CC BY
41Aliyarov Olim Abdug'aparovich,
Termiz davlat universiteti "Biznes boshqaruvi va statistika" kafedrasi o'qitvchisi
Xolto'rayev Islom Ilhomovich,
Termiz davlat universiteti "Kadrlar menejmenti" ta'lim yo'nalishi 4-kurs talabasi
XODIMLAR FAOLIYATINI "JOB SHARING" USULI ORQALI TAKOMILLASHTIRISH
UDK: 331.108.2 DOI: 10.34920/EIF/VOL_2022_ISSUE_11_6
ALIYAROV O.A., XOLTO'RAYEV I.I. XODIMLAR FAOLIYATINI "JOB SHARING" USULI ORQALI TAKOMILLASHTIRISH
Ushbu maqola davlat boshqaruvi ostida mahalliy hokimiyat organlariga va xususiy sektor tarmoqlariga tajribali va professional xodimlarni jalb qilish va mavjud personallarni saqlab qolish uchun teng imkoniyatlar siyosatining bir qismi sifatida ish almashishdan foydalanishni, kadrlar qo'nimsizligi masalasidagi afzallik va kamchiliklarini ko'rsatib o'tildi. Mavzu turkumlanishi va uni yoritish orqali yakunida xulosa va takliflar berildi.
Kalit so'zlar: ish almashish, moslashuvchlik, klassik usul, orollar usuli, gibrid usul.
АЛИЯРОВ O.A., ХОЛТУРАЕВ И.И. СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СОТРУДНИКОВ С ПОМОЩЬЮ МЕТОДА "JOB SHARING"
В этой статье показаны преимущества и недостатки использования разделения труда в рамках политики равных возможностей для привлечения опытных и профессиональных сотрудников и удержания существующего персонала в местных органах власти и сетях частного сектора в рамках государственного управления. Путем категоризации и освещения темы в конце статьи даны выводы и предложения
Ключевые слова: разделение труда, адаптивность, классический метод, метод островов, гибридный метод.
ALIYAROV O.A., KHOLTURAEV I.I. IMPROVING STAFF PERFORMANCE USING THE JOB SHARING METHOD
This article shows the advantages and disadvantages of using the division of labor as part of an equal opportunity policy to attract experienced and professional employees and retain existing personnel in local government and private sector networks within public administration. By categorizing and highlighting the topic, conclusions and suggestions are given at the end of the article.
Key words: division of labor, adaptability, classical method, island method, hybrid method.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 11(159)
Kirish.
O'zbekiston Respublikasida davlat tashkilotlari va xususiy tarmoqlar tizimida jahon amaliyotida xodim-larni boshqarish sohasida yangicha yo'nalishga aylana borayotgan va ishlovchilar tomonidan iliq kutib olinayotgan job sharing (ishni ulashish) ya'ni, ish soatlarini bir yoki bir necha kishi bilan baham ko'rish tizimi yanada ommalashib bormoqda.
Hozirgi davrda O'zbekiston Respublikasin-ing xususiy sektorida mehnat shartnomasiga asoslanmagan holda yollanma mehnat faoliyati bilan shug'ullanayotgan insonlarda bu usulni ommalashmagan turlarini ko'rishimiz mumkin. Riv-ojlangan va rivojlanayotgan davlat qatoridan joy olgan Angliya va Shotlandiyadagi 32 kengashdan to'plangan ma'lumotlar shuni ko'rsatdiki, ko'pchilik ayol xodimlar ishni taqsimlash orqali moslashu-vchan ishlashni afzal ko'rishlari mumkin bo'lsada, teng imkoniyatlarni ta'minlash vositasi sifatida ish almashishni amalga oshirish bo'yicha o'rnatilgan siyosat kam yoki umuman yo'q1. 1990 yillarning oxirida mahalliy hokimiyat organlarida yangi davlat boshqaruvining mustahkamlanishi bilan ish almash-ish va umuman moslashuvchan ishlashdan foy-dalanishga yondashuv tenglikni ta'kidlashdan biznes maqsadlariga erishishga o'zgardi. Ish almashishni rag'batlantirish juda cheklangan va uni amalga oshirish ko'pincha cheklangan. Ishlarni taqsimlash to'liq vaqtli ishlash madaniyati bilan buziladi va iqti-sodiy motivlar bilan belgilanadi.
