CC BY
100YASHIRIN IQTISODIYOT VA UNGA QARSHI KURASHISHDA BOJXONA ORGANLARINING NAZORAT FUNKSIYALARI
Sahodulla Shomirzayev Og'abek Shavkat o'g'li Dilboboyev
DBQ Bojxona instituti "Maxsus huquqiy DBQ Bojxona instituti 4-kurs kursanti fanlar" kafedrasi boshlig'i, bojxona xizmati podpolkovnigi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada yashirin iqtisodiyot zamonaviy O'zbekistonning va butun dunyoning eng dolzarb muammolaridan biri bo'lib, u yoki bu shaklda barcha mamlakatlarda sodir bo'lib, asrlar davomida o'zgarib kelayotganligi, shuningdek, u jinoiy, yer osti, qora, noqonuniy, norasmiy singari nomlar bilan atalishi, yashirin iqtisodiyotning ko'lami turlicha bo'lishi va hech bir mamlakat undan umuman xalos bo'laolmasligi hamda unga qarshi kurashishda bojxona organlarining nazorat funksiyalari ko'rsatilgan.
Kalit so'zlar: Yashirin iqtisodiyot, ''oq yoqali'' jinoyat, "kulrang" iqtisodiyot, "qora" iqtisodiyot, yashirin iqtisodiyotning mohiyati, yashirin iqtisodiyotning ijobiy va salbiy tomonlari va belgilari, korrupsion jinoyatlar, bojxona nazoratidan yashirish, soliq qonunchiligi.
Yashirin iqtisodiyot turli darajalarda har qanday mamlakat iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Ushbu hodisaning mohiyati haqida ko'plab fikrlar mavjud. Ko'pgina olimlar yashirin iqtisodiyot huquqiy normalarni buzadigan va turli jinoyatlarni keltirib chiqaradigan iqtisodiy faoliyatning tarkibiy qismi ekanini ta'kidlashadi. Boshqa olimlar yashirin iqtisodiyot rasmiy statistikada moddiy boyliklarni ishlab chiqarish, iste'mol qilish, almashish va tarqatish jarayonlari hisobga olinmagan deb hisoblashadi.
Yashirin iqtisodiyot iqtisodiyotning bir qismi bo 'lib, u davlat organlari tomonidan tartibga solinmaydi yoki kuzatilmaydi va ko'pincha iqtisodiyotning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Yashirin iqtisodiyot - davlat nazorati va nazoratidan tashqarida amalga oshiriladigan faoliyat hisoblanadi. Bu hodisa murakkab va to'liq o'rganilmagan, ammo keng tarqalgan va jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab oladi, shuningdek, yashirin iqtisodiyot soliq daromadidan qochish mumkin bo'lgan reproduktiv sektorga ta'sir ko'rsatadi.
Yashirin iqtisodiyot o'z belgilariga ega bo'lib ular quyidagilardan (iqtisodiy foyda olish uchun hech qanday soliqqa tortilmaydigan yoki qisman soliq yukidan mahrum bo'lgan daromad olish va noqonuniy faoliyat natijasida nazoratsiz daromad olish imkoniyati mavjud) iborat.
Yashirin iqtisodiyot, birinchi navbatda, tijorat faoliyati va shartnomalarini ro'yxatdan o'tkazishdan bo'yin tovlash, shuningdek, ro'yxatga olish ma'lumotlarini buzish hisoblanadi. Ko'pincha yashirin hisob-kitoblar xorijiy valyutada naqd shaklda amalga oshiriladi, ammo yangi sxemalar paydo bo'lishi bilan ular yashirin va naqdsiz operatsiyalarga aylanadi.
Yashirin iqtisodiyotning ko'plab turlari bor, ular orasida norasmiy iqtisodiyot alohida qiziqish uyg'otadi va davlatning iqtisodiy xavfsizligiga zarar yetkazadi. Mutaxassislar yashirin iqtisodiyotning quyidagi nomlarda yuritiladigan "oq-yoqali" jinoyat - bu davlatning rasmiy vakolatlarini suiiste'mol qilish bilan bog'liq jinoyat hisoblanadi. Ushbu turga valyuta qoidalarini buzish, savdoga yetkazilgan zarar, daromadni yashirish, sug'urta qoidalarini buzish, firibgarlik va boshqalar kirishi mumkin, "kulrang" iqtisodiyot - asosan norasmiy va yashirin iqtisodiyotning eng yirik sohasidir. Ushbu turdagi iqtisodiy faoliyat qonun doirasida, ammo davlat idoralari tomonidan hisobga olinmaydi, "qora" iqtisodiyot - bu noqonuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish bilan bog'liq bo'lgan taqiqlangan iqtisodiy kabi faoliyat turlarini alohida ajratib ko'rsatishadi.
