узи хакидаги тасаввури эса даврлардаги тасаввурлардан фаркли уларок, фикран мутахассиснинг "Мен образи"да мужассамланади.

Уз-узини англаш - бу В.С.Мерлин айтганидек куйидаги асосий компонентларни уз ичига олган мураккаб психологик структурадир. Биринчидан, ривожланишнинг кайси даври булишидан катъий назар узини яхлит, бир бутун эканлигини англаш, иккинчидан, узининг "Мен"ини фаоллиги, яъни фаолиятининг дебочаси сифатида англаши, учинчидан, узининг психик хусусиятлари ва сифатларини англаши, ва туртинчидан, аник ижтимоий-маънавий уз-узини

April 21-22

601

^^pecialists^n^heFieidOfmrSmsPmm

бахолаш тизимига эга булиш ва уни англаши. Бу компонентлар бир-бири билан функционал ва генетик жихатдан боглик, лекин улар бир вактда шаклланмайди. Мутахассисдаги мехнат жараёнининг хусусиятларини яхлит идрок этиши, англаши, предметларнинг ташки таъсирини фарклай олиши ва жамоага мослашишни бутун вужуди билан хис килиши, муносабатларни урнатишда уз урнидан тугри фойдаланишни бошлаганда - "Мен"ни англаш билан пайдо булади. Узининг психик сифатлари ва уз-узини бахолашни англаши мутахассиснинг ишга мослашув жараёнида катта ахамият касб этади. Вахоланки ушбу компонентларнинг узаро богликлиги улардан бирортасининг бойитилиши ёки такомиллашуви бутун бир тизимни узгатириб юбориши билан характерланади.

А.Г.Спиркин : " уз-узини англаш - бу инсоннинг уз хатти-харакатлари ва уларнинг натижасини бахолаш ва англаш, фикрлари, хис-туйгулари, маънавий киёфаси ва кизикишлари, идеаллари ва хулк-атвор мотивлари, узини ва хаётдаги урнини яхлит бахолашдир, деб таъриф беради. Уз-узини англаш онгда уз предметига эга булиб, уз навбатида уни узига карама-карши хам куяди. Лекин айнан шу вактда онг уз-узини англашда узининг шахсий мохиятини англашга каратилган фурсат сифатида сакланади. Агар инсоннинг бошкалар хакидаги билимлари, субъектив шарт-шароитларнинг ташки оламга йуналганлиги онгининг мавжудлигини белгиласа, инсоннинг узи хакидаги билимлари, инсонни шахсан узига йуналганлиги, бу узига хос "Узини ва бошкаларни камраб оладиган маънавий олам"- уз-узини англаш демакдир.

Уз-узини англашни мавжуд булиши оркали шахс узини табиатдан ва бошка одамлардан алохида индивидуал борлик сифатида англаб етади. У нафакат бошкалар учун, балки узи учун хам мавжуд эканлигини билади. А.Г.Спиркин уз-узини англашнинг асосий мохиятида "бизни мавжуд эканлигимизни тушуниш, шахсий мавжудлигимизни англаш, уз-узини ёки узининг "Мен"ини англаш" кераклигини таъкидлайди.

Уз-узини англаш олий психик жараёнлар ривожланишининг тугалланиши булиб, инсонга нафакат ташки оламни акс эттиришга, балки ташки дунёдан узини ажратиб олишга, ички дунёсини билиб олишга, уз-узига нисбатан аник бир муносабатни урнатишга ва уни бошидан кечиришига ёрдам беради. Узликни англаш баркарор объект сифатида вазиятларнинг узгаришидан катъий назар шахснинг доимийлиги ва ички яхлитлигини назарда тутади.

April 21-22

602

^^pecialists^n^heFieidOfmrSmsPmm

Бирок, А.Н.Леонтьев, уз-узини англаш муаммосини "шахс психологиясига якун ясовчи юкори хаётий мохият"га эга булган муаммо сифатида, "хал этилмаган, илмий-психологик тахлилдан йирок" булган бир бутунлик сифатида бахолайди.

Т Т W W W V /

Уз-узини англаш уз-узига йуналтирилган англаш демакдир: бу - онгнинг предмети ва объекти булган англашдир. Уз-узини англаш инсоннинг узини, уз "Мен"ини атрофдаги одамлардан ажратиб олиш ва вактинчалик йук булишни назарда тутади. Уз-узини англашнинг шаклланишида инсоннинг уз танаси билан хатти-харакатларини хис килиши мухим рол уйнайди.

Уз-узини англаш одатда индивидуал онг куринишида, "Мен" муаммоси сифатида куриб чикилади. Бирок, уз-узини англаш кенг фалсафий жихатдан куриб чикилганда ижтимоий жихатларни хам камраб олади. Хдкикатан, биз миллий уз-узини англаш, синфий уз-узини англаш хакида гапирамиз. Онг ходисаларини урганувчи психологик назариялар одамларнинг уз-узини англаши ва инсонни инсон томонидан англанилишини тушунтириб беради.

Шундай килиб, мутахассисда уз-узини англаш индивидуал шаклда хам ва ижтимоий уз-узини англаш шаклида хам намоён булади. Уз-узини англаш -

v> v> у СС 55 Т Т v> v>

мутахассиснинг уз-узини кура оладиган кузгу дир. У бу кузгу оркали узига мутахассис сифатида муносабатда була бошлайди ва жамоадаги бошка одамларнинг жамияти учун уз-узини англашнинг янги шаклларини ишлаб чикади. Уз-узини англаш онгдаги ажратиб олинган ички эхтиёжларнинг кондирилиши натижасида эмас, балки шахслараро муносабатлар ва жамоадаги амалий фаолиятлар жараёнида пайдо булади.

Демак, уз-узини англаш шахснинг маълум ижтимоий меъёрларни амалга оширишида узининг хатти-харакатларини бахолай олишни талаб киладиган хаётнинг ижтимоий шартларига жабоб бериш билан белгиланар экан

REFERENCES

1.Мерлин В.С. Психология индивидуальности. Избр.психол. труд . -М.,1996

2.Леонтьев А.Н., Изд., Смсл 1981, 2020

3. Спиркин А.Г. Сознание и самосознание М: Политиздат, 1972, 2018 4.Чулпонова Х.Т. Сущность профессионального самосознания учителя //Инновации в педагогике и психологии №1 (2018) 83-86 стр

5. Шарифбаева Х.Я., Тогаев Г.Ш., Шамсиддинова Э.М. Внутренние факторы самоорганизации студентом учебной деятельности. //Научный журнал, 2018, № 9 (32) С. 53-54

April 21-22

603

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.