CC BY
36УДК 656.1
YO'LOVCHI AVTOMOBIL TRANSPORTI SAMARADORLIGI VA SIFATINI TAHLIL
QILISH.
Адилов О^бута Каримович ЖизПИ, Проф. +998974847720 oquta@mail.ru
Худоёров Шароф Туйчиевич ЖизПИ, Доц., +998974398668 xudoyorov65@bk.ru
Баходир Абдиев ЖизПИ, магистрант
Annotatsiya. Ushbu maqolada ishlab chiqilgan tavsiyalar asosan avtotransport vositalarini turli iqlim sharoitlarida ekspluatatsiya qilish davrida meyoriy ko'rsatkichlarni va yuk va yo'lovchilami tashishda xavfsizligini to'liq ta'minlashi bilan transport vositalari texnik xussiyatlari hamda yo'l harakat qoidalari va harakat xavfsizligini ta'minlash ta'minlashdagi faoliyatini oshirishga xizmat qiladi.
Аннотация. Рекомендации, разработанные в данной статье, в основном направлены на улучшение технических характеристик транспортных средств, правил дорожного движения и безопасности движения при полном обеспечении безопасности грузов и пассажиров при эксплуатации транспортных средств в различных климатических условиях
Abstract. The recommendations developed in this article are mainly aimed at improving the technical characteristics of vehicles, traffic rules and traffic safety, while fully ensuring the safety of cargo and passengers during the operation of vehicles in different climatic conditions
Kalit so'zlar: avtomobil, xizmat ko'rsatish, iqlim, harakat xavfsizligi, ko'rsatkich, miqdor, yuk, yo'lovchi.
Ключевые слова: автомобиль, технических обслужования, безопасности дорожного движения, показатели, количество.
Key words: car, traffic safety, traffic, traffic signs, dangerous site
KIRISH.Yo'lovchilarni avtomobil tashish sohasidagi davlat transport siyosatining strategik maqsadi ijtimoiy, ekologik va boshqa maxsus talablarga mutlaq rioya qilgan holda yo'lovchi tashishga bo'lgan ehtiyojni kafolatlaydigan va samarali qondiradigan avtomobil transporti tizimini shakllantirishdan iborat. Shu maqsadda transportda amalga oshirilayotgan tarkibiy o'zgartirishlar mulk shakili sub'yektlarini davlat tomonidan tartibga solishni kuchaytirish, xizmatlar narxida transport xarajatlarini pasaytirish, iqtisodiy jihatdan asoslangan tariflarni belgilash, transport korxonalari o'rtasida raqobatni kuchaytirishga qaratilgan. Shu nuqtai nazardan, sifat ko'rsatkichlarini bir vaqtning o'zida yaxshilagan holda yo'lovchi tashishda avtotransport jarayonini tashkil etish samaradorligi katta ahamiyatga ega. Buning sababi resurs zichligini kamaytirish, talab qilinadigan sifatda ko'rsatilayotgan xizmatlar turlarini kengaytirish, transport xavfsizligini ta'minlash va ekologik talablarni qondirishdir. Nazariy jihatdan, transport vositalari ishini tashkil etishga tizimli yondashish zarur. Yo'lovchi avtomobil transport ishiini nazariy tahlil jarayonini amalga oshirishga tizimli yondashish nuqtai nazaridan bizda hududiy moddiy, transport va yo'lovchi oqimlari bilan belgilanadigan o'zaro bog'liq jarayonlardan iborat murakkab moslashuvchan iqtisodiy tizim mavjudligi etiborga olinishi talab etiladi.
Shahar yo'lovchi transporti vositalarining ishi uning ishlash samaradorligi va transport xizmatlarini ko'rsatish sifati bilan baholanadi.
Hozirgi vaqtda muammo shundaki, transport tizimining samaradorlik mezonlarini tushunish va belgilashda hali ham birlik yo'q. Hozirgi vaqtda samaradorlik xarajat ko'rsatkichlarini mezon sifatida qabul qilinadi, ya'ni, eng kam ekspluatatsiya xarajatlari bilan transport vositalarining ma'lum darajada rivojlanishi.
Boshqacha qilib aytganda, yo'lovchi avtomobil transporti samaradorligi deganda avtomobil transporti tashkilotining mehnat unumdorligi, tashish tannarxi, foyda miqdori va rentabellik darajasini
belgilovchi yo'lovchi transport vositalaridan foydalanish samaradorligi tushuniladi.