Yashirin iqtisodiyotning mohiyati uning turlari orqali aniqlanadi. Ular quyidagi (Xayoliy - bu turdagi tovarlar va xizmatlar almashinuvi bilan bog'liq firibgarlik, pul, spekulyativ bitimlar, o'g'irlik, korrupsion harakatlar va qo'shimchalar kabi harakatlar kiradi; Norasmiy - ushbu turning asosiy xususiyati iqtisodiy faoliyatning qonuniy ekanligi, lekin tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish bo'yicha rasmiy hisobga olingan statistikani o'z ichiga olmaydi. Bunday faoliyatni soliqqa tortish mumkin emas; Yerosti - bu yashirin iqtisodiyot qonun bilan butunlay ta'qiqlangan. Ushbu turga quyidagilar kiradi: giyohvandlik, kontrabanda, soxta pul, odam savdosi, yollangan qotillik va boshqa jinoiy harakatlar) turlarga ajratilgan.
Yashirin iqtisodiyot - noqonuniy faoliyatni amalga oshirish uchun qopqon vazifasini bajaradi. Ushbu turga quyidagilar kiradi: rasmiy daromadlarni kamaytirish, hisobotlarni buzib ko'rsatish, soliqqa tortiladigan daromadlarni yashirish, ikki tomonlama buxgalteriya hisobi, hisob-kitoblar va boshqalar. Bu hodisalarning deyarli barchasi tashqi iqtisodiy faoliyatda uchraydi. Yashirin iqtisodiyotni nazorat qilish soliq va bojxona xizmatlariga yuklatilganligi tasodif emas, ular bu sohada o'zaro hamkorlikni amalga oshiradilar va bu borada ularning vazifalari ko'pincha bir-biriga bog'liqdir.
Yashirin iqtisodiyotning faoliyati juda ko'p turli xil oqibatlarni vujudga keltiradi, ular orasida ijobiy va salbiy tomonlari bor.
Ijobiy ta'sirga quyidagilar kiradi: 1. Yashirin bozorda yangi ish o'rinlarini shakllantirish, ya'ni aholi bandligini
oshirish;
2. Milliy bozorga, masalan, sanksiyalar tufayli ta'qiqlangan yoki cheklangan tovarlar kiradi. Shunday qilib, yashirin iqtisodiyot tufayli iste'mol talabi qondiriladi.
Biroq, shaxs uchun ham, davlat uchun ham salbiy oqibatlar ijobiy natijalarga qaraganda ancha katta bo'lib ular quyidagilar: (daromadlarning aholining kichik imtiyozli guruhi foydasiga notekis qayta taqsimlanishi, shunday qilib, jamiyat farovonligining pasayishiga olib keladigan antisotsial muhit shakllanadi; budjet taqchilligining oshishi; aholi o'rtasida soxta farovonlik tuyg'usini shakllantirish; mamlakatda jinoiy vaziyatning yomonlashishi; iqtisodiyotni markazlashgan holda boshqarish tizimini yo'q qilish; axloqiy qadriyatlarning degradatsiyasi) va boshqalar.
Hech kimga sir emaski, O'zbekiston yashirin iqtisodiyoti yuqori bo'lgan davlatlar guruhiga kiritilgan. Mutaxassislarning fikricha, yalpi ichki mahsulotda yashirin iqtisodiyotning ulushi qariyb 50 foizni tashkil etadi. Mahalliy sanoatda norasmiy sektorning ulushi esa yaqin vaqtgacha 20 foizdan oshdi.
Mamlakat rahbariyati iqtisodiyotda yashirin sektor ulushini kamaytirish yo'lidan bordi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan xalqaro tashkilotlar ekspertlarini jalb etgan holda yashirin iqtisodiyotni qisqartirish strategiyasini ishlab chiqish vazifasi qo'yildi.