Ish soatini bo'lishish bu to'liq vaqtli ishing bir yoki bir nechta xodimlar o'rtasida bo'linishi hiso-blanadi. Bu, odatda, ikki yoki undan ortiq xodim tomonidan amalga oshiriladi. Ularga har bir xodim bajaradigan vazifaning bir qismiga mutanosib rav-ishda haq to'lanadi va ta'til olish huquqi beriladi. Bu moslashuvchan ish madaniyati o'rnatilgan tash-kilotlarda ko'proq uchraydigan moslashuvchan ish turi hisoblanadi.
Ish beruvchi nuqtai nazaridan, bu doimiy qam-rovning barcha afzalliklari bilan birga bo'lgan to'liq vaqtli vazifa hisoblanadi. Xodimning nuqtai naz-ari bo'yicha, bu to'liq bo'lmagan ish vaqti bo'lib, ularga haqiqiy dam olish vaqti beradi, chunki u erda bo'lmagan vaqtni boshqa birov nazorat qiladi. Ish ulushi rollari rol va biznes ehtiyojlariga, shuningdek,
1 Mahalliy hokimiyat organlarida yangi davlat boshqaruvi ostida ish almashish va teng imkoniyatlar" Mohamed Branine AQSh-2004
shaxslarning ehtiyojlari va imkoniyatlariga qarab turli xil usullarda ishlab chiqilishi mumkin. Ikkita eng keng tarqalgan modellar orollar modeli (bu yerda ish samarali bo'linadi) va egizak model (har ikkala xodim bir xil vazifalarni bajaradi, lekin har xil kunlarda ishlaydi). Amaldagi model ish vazifasining ehtiyojlari va talablariga qarab rivojlanishi mumkin. Ishga qabul qilish va tanlash tartib-qoidalari kabi amaliyotida ish beruvchilarni ishga yollash bo'yicha standart agentlik jarayonlari qo'llaniladi. Ish ulushi doimiy, vaqtinchalik, tasodifiy yoki mud-datli/pudratchi bo'ladimi, har qanday mehnat shart-nomasi uchun ishlatilishi mumkin.
Ilmiy muammoning qo'yilishi.
Xodimlar faoliyatini rivojlantirish bo'yicha bir qator olimlar tomonidan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Bularga mamlakatimiz tadqiqotchi olim-laridan N.K.Yo'ldoshev, G.E. Zaxidov va boshqalarn-ing ilmiy-tadqiqot ishlarini ko'rsatib o'tish mumkin. Xorijlik olim Mohamed Branine tadqiqotlarida "Job sharing" tushunchasiga doir izlanishlar va tus-hunchalar yoritilgan. Bir nechta internet saytlari-dan mavzuga doir kerakli ma'lumotlar o'rganildi, O'zbekiston Respublikasi mehnat kodesi va menej-ment faniga doir adabiyotlar bilan taqqoslandi.
Shuning bilan, personalni saqlab qolish uchun teng imkoniyatlar siyosatini qo'llashning ilg'or tajribalari, jumladan ish almashishdan foydalan-ishni, kadrlar qo'nimsizligi masalasidagi afzallik va kamchiliklarini baholash borasida qator hal qilinishi lozim bo'lgan ilmiy va metodik talay muammolar mavjudligi mazkur tadqiqotlarni amalga oshirish lozimligini taqozo etadi.
Asosiy tahlil va natijalar.
Ish vaqtini bo'lishish avvalo turlanishi va klas-sifikatsiyasi bilan tanishib chiqsak (1-jadval).
Ish vaqtini ulashishning klassifikatsiyasidan so'ng, bu tizimni joriy etishning foydali va mos bo'lmagan jihatlarini o'rganish kerak bo'ladi. Qidiril-gan va tahlil qilingan ma'lumotlarga bu tiziming quyidagi tahlilini keltirib o'tamiz (2-jadval).