Iqtisodiy faoliyat samaradorligini, ishlab chiqarish foydasi natijalari va ishlab chiqarish resurslari xarajatlari o'rtasidagi farq sifatida aniqlash mumkin.
Avtomobil transportida yo'lovchi tashishga nisbatan samaradorlik ko'rsatkichlari kengroq ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilishga yo'naltirilishi kerak. Narx, foyda, daromad kabi ko'rsatkichlar ma'lum darajada samaradorlikni tavsiflashi o'quv va ilmiy ma'nbalardan ma'lum. Samaradorlik mezonini ko'rib chiqishda ko'p mezonli yondashuvdan foydalanish shahar yo'lovchilarini tashish samaradorligini ob'ektiv baholashni qiyinlashtiradi.
Avtomobil transportida yo'lovchilarni tashish faoliyati, qoida tariqasida, tashish samaradorligi va ko'rsatiladigan transport xizmatlarining sifati bilan tavsiflanadi
Transport jarayonining samaradorligi avtomobil transportining eng kam moddiy va mehnat sarfi bilan tashkil etish sifatiga qaraladi. Yo'lovchi transport vositalaridan foydalanish samaradorligini va tashish jarayonining samaradorligini aniqlash bir qancha ilmiy tahlillarni bajarishni talab etadi. Xarajat ko'rsatkichlarini yo'lovchi avtomobil transporti samaradorligi mezoni sifatida qabul qilish mutlaqo to'g'ri emas, chunki iqtisodiy xarajatlar bilan bir qatorda vaqtinchalik, mehnat, ijtimoiy va boshqa ta'sirlar mavjudligi hisobga olinishi lozim.
Shahar transport tizimining samaradorlik ko'rsatkichlar tarkibi 1-rasmda keltirilgan. Ularda ko'p mezonli yondashuv qo'llaniladi, bu esa jami samaradorlik mezonini tashkil etadi, bu esa yo'lovchi avtomobil transporti faoliyatini xolisona baholashni qiyinlashtiradi. Bunday yondashuv yo'lovchi tashish tizimi faoliyati samaradorligi va sifat ko'rsatkichlarini to'liq aks ettirmaydi, bu esa uning kamchiligi hisoblanadi.
Shahar avtomobil transporti samaradorligi ham muhim ijtimoiy xususiyatga ega ekanligini ko'rsatadi, uning shakllanishiga quyidagi omillar ta'sir qiladi: texnik-iqtisodiy, ekspluatatsiya, yo'lovchilarga xizmat ko'rsatish sifati, sanitariya-gigiyena va boshqalar. Shu o'rinda transport samaradorligini ham iqtisodiy, ham ijtimoiy jihatlardan baholashni amalga oshirish zarur, ya'ni yo'lovchi tashish samaradorligini faqat iqtisodiy ko'rsatkichlar bilan baholash mumkin emas, balki ijtimoiy omillarni ham hisobga olish kerak.
Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, yo'lovchi avtomobil transportining samaradorligi va sifati, garchi o'zaro bog'liq tushunchalar bo'lsa-da, qat'iyan qarama-qarshidir, ya'ni yo'lovchilarga xizmat ko'rsatish sifati ko'rsatkichi yo'lovchi tashish samaradorligining ko'rsatkichi bo'la olmaydi.
Yo'lovchi tashish samaradorligini ko'rib chiqishda quyidagi yo'nalishlarda tadqiqotlar olib borildi: yo'lovchi tashish samaradorligi; yo'lovchi transportidan texnik foydalanishni tashkil etish samaradorligi; mehnat va moddiy resurslardan samarali foydalanish.
Shunday qilib, turli markadagi yo'lovchi avtobuslari modellarining real ekspluatatsiyadagi samaradorligini o'rganish natijalari tahlil qilindi. Natijada, turli marka va rusumdagi avtobuslarning samaradorligi keng diapazonda o'zgarib turishi ma'lum bo'ldi, ya'ni ushbu ko'rsatkich bo'yicha eng yaxshi avtobuslarning samaradorlik ko'rsatkichlari eng past samaradorlikdagi avtobuslarnikidan taxminan ikki baravar yuqori ekanligi aniqlandi.
