CC BY
26XIZMAT KO'RSATISH SOHASIDA ELEKTRON TIJORAT OPERATSIYALARINI AMALGA OSHIRISHNING KONSEPTUAL
MODELLARI
Maxmudov Lazizbek Ubaydullo o'g'li
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti Real iqtisodiyot kafedrasi dotsent v.b., PhD +99897 913-60-19, lazizmakhmudov90@gmail.com
Annotatsiya: ushbu maqolada elektron tijorat operatsiyalarining mohiyati, uning ishtirokchilari hamda vazifalari o'rganildi. Shu bilan birga, elektron tijorat operatsiyalarini amalga oshirishning jarayon modeli, ma'lumotlar modeli, aktyor modeli, o'zaro ta'sir modeli va xavfsizlik modellarining afzallik hamda kamchiliklari tahlil qilindi. O'rganish natijasida taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi.
Kalit so'zlar: e-commerce, elektron tijorat operatsiyasi, kontseptual modellar, jarayon modeli, ma'lumotlar modeli, aktyor modeli, o'zaro ta'sir modeli, xavfsizlik modeli.
Аннотация: В данной статье рассмотрена сущность операций электронной коммерции, ее участники, а также задачи. Однако были проанализированы преимущества и недостатки модели процесса, модели данных, модели актёра, модели взаимодействия и моделей безопасности для реализации транзакций электронной коммерции. В результате исследования были выработаны предложения и рекомендации.
Ключевые слова: электронная коммерция, операция электронной коммерции, концептуальные модели, модель процесса, модель данных, модель актера, модель взаимодействия, модель безопасности.
Annotation: in this article, the essence of e-commerce operations, its participants and tasks were studied. At the same time, the advantages and disadvantages of the process model, data model, actor model, interaction model and security models of the implementation of e-commerce transactions were analyzed. As a result of the study, proposals and recommendations were developed.
Keywords: e-commerce, e-commerce operation, conceptual models, process model, data model, actor model, interaction model, security model.
Kirish. Internet tarmog'ining ixtiro qilinishi nafaqat insonlarning ijtimoiy hayotiga o'zgartirishlar kiritdi, balki, iqtisodiyotda tub burilishlar vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Chunki, axborot almashish tezligi va hajmi oshdi. O'z-o'zidan an'anaviy iqtisodiyot qonun-qoidalariga o'zgartirishlar kiritib, raqamli iqtisodiyotni shakllanishiga olib keldi. Elektron tijorat (e-commerce) - bu aynan raqamli iqtisodiyot sohasining tijorat faoliyati bo'lib, u axborot-kommunikatsion texnologiyalari va internet tarmoqlari yordamida amalga oshiriladigan barcha moliyaviy va tijorat operatsiyalarini hamda ushbu operatsiyalar bilan bog'liq barcha biznes jarayonlarini o'z ichiga oladi. "Elektron tijorat internet orqali tovarlar va
xizmatlarni sotib olish va sotish bilan bog'liq bo'lgan, mijozlar o'z kompyuterlari va boshqa aloqa qurilmalari, jumladan, smartfonlar, aqlli soatlar hamda raqamli yordamchilar orqali xarid qilish imkoniyatini yaratuvchi faoliyat turi bo'lib hisoblanadi"1.
Elektron tijorat ko'plab biznes qulayliklariga ega. Bu kompaniyalarga raqobatchilardan ajralib turish, dunyoning ko'proq mintaqalarida ko'proq mijozlarga ega bo'lish, to'g'ridan-to'g'ri sotish va an'anaviy do'konlarni boshqarish xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi. "Elektron tijorat mijozlarga istalgan vaqtda, istalgan joyda va istalgan raqamli qurilmadan foydalangan holda, xohlagan narsasini sotib olish imkonini beradi. Bundan tashqari, kompaniyalar onlayn ko'rsatkichlar orqali mijozlarning qimmatli ma'lumotlarini olishlari va minimal boshlang'ich sarmoya bilan bozorda yangi mahsulotlar, xizmatlar, brendlar va loyihalarni sinab k o'rishlari mumkin"2.