Ushbu tahlil nima uchun jamoada ish ulushiga ega bo'lish turli xillik, moslashuvchanlik va mah-suldorlikdagi ba'zi umumiy bandlik muammolar-ini hal qilishda yordam berishi mumkinligini tus-huntirishga yordam beradi. Ish ulushi tashkilotga xilma-xillik maqsadlariga erishishda yordam berishi mumkin. Undan foydalanish iqtidorli, ammo kam vakillikka ega nomzodlarni jalb qilishi mum-
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 11(159)
1-jadval. Ish taqsimlanishi modellari1
Egizak (klasssik) model Orollar (ish bo'linishi) modeli Gibdir (kombinatsiya) modeli
1. Umumiy tushuncha birxil vazifalarni bajaradigan, lekin turli kunlarda ishlaydigan rolni va un-ing ish yukini bo'lishishadigan 2 (yoki undan ortiq) xodimni o'z ichiga oladi. Ular barcha vazifalar uchun birgalikda javobgardirlar va ularni bajarish uchun jamoa sifatida harakat qilishadi. Bu aso-san 2 (yoki undan ko'p) almashtiriladi-gan sheriklartomonidan yarim kunlik asosda bajariladigan 1 ta to'liq vaqtli ish vaqtidir 2 (yoki undan ko'p) xodimning rolini bo'lishishini o'z ichiga oladi, lekin un-ing ish yukini emas. Vazifalar xodimlar o'rtasida taqsimlanadi, bu ularga raining turli sohalarini qamrab olish imko-nini beradi. Ish taqsimlovchilar unchalik ishonmaydilarbir-biri. Bu asosan 2 ta yarim kunlik ish. Gibrid model egizaklar va orollar mod-elining aralashmasi bo'lib, bu erda 2 (yoki undan ko'p) xodim ba'zi umumiy xodimlar bilan rol almashadi.mas'uliyat va ba'zi bo'lingan mas'uliyat. Rol bir-birining kuchli tomonlariga qarab o'ynash uchun bo'linadi.
2. Nima ulashilgan Bitta ish tavsifi Hisobdorlik, mas'uliyat va ishlash maqsadlarining yagona to'plami Bir xil darajadagi tajriba va imkoniyatlar Umumiy mijoz/manfaatdortomon Egalik va jamoani boshqarish Ishlash maqsadlari va javobgarliklari farqlanadi Bir ish tavsifi ikkiga bo'lingan, ammo nomzodlar hali ham birxil qobiliyat, bilim va tajribaga nisbatan baholangan Bir ish tavsifi Ishlash maqsadlarining yagona to'plami Qo'shimcha tajriba va imkoniyatlar Umumiy imkoniyatlar
3. Nima bo'lingan Vaqt - Soatlar / Kun(lar) / Hafta(lar) / Oy(lar) Geografiya / vaqt mintaqasi Turli xil tajriba va tajriba Mas'uliyat Faoliyat/Loyiha/lsh oqimi/Mas'uliyat Qo'shimcha qobiliyatlar va tajribalar, javobgarlik nisbiy qobiliyat/ ekspertiza bo'yicha taqsimlanadi Ehtimol, bo'lingan mijoz yoki jamoa mulki
4. Umumiy o'zgarishlar Vertikal juftlik hozirda bitta hamkor yuqori darajali va bir hamkor pastroq (bo'lingan ish staji) bo'lganjoyda paydo bo'ladi. U merosxo'rlikni rejalashtirish va rivojlantirish uchun ishlatilishi mumkin va katta sherik mentor/ menejer vazifa-sini bajarishi mumkin. Vertikal juftliklar Twin modelida eng yaxshi ishlaydi, bu erda juftlikning birgalikda va jamoa a'zolari bilan uchrashishi vajarayonni ro'yxatdan o'tkazishi uchun ajratilgan o'zaro faoliyat davrlari mavjud. Unicorn - bu gibrid ish ulushi bo'lib, unda bitta javobgarlik to'plami mavjud, ammo qo'shimcha malakalarto'plamiga asoslangan ba'zi umumiy va bo'lingan mas'uliyat mavjud. Unicorn juftliklari ish ulushining uchta modelida ishlashi mumkin bo'lsa-da, ular sheriklarning mas'uliyati va tajribasi bo'linganligi sababli ish ulushining «orollar» yoki «gibrid» modellariga eng mos keladi. Unicorn - bu gibrid ish ulushi bo'lib, unda bitta javobgarlik to'plami mavjud, ammo qo'shimcha malakalarto'plamiga asoslangan ba'zi umumiy va bo'lingan mas'uliyat mavjud. Unicorn juftliklari ish ulushining uchta modelida ishlashi mumkin bo'lsa-da, ular sheriklarning mas'uliyati va tajribasi bo'linganligi sababli ish ulushining «orollar» yoki «gibrid» modellariga eng mos keladi.