Yo'lovchilarni avtomobil transportida tashish samaradorligini har tomonlama baholash talab etiladi. Ushbu metodologiyaga ko'ra, yo'lovchi transport vositalarining samaradorligi shahar aholisining transportga bo'lgan normativ ehtiyojlarini qondirish bilan bog'liq xarajatlarning haqiqiy xarajatlarga nisbati sifatida aniqlanadi.
Yo'lovchi avtomobil transportini tashkil etishning amaliy faoliyatida quyidagi yo'nalishlar bo'yicha samaradorlikka baho beriladi:
- shahar yoki umuman viloyat yo'lovchilar jamoat transporti tizimi faoliyati samaradorligi;
- avtomobil transportining mavjud marshrut tarmog'i va uning alohida yo'nalishlari faoliyati samaradorligi;
- turli marka va rusumdagi yengil avtotransport vositalaridan foydalanish samaradorligi;
- transportai tashkil etishning turli shakllaridan foydalanish samaradorligi.
NATIJALAR. Har xil marka va rusumdagi yo'lovchi tashuvchi transport vositalaridan foydalanish samaradorligi ko'rsatkichlari quyidagicha belgilanadi: foyda, rentabellik, yo'lovchi transport vositalarining unumdorligi, tashish narxi va boshqalar. Yuqoridagi baholash mezonlarini tahlil qilib, tashish jarayonining samaradorligini to'liq aks ettirmaysligi ma'lum bo'ldi. Shu munosabat bilan tashish jarayonining samaradorlik koeffitsienti Kta deb ataladigan taxminiy ko'rsatkichni joriy etish lozim. Bu koeffitsient xarajatlarning aholining standart talabi bilan, haqiqiy xarajatlarga nisbatini tavsiflaydi. Analitik jihatdan buni quyidagicha ifodalash mumkin. [3]
Kta = [Pmy X * + 0,25 * + 0,25 * )]/[*, * (Qa *Sa + Qm*Sm + Qmp *
bunda Pmr - yiliga bir aholining transport harakatchanligi, yiliga zuyoratlar, sayohatlar; Кж - shahar aholisi soni, odamlar; Smp - avtobusda tashish narxi, yo'lovchi/odam; Qa,, Qm,, Qmp - avtobusda yo'lovchi sig'imi, yo'lovchi;
. - - transport tizimining entropiyasining o'zgarishini hisobga oluvchi koeffitsient;
R - shahar yo'lovchi transportining optimal bo'lmagan turidan foydalanish bilan bog'liq qo'shimcha xarajatlar.
Shuningdek, yo'lovchi tashish samaradorligini tashish samaradorligi koeffitsienti bilan emas, balki baholash taklif etiladi jarayon Ken (1.1), va yo'lovchi tashish tizimi faoliyatining iqtisodiy samaradorligi koeffitsientiga ko'ra, bu formula bo'yicha hisoblanishi mumkin, bu erda D - tizimning barcha tashuvchilari n-yildagi daromadlari, million so'm .
Z - tizimning barcha tashuvchilari n-yildagi xarajatlar, , million so'm;
Syoi - 10yo'lovchi/km xisobiy tan narx, so'm;
Pn-yilda barcha tashuvchilarning yo'lovchi aylanmasi, million yo'lovchi / km
Samarqand viloyatining ziyoratgoh hududlarida yo'lovchi avtomobil transportini mavsumiy tashkil etish bo'yicha olib borgan tadqiqotlarimizda nafaqat transport jarayonining samaradorligini, balki ko'rsatilayotgan xizmatlar sifatini ham bashorat qilish kerak. Tashish sifati, transport tizimi faoliyatining eng muhim xususiyati hisoblanadi. Transport xizmatlarining sifati yo'lovchilarning qoniqishiga sezilarli ta'sir qiladi va buning natijasida iste'molchilarga yo'lovchi tashishni ta'minlash zarurati tug'iladi.
(1)
(2)
Tashish sifati hozirgi vaqtda GOST R 52113 - 2003 [5] tomonidan belgilanadi va quyidagi ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi: axborot xizmati; qulaylik; tezlik; o'z vaqtidalik; bagajni saqlash; xavfsizlik; iqtisodiy ko'rsatkichlar.