Xizmatlar bozori texnologik innovatsiyalar, iste'molchi xatti-harakatlari va raqobatning o'zgarishi ta'sirida doimo o'zgarib turadi. Ayni paytda, sun'iy intellekt, ma'lumotlar tahlili, interneti buyumlari va blokcheyn kabi yangi texnologiyalar paydo bo'lishi bilan operatsiyalarni soddalashtirish va taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini yaxshilash uchun yangi imkoniyatlar paydo bo'lmoqda. Onlayn muhitda xavfsizlik va ishonch katta ahamiyatga ega. Bugungi kunda, xaridorlar xizmatlarni qidirish, tanlash va to'lash uchun Internetdan tobora ko'proq foydalanishni afzal ko'rishmoqda. Elektron tijoratning zamonaviy operatsion kontseptual modellari iste'molchilarning xatti-harakatlaridagi ushbu o'zgarishlarni aks ettirishi va onlayn xizmatlarni taqdim etishning qulay, samarali va xavfsiz usullarini taqdim etishi kerak. Bu omillarning barchasi bugungi bozor talablarini muvaffaqiyatli qondirish va raqobatbardoshligini saqlab qolish uchun xizmatlar sohasida elektron tijorat operatsiyalarining kontseptual modellarini doimiy ravishda takomillashtirish zarurligini ifodalaydi.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili. Elektron tijorat operatsiyalari bo'yicha tadqiqotlar butun dunyo bo'ylab ko'plab olimlar tomonidan tadqiqotlar amalga oshirilgan. Bu sohada elektron tijorat va uning texnologik jihatlarini rivojlantirishga katta hissa qo'shgan olimlar ham, amaliyotchilar ham bor. Endryu Makafi va Erik Brynjolfsson, "Ikkinchi mashina davri"3 tadqiqotchilari va mualliflari raqamli texnologiyalar, jumladan, elektron tijoratning biznes va iqtisodiyotga ta'sirini o'rganishgan. Endryu Tanenbaum4, Internet texnologiyalari, jumladan, xavfsizlik va elektron tijorat sohasida tadqiqot olib brogan. Piter Drucker5, mashhur biznes-
1 Maxmudov L.U., "Xizmatlar sohasida elektron tijoratning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari" nomli PhD dissertatsiyasi. Samarqand iqtisodiyot va servis instituti - 2023 y.; Oracle MDH .https://www.oracle.com/cis/cx/ecommerce/what-is-ecommerce/
2 https://www.statista.com/statistics/379046/worldwide-retail-e-commerce-sales/.
3 https://edisciplinas.usp.br/pluginfile.php/4312922/mod_resource/content/2/Erik%20-%20The%20Second%20Machine%20Age.pdf
4 https://www.thriftbooks.com/w/distributed-operating-systems_andrew-s-tanenbaum/411885/#edition=2335869&idiq=3 920130
5 https://www.amazon.com/Concept-Corporation-Peter-Drucker-ebook/dp/B0747PH9WV7ref =ast author dp
maslahatchi va olim, hozirgi biznes tendentsiyalarini, jumladan, elektron tijoratning tashkilotlarga ta'sirini o'rgangan.
Bu olimlar global miqyosda elektron tijorat operatsiyalarini o'rganish va rivojlantirishga katta hissa qo'shgan olimlar va amaliyotchilarga misol bo'ladi. Shuni esda tutish kerakki, bu soha faol rivojlanmoqda va har yili unda ko'plab yangi nomlar paydo bo'lmoqda.
Tadqiqot metodologiyasi. Xizmat ko'rsatish sohasida elektron tijorat operatsiyalarini amalga oshirishning kontseptual modellari mavzusi ustida olib borilgan tadqiqotimizda ma'lumotlarni tahlil qilish va o'zaro bog'lanishlarning qonuniyatlarini aniqlash maqsadida vizualizatsiya hamda monografik tahlil metodlaridan, bozor ishtirokchilarining motivlari va xatti-harakatlari haqida ko'proq ma'lumot olish uchun fokus-guruhlar, kontent tahlillari va amaliy tadqiqotlar metodlaridan, o'rganilayotgan muammo haqida to'liqroq tasavvurga ega bo'lish uchun miqdoriy va sifat yondashuvlaridan, tizim tahlil metodi orqali esa elektron tijoratni murakkab tizim sifatida ko'rib, uning elementlarining o'zaro ta'siri va tashqi muhit bilan ta'siri o'rganib chiqildi.
Tahlil va natijalar. Xizmat ko'rsatish sohasida elektron tijoratning tarkibiy elementlarining o'zaro ta'siri natijasida elektron tijoratda operatsion jarayon vujudga keladi. Ushbu operatsion jarayonning xizmat sifati nafaqat tarkibiy elementlarning to'g'ri tashkil etilganligi, balki operatsion jarayonni to'g'ri yo'lga qo'yilganligiga ham bog'liqdir. Shu sababdan, xizmat ko'rsatish sohasida elektron tijorat operatsiyalarini to'g'ri tashkil etish katta ahamiyatga ega bo'lib hisoblanadi. Bu har qanday biznesning asosi bo'lib, brend muvaffaqiyatiga katta ta'sir qiladi, mijozlarning talablarini to'laroq qondirishga va biznesning o'sishiga yordam beradi. Elektron tijoratda operatsion menejerlar ta'minot zanjirini optimallashtirishda muhim rol o'ynaydi. Xizmat ko'rsatish sohasida elektron tijorat operatsiyalarini to'g'ri tashkil etish muvaffaqiyatli biznes uchun asosiy omil hisoblanadi. Bu xizmatlar sifatini yaxshilaydi, jarayonlarni avtomatlashtiradi, bozorni kengaytiradi, mijozlar ehtiyojini to'laroq qondiradi, raqobatda ustunlikni ta'minlaydi va ma'lumotlar xavfsizligini oshiradi, uzoq muddatli o'sishni va ekologik xavfsizlikni rag'batlantiradi. Umuman olganda, elektron tijorat operatsiyalarini to'g'ri boshqarish biznesning samaradorliligi va rentabelliligini sezilarli darajada oshirish imkonini yaratadi.