£ 1 Job Share Guide - Managers, Public Service Commission and Gemini 3 Pty Ltd
2-jadval. Ishni ulashishning afzalliklari va kamchiliklari1
Afzalliklari Kamchiliklari
1. xilma-xil operatsiyalar bajariladi Bizning mijozlarimiz faqat bitta odam bilan ishlashni xohlashadi
2. moslashuvchanlik Qaror qabul qilish bu erda To'lov va huquqlar tez sur'atda
3. mahsuldorlik Bu rol qo'shimcha vaqtni talab qiladi
4. Bu rol bevosita hisobotlarga ega
5. To'lov va huquqlar
kin. Hozirda talab qilinadigan ish manziliga etib borish vaqti, yoki shaxsiy majburiyatlar tufayli yarim kunlik rahbarlik rollarini, yoki boshqa rol-larni topa olmaydi. Agar korxona raqobatbardosh mehnat bozorida ishlayotgan bo'lsa, ish ulushini o'z ichiga olgan manba strategiyalari korxonaga hozirda ancha pastroq stavkalarda murojaat qilay-otgan demografik guruhlardan arizalarni jalb qil-ishga yordam beradi - bu korxonaning potentsial iste'dodlar zaxirasini kengaytiradi. Shuningdek, u tashkilotning saqlanishining qimmatli qismini tash-kil qilishi mumkin bo'lgan strategiya. Chunki ish ulushi hozirda rivojlana olmaydigan xodimlar uchun martaba yo'lini ochishi mumkin. Sababi ularning g'amxo'rlik mas'uliyati, tibbiy sharoitlar yoki jamoat majburiyatlari yarim kunlik ishlashni yagona vari-antga aylantiradi. Bu, o'z navbatida, tashkilotning iste'dodlar tarmog'ini boyitishi mumkin.
Ish ulushi biznes natijalarini buzmasdan har ikkala ishlovchiga haqiqiy moslashuvchanlikni ta'minlaydi. Bu to'liq vaqtli ishda to'liq qamrovni ta'minlashi mumkin. Bu, o'z navbatida, katta yoki yuqori lavozimdagi ish beruvchilar uchun moslashuvchanlikni ta'minlaydigan, qisqartirilgan soatlarda boshqacha tarzda erishib bo'lmaydigan talabchan ishga aylanadi. Kengaytirilgan ta'tildan qaytgan xodimlar - ota-ona bilan bog'liq holatlarmi yoki kasallik bo'ladimi, ish vaqtini qoplashni buzmasdan ishni taqsimlasalar samaraliroq bo'ladi, ba'zi tadqiqotlarda optimal moslashuvlar samaradorlikni 30% gacha oshiradi2.
Ish ulushi pensiyaga o'tayotganda keksa ishchi-larni saqlab qolish uchun ishlatilishi mumkin. Bu
1 Job Share Guide - Managers, Public Service Commission and Gemini3 Pty Ltd
2 BHP case study on PSC flexible working website for more details on the productivity, safety and production accuracy forecasting data achieved through flexible rostering, including job sharing roster lines in mining workforces. Also Job Share Project Research UK 2011 303 respondents.
jarayonda ish ulushini ajratishni so'rashning eng ko'p keltiriladigan sabablaridan biri. Agar yosh ish-chi bilan vertikal ravishda moslashtirilgan bo'lsa, ish ulushi ketma-ketlikni rejalashtirish uchun ishlatilishi mumkin va rolni qayta tuzish ikkala xodimda ko'nikmalarni shakllantirish uchun ishlatilishi mumkin.