Aytish joizki, yashirin iqtisodiyot hajmini qisqartirishning asosiy ustuvor yo'nalishi soliq ma'muriyatchiligi tizimini isloh qilishdir. Shunday qilib, 2018 -yil 29-iyun kuni O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi to'g'risida"gi farmoni qabul qilindi. Mazkur Konsepsiyaning asosiy yo'nalishlari quyidagilardan (O'zbekiston Respublikasining iqtisodiyotga soliq yuki darajasini pasaytirish, shuningdek, soddalashtirilgan va umumbelgilangan soliq solish tizimi bo'yicha soliq to'lovchi tadbirkorlik subyektlari o'rtasidagi soliq yuki darajasidagi nomutanosibliklarni bartaraf etish; soliqlar sonini unifikatsiya qilish orqali optimallashtirish, shuningdek, soliqlarni bir xil soliq solinadigan baza bilan birlashtirish, soliq hisobotini qisqartirish va soddalashtirish, operatsion xarajatlarni minimallashtirish; makroiqtisodiy vaziyat barqarorligini, O'zbekiston Respublikasi Davlat budjeti va uning daromadlarini shakllantirishning barqarorligini ta'minlash;
soliq qonunchiligini soddalashtirish, soliq munosabatlari sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlardagi ziddiyat va ziddiyatlarni bartaraf etish, vijdonli soliq to'lovchilarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirish; soliq qonunchiligining barqarorligini va soliqqa tortish masalalarini tartibga soluvchi havola normalari va qonunosti hujjatlarini, shu jumladan kodeksda soliq stavkalarini va boshqa majburiy to'lovlarni belgilashni maksimal darajada cheklagan holda O'zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining bevosita qo'llanilishini ta'minlash; xorijiy investorlar va investisiyalar uchun qulay rejimni saqlash, ularni har tomonlama qo'llab-quvvatlash va
ishonchli huquqiy himoya qilish; soliq nazorati shakllari va mexanizmlarini takomillashtirish, shu jumladan soliq solish obyektlari va soliq to'lovchilarni eng to'liq qamrab olish va hisobga olishni ta'minlaydigan zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, transfert narxlarini belgilash bilan bog'liq operatsiyalarni soliqqa tortish tartibini joriy etish) iborat.
Shuningdek, 2020-yil 30-oktabrda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Yashirin iqtisodiyotni qisqartirish va soliq organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo'yicha tashkiliy chora-tadbirlar to'g'risida"gi qarori qabul qilindi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tashabbusi bilan 2019-yil 1-oktabrdan boshlab qo'shilgan qiymat solig'i stavkasi 15% ga kamaytirildi va hisob-fakturalarni yuritishning elektron tizimi joriy etildi, bu esa ilgari QQS to'lashdan bo'yin tovlagan korxonalarning 20% ga qadar aniqlash imkonini berdi. Natijada, QQSni to'layotgan korxonalar soni sezilarli darajada oshdi. 2019-yil 1-yanvardan boshlab muomaladagi soliqlarning ayrim turlari bekor qilindi (davlat maqsadli jamg'armalariga ajratmalar). Soliq va majburiy to'lovlarning ko'plab turlari bo'yicha stavkalarning bekor qilinishi va sezilarli kamayishiga qaramasdan, soliq islohoti mamlakat iqtisodiyotiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi.
Korrupsion jinoyatlar va yashirin iqtisodiyot bir-biri bilan chambarchas bog'liqligini hisobga olib, korrupsiyaga qarshi kurash yashirin iqtisodiyotni kamaytirish uchun ta'sirchan choralar sifatida ko'riladi. O'zbekiston Respublikasining 2017-yil 3-yanvardagi "Korrupsiyaga qarshi kurashish to'g'risida" gi Qonunining qabul qilinishi bu boradagi dastlabki qadamlardan biri hisoblanadi. Mazkur qonun korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish maqsadida qabul qilingan va to'g'ridan-to'g'ri harakat normalarini nazarda tutgan, shuningdek, korrupsiyaga qarshi kurash bo'yicha davlat siyosatining asosiy yo'nalishlarini belgilaydi.
O'zbekiston Respublikasining "Korrupsiyaga qarshi kurashish to'g'risida" gi Qonuni qoidalarining samarali ijrosini ta'minlash, jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olish chora-tadbirlarini o'z vaqtida va sifatli amalga oshirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 2-fevraldagi "Korrupsiyaga qarshi kurashish to'g'risidagi O'zbekiston Respublikasi Qonuni qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi qarori qabul qilindi. Mazkur qaror bilan korrupsiyaga qarshi kurashish bo'yicha davlat dasturi tasdiqlandi va korrupsiyaga qarshi kurashish bo'yicha Respublika idoralararo komissiyasi tuzildi va uning asosiy vazifalari belgilandi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-iyundagi "O'zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini takomillashtirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi Farmoni qabul qilinishi, shuningdek, korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi faoliyatini tashkil etish bu boradagi navbatdagi
muhim qadam bo'ldi. Bu chora-tadbirlar natijasida O'zbekiston joriy yilda korrupsiyaga qarshi kurash bo'yicha xalqaro reytingda besh pog'onaga ko'tarildi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasining Bojxona kodeksi.-T.: Adolat, 2018.
2. O'zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi.-T.: Adolat, 1994.
3. O'zbekiston Respublikasining 2018-yil 18-oktyabrdagi "Davlat bojxona xizmati to'g'risida" gi O'RQ-502 —sonli qonuni// qonun hujjatlari ma'lumotlari Milliy bazasi-Lex.uzl, 2020.
4. O'zbekiston Respublikasining 2017-yil 3-yanvardagi "Korrupsiyaga qarshi kurashish to'g'risida" gi qonuni
5. O'zbekiston Respublikasining 2019-yil 22-oktyabrdagi "Valyutani tartibga solish to'g'risida" gi 573-sonli qonuni.