Yo'lovchi tashish sifati masalalari ko'plab tadqiqotchilar tomonidan ko'rib chiqilgan. Shu bilan birga, qoida tariqasida, har bir kishi nafaqat turli xil sifat ko'rsatkichlarini beradi, balki sifatning turli kontseptual atamalarini ham kiritgan.
Tashish sifat ko'rsatkichlari 24 elementni o'z ichiga oladi va to'rt guruhga bo'linadi: foydalanish qulayligi, ishonchlilik, samaradorlik, informativlik. Tadqiqotchilar allaqachon yetti guruhga bo'lingan yo'lovchi tashishning 30 ta sifat elementini keltirmoqdalar: axborot xizmati, qulaylik, vaqt, o'z vaqtida, xavfsizlik, tejamkorlik, foydalanish imkoniyati kabi ko'rsatkichlardir. Bundan tashqari, yo'lovchi tashish sifatining quyidagi o'nta eng muhim xususiy xususiyatlarini ajratib ko'rsatish maqsadga muvofiqdir: atrof-muhit (salonning tozaligi va boshqalar); ishonchlilik; javobgarlik (xizmatlarni bajarish kafolatlari); to'liqlik; mavjudligi; qulaylik; transport xavfsizligi; xodimlarning xushmuomalaligi; xodimlarning muloqot qobiliyatlari; tashuvchi va yo'lovchilar o'rtasidagi munosabatlar.
Sifat ko'rsatkichlarining turli qiymatlari deyarli ko'plab tadqiqotchilar tomonidan berilgan, chunki yo'lovchilarning bir toifasi uchun, yoshiga qarab, ular bitta, boshqasi uchun - boshqalar, nogiron yo'lovchilar uchun - uchinchi va hokazo. Shu munosabat bilan maqola [5] yo'lovchi tashish sifatining asosiy xususiyatlarini iloji boricha hisobga olish va ularni asosan quyidagilarga qisqartirish variantini taklif qiladi:
- uyma-uy sayohatga sarflangan vaqt (1 ko'rsatkich);
- xavfsizlik ko'rsatkichlari (2 ko'rsatkich);
- transport tizimining transport vositasidan tashqaridagi qulaylik ko'rsatkichlari (5 ko'rsatkich);
- transport vositalarida qulaylik ko'rsatkichlari (5 ko'rsatkich).
MUHOKAMA.Yuqoridagi tahlildan ko'rinib turibdiki, taqdim etilgan asarlarning birortasida ham yo'lovchi tashish sifati haqida aniq tushuncha mavjud emas. Bu to'g'rilik doirasida barcha tarkibiy qismlarni hisobga olgan holda omillarning ko'p qirraliligini hisobga olishning iloji yo'qligi sababli sodir bo'ladi. Shu munosabat bilan [5] yo'lovchi avtomobil transporti sifatini pirovard natijada tashuvchilar tomonidan ko'rsatiladigan transport xizmatlaridan iste'molchining qoniqishi bilan tavsiflanadigan murakkab toifa sifatida ko'rib chiqishni taklif qiladi. Tashish tashkilotchilariga, shuningdek, yo'lovchilarga xizmat ko'rsatish sifatiga quyidagi baho berish taklif etiladi: butun shahar yoki viloyat yo'lovchi transporti tizimining faoliyati; alohida ixtisoslashtirilgan yo'lovchi tashish korxonasining faoliyat yuritishi; alohida yo'nalishda yo'lovchilarga xizmat ko'rsatish; turli marka va modeldagi harakat tarkibi orqali yo'lovchilarga xizmat ko'rsatish.
Yo'lovchilarga xizmat ko'rsatish sifatini to'rtta ko'rsatkich bilan aniqlash taklif etiladi: yo'lovchilar harakatiga sarflangan vaqt; yo'nalishlarda avtotransport vositalari harakatining muntazamligi; transport vositalarining sig'imidan foydalanish koeffitsienti; harakat xavfsizligi omili.
Yo'lovchi tashish sifatini baholash uchun faqat ikkita ko'rsatkich taklif qilingan:
- yo'lovchining to'xtash joyiga yaqinlashish, transport vositasini kutish, sayohat qilish va to'xtash punktidan belgilangan manzilga chiqib ketish vaqtini hisobga olgan holda o'rtacha harakatlanish vaqti;
- sayohat qulayligining ko'rsatkichi- а.