Elektron tijorat operatsiyalari mohiyatan, tijorat faoliyatini amalga oshirish jarayonida tomonlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni tashkil qilish vazifasini bajaradi.
Umuman olganda, elektron tijorat operatsiyasi oltita asosiy ishtirokchilarni o'zaro bog'lash uchun xizmat qiladi. Elektron tijorat operatsiyasi muayyan holatda va operatsiya turiga qarab, turli sondagi asosiy ishtirokchilarni o'z ichiga olishi mumkin. Elektron tijorat bitimida ishtirok etishi mumkin bo'lgan asosiy tomonlar odatda:
1. Xaridor: Tovar yoki xizmatlarni onlayn xarid qiluvchi shaxs yoki tashkilot.
2. Sotuvchi: Internet orqali sotish uchun tovarlar yoki xizmatlarni taqdim etuvchi tashkilot yoki jismoniy shaxs.
3. To'lov tizimi: Xaridor va sotuvchi o'rtasidagi to'lovni qayta ishlashni ta'minlovchi xizmat ko'rsatuvchi bo'lib, bu to'lov shlyuzi, bank, Payme yoki Stripe kabi elektron to'lov tizimi yoki boshqa shunga o'xshash xizmat bo'lishi mumkin.
4. Tovarni yetkazib beruvchi: Agar xaridor moddiy mahsulotga buyurtma bergan bo'lsa, u holda tovarni sotuvchidan xaridorga yetkazib berish uchun yetkazib berish xizmatlari yoki pochta xizmatlari jalb qilinishi mumkin.
5. Elektron tijorat maydoni: Agar operatsiya onlayn bozorda yoki elektron tijorat platformasida (masalan, Uzum, Amazon, eBay, Alibaba va boshqalar) amalga oshirilsa, platformaning o'zi ham xaridorlar va sotuvchilar o'rtasidagi operatsiyalar uchun infratuzilmani ta'minlovchi asosiy o'yinchi bo'lib hisoblanadi.
6. Tartibga soluvchi va nazoratchi: Turli mamlakatlar va mintaqalarda elektron tijoratni boshqaradigan turli qonunlar va qoidalar bo'lishi mumkin. Tartibga soluvchi va nazoratchilar ham operatsiya jarayonida ma'lum bir darajada ishtirok etishadi.
1-rasm. Elektron tijorat operatsiyasining faoliyat vazifasi
Elektron tijorat operatsiyasini amalga oshirish uchun xaridorlar, sotuvchilar va to'lov tizimlari bo'lishi shartdir. Tovarlarni yetkazib berish xizmati, tartibga soluvchi va nazoratchi hamda elektron tijorat maydonlari kabi boshqa ishtirokchilar ham elektron tijorat operatsiyasida ishtirok etishlari mumkin, biroq ularning ishtiroki operatsiyaning o'ziga xos holati va shartlariga bog'liq.
Davlat (tartibga soluvchi va nazoratchi) elektron tijorat operatsiyalarida muhim rol o'ynaydi. U elektron tijorat sohasida yagona davlat siyosatining amalga oshirilishini ta'minlaydi, ushbu sohadagi davlat dasturlarini tasdiqlaydi va amalga oshiradi, shuningdek, davlat organlari faoliyatini muvofiqlashtiradi. Bunga elektron tijorat uchun zarur bo'lgan infratuzilmani yaratish va qo'llab-quvvatlash, shuningdek,
uni tartibga soluvchi qonun va qoidalarni ishlab chiqish va joriy etish kiradi6. Shuni ta'kidlash kerakki, davlatning roli har bir mamlakat va uning qonunlariga qarab farq qilishi mumkin.