Ish ulushi bo'yicha menejerlar odatda bir-birini to'ldiradigan ko'nikmalar, tajriba va muammolarni hal qilish tufayli ishlab chiqarilgan ish doimiy ravishda yuqori sifatga ega ekanligi haqida xabar beri-shadi. Ushbu keng tarqalgan tushunchadan farqli o'laroq, ish ulushi mijozga qaratilgan rollarda yuqori samarali bo'lishi mumkin. Chunki u 5 kunlik qam-rovga, ta'tilni qamrab olishga imkon beradi va bitta o'rniga ikkita manbaga kirish imkonini beradi. Buni faqat mijozlarga yaxshi yetkaza olish kerak. Ishonch muvaffaqiyatli ish ulushi juftligining eng muhim atributlaridan biridir va o'sha kuni kim bo'lsa qaror qabul qiladi. Boshqa sherik qabul qilingan qarorni, hatto ular boshqacha qilgan bo'lsa ham, qo'llab-quvvatlashi va muhokamalarni alohida olib borishi juda muhimdir. Ish beruvchilar bir-birlarining qaror-lariga qanday qilib muvaffaqiyatli ishonishlari mum-kinligiga misol sifatida sanoat misolini ko'rish mumkin. Qo'shimcha vaqt miqdorini kuzatish va hatto vazifalar/kunlarni taqsimlash hamkorlar tomonidan boshqarilishi kerak. Ishning, ayniqsa, ma'lum kun-larda qanday tez sur'atlar bilan o'tishini qayd etish, yordam berishi mumkin. To'g'ridan-to'g'ri hisobot-larni raqamlar bo'yicha teng taqsimlash, agar ko'p bo'lsa, topshiriq bo'yicha bo'lish yoki birgalikda ishlash, ish kunlariga bo'lish orqali ko'rib chiqili-shi mumkin. Ishlash shartlari alohida-alohida yoki birgalikda hamkorlar navbatma-navbat ko'rib chiq-ilishi mumkin. HR tizimlari e'tiborga olinishi kerak, chunki ish haqi tizimlari ham bo'linishni talab qilishi mumkin. Ish haqi va xodimlarning huquqlari mutanosib ravishda hisoblab chiqiladi va tegishli mukofotlar hisobga olinadi.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 11(159)
Xulosa va takliflar.
O'zbekiston Respublikasida davlat tashkilotlari va xususiy tarmoqlar tizimida jahon amaliyotida sinal-gan "job sharing" (ishni ulashish) ya'ni, ish soat-larini bir yoki bir necha kishi bilan baham ko'rish tizimi bilan tanishib chiqdik. Hozirgi davrda ayrim kasblar faoliyatida xodim yoki rahbar tomonidan topshiriqlar o'z vaqtida bajarilmaganligi tufayli Mehnat kodeksida belgilangan miqdordan ortiq-
cha ish soatlari ishlash holatlari uchrab turadi1. Bu jarayonda xodimda ortiqcha ish yuklamasi va char-chash, toliqish, ishga mas'uliyatsizlik holatlari paydo bo'lishni boshlaydi. Bu holatda "job sharing" usul-lari samarali natija ko'rsatishini tahlil qildik. Demak, xodimlarni boshqarish, tashkilot va korxonalarda ish faoliyatini yaxshilash uchun jahon tajribasini yanada chuqurroq o'rganib chiqishimiz va hayotimizga tat-biq etishimiz kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi. / https://lex.uz/docs/142859
2. Job Share Guide - Managers, Public Service Commission and Gemini3 Pty Ltd. 2020. https:// internationalwim.org/wp-content/uploads/2020/10/Job-Share-Guide-Managers.pdf
3. "Mahalliy hokimiyat organlarida yangi davlat boshqaruvi ostida ish almashish va teng imkoniyatlar" Mohamed Branine AQSh-2004
4. N.K. Yo'ldoshev, G.E. Zaxidov. Menejment «0 'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti. - Toshkent: 2018.
5. Bazarova F.T. Menejment. - Toshkent: 2015.
6. https://hbr.org/2013/09/how-to-make-a-job-sharing-situation-work
1 O'zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi 115-moddasi.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 11(159)