Eng muvaffaqiyatlisi, bizning nuqtai nazarimizdan, yo'lovchi tashish sifatini baholash amalga oshirildi, bu erda asosiy ko'rsatkichlar: sayohatning qulayligi; yo'lovchilarning harakatga sarflagan vaqti; transport xavfsizligi. Konfort transport vositasining Kg yo'lovchilar bilan nisbiy to'ldirilish koeffitsienti va Kr yo'lovchi transport vositalari harakatining muntazamlik koeffitsienti bilan baholanadi, vaqt yo'lovchilarning safariga sarflangan nisbiy vaqt koeffitsienti bilan aniqlanadi Kx tashish xavfsizligi esa avtotransport korxonasida yo'l-transport hodisalari (halokatlari) darajasining dinamik o'zgarish koeffitsienti bilan baholanadi va Kyx tenglama asosida aniqlanadi
Bu erda Bo - avtotransport korxonasida baxtsiz hodisalar darajasining dinamik ko'rsatkichi.
Yo'lovchilarga xizmat ko'rsatish sifatining umumiy bahosi mahsulot tomonidan belgilanadigan
Kko xizmat ko'rsatish koeffitsienti bilan belgilanadi
Yo'lovchi tashish sifatini to'rt darajali reyting tizimi bo'yicha qiyosiy baholashni amalga oshiriladi: namunaviy xizmat ko'rsatish darajasi, yaxshi, qoniqarli, qoniqarsiz, bu 1.1-jadvalda keltirilgan.
Yo'lovchi tashish sifatini baxolash
1-jadval
Xizmat ko'rsatish Sifat koefisentining me'yori
darajasi К r Kg Кух кко-
Namunali 1,0 1,0 0,98 0,98 0,96
Yaxshi 0,88-0,94 0,92 0,95 0,85 0,65-0,69
Qoniqarli 0,78 0,75 0,93 0,7 0,38
Qoniqarsiz 0,78 past 0,75 past 0,93 past 0,7 past 0,38 past
Yo'lovchilarni avtomobilda tashish bo'yicha xizmat ko'rsatish sifatining yakuniy xususiyatini aniqlashning hisoblash amaliyotiga keltiriladi, bu o'ziga xos mezon bo'lib, transport xizmatlarida tashuvchilar o'rtasidagi raqobat sharoitida juda qimmatlidir.
XULOSA. O'tkazilgan tahlillar asosida, masalan, 1-jadvalda keltirilgan kompleks ko'rsatkich bo'yicha yo'lovchi tashish sifatini miqdoriy baholashdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu turli xil sifat ko'rsatkichlarining nisbiy salmog'ini kompleks tarzda hisobga olish, shuningdek, yakuniy sifat omilining qiymatini standart darajadan chetga chiqishda baholash imkonini beradi. Bundan tashqari, kurort hududlari shaharlarida yo'lovchilarga xizmat ko'rsatish samaradorligi va sifatini baholashda vaziyat (mavsumiylik) koeffitsientidan foydalanish taklif etilmoqda. Bu mehnatkashlarning ommaviy dam olish mavsumida kurort zonalaridagi shaharlarning avtomobil yo'llari tarmog'iga qo'shimcha yo'lovchi avtotransport vositalarini (turli marka va rusumdagi, ularning sonini belgilaydigan) zarur joriy etishni aniqlash bo'yicha yanada xolis va mutanosib boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkonini beradi.
ADABIYOTLAR
1. SH.M.Mirziyoyev O'zbekiston Respublikasi avtomobil transporti agentligi xodimlari bilan bo'lib o'tgan ma'ruzasi. 2018 yil 28 avgust.
2.Jizzax sh IIB YXXB statistik mak'lumotlari 2020 y.
3.A.A.Muxitdinov, O.K.Adilov va boshqalar. Avtomobillarning ekspluatatsion xususiyatlar nazariyasi.Toshkent. "Adolat", 2018.-262b.
4. Adilov O Avtotransport korxonalarida harakat xavfsizligi xizmatini takomillashtirish. Toshkent. "Navro'z" 2015- 122b
5. ОКАдилов, АУ Уролбоев оценка эффективности работ по техническому обслуживанию автотранспортных средств - Вестник науки, 2021