Xizmat ko'rsatish sohasidagi elektron tijorat operatsiyasi ishtirokchilari o'rtasidagi munosabatlarni shakllantirishda kontseptual modellar muhim rol o'ynaydi, chunki ular ishtirokchilarga o'rtadagi o'zaro munosabatlarni yaxshiroq tushunishga va tuzishga yordam beradi, elektron tijorat jarayonidagi har bir ishtirokchining roli va mas'uliyatini belgilaydi. Bu tushunmovchilik va nizolarning oldini olishga yordam beradi, chunki har bir ishtirokchi ulardan nima kutilayotganini aniq biladi. Konseptual modellar ishtirokchilar o'rtasidagi axborot, tovarlar va pul oqimini tavsiflaydi. Bu ular orasidagi munosabatlarni yaxshilashi mumkin b o'lgan silliq va samarali o'zaro munosabatlarni yaratadi va ishtirokchilarga biznes jarayonlarini optimallashtirish imkonini beradi. Bunga ma'lum bosqichlarni avtomatlashtirish, buyurtmalarni bajarish vaqtlarini qisqartirish va xizmat samaradorligi va sifatini oshiradigan boshqa imkoniyatlar kiradi. Kontseptual modellar xavfsizlik va ma'lumotlarni himoya qilish choralarini o'z ichiga oladi. Bu ishtirokchilar uchun shaxsiy va moliyaviy ma'lumotlarining himoyalanganligini ta'minlash uchun muhim ahamiyatga ega bo'lib, ishtirokchilarga mijozlar ehtiyojlarini to'laroq qondirishga yordam beradi. Bu mijozlar bilan munosabatlarni mustahkamlashga va xaridlarni takrorlashga turtki beradi. Kontseptual modellar huquqiy va me'yoriy muvofiqlikni o'z ichiga olishi mumkin, bu elektron tijorat ishtirokchilari uchun huquqiy muammolar va jazolardan qochish uchun muhimdir. Xizmat ko'rsatish sohalarida innovatsiyalar va biznesni rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlashga yordam beradi. Ular xizmatlarni yaxshilash va mijozlar bazasini kengaytirishning yangi usullarini topishga imkoniyat yaratadi.
Umuman olganda, kontseptual modellar xizmat ko'rsatish sohasidagi elektron tijorat operatsiyalari ishtirokchilari o'rtasida tuzilgan shaffof va samarali munosabatlarni yaratishga yordam beradi, bu esa ushbu sohadagi biznesning muvaffaqiyati va barqarorligini oshirishga oshirishga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, kontseptual modellar xizmat ko'rsatish sohasidagi elektron tijorat operatsiyalarida quyidagi vazifalarni bajarishda muhim ahamiyat kasb etadi:
1. Biznes strategiyasini aniqlash: Kontseptual modellar kompaniyalarga o'z biznes strategiyasini aniqlashga va o'z maqsadlariga erishish uchun Internetdan qanday foydalanishi mumkinligini tushunishga yordam beradi.
2. Maqsadli bozor auditoriyasini aniqlash: Turli modellar turli bozorlarga xizmat qilishi mumkin. Masalan, B2B modeli odatda boshqa korxonalarga mo'ljallangan bo'lsa, B2C modeli oxirgi iste'molchilarga mo'ljallangan bo'ladi.
3. Operatsiyalarni optimallashtirish: Kontseptual modellarni tushunish kompaniyalarga o'z bizneslari uchun eng mos modelni tanlash orqali o'z faoliyatini optimallashtirishga yordam beradi.
6 https://lex.uz/ru/docs/6213428
4. Mijozlar bilan munosabatlarni yaxshilash: Kontseptual modellar kompaniyalarga biznes bilan o'zaro aloqa qilishning qulay va samarali usullarini taqdim etish orqali mijozlar bilan munosabatlarini yaxshilashga yordam beradi.
5. Yangi imkoniyatlar yaratish: Konseptual modellar biznes uchun yangi imkoniyatlarni ochib, unga yangi bozorlarga chiqish yoki yangi xizmatlarni taklif qilish imkonini beradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, muayyan modelni tanlash ko'plab omillarga, jumladan, biznes turiga, uning maqsadlariga va bozorning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq bo'ladi.
Ki rishni boshqaris h serveri
Autentifikatsiya tarixi serveri
Katolog
Sotuvchi domeni
Muvofiqlashtirish domeni
Xaridor domeni
2-rasm. Elektron tijoratni amalga oshirish jarayoni7
Bugungi kunda xizmat ko'rsatish sohasida elektron tijorat operatsiyalarini amalga oshirishning bir necha turdagi konseptual modellari mavjad bo'lib, asosan quyidagi konseptual modellarni ajratib ko'rsatish mumkin:
I. Jarayon modeli - biznes yoki axborot tizimi doirasida muayyan jarayon yoki operatsiyani bajarish uchun zarur bo'lgan bosqichlar, harakatlar va o'zaro ta'sirlar ketma-ketligini tavsiflaydi. Jarayon modeli murakkab biznes-jarayonlarni
7 Muallif tomonidan ishlab chiqilgan. Maxmudov L., «Куп томонлaмa aлокaлaр билaн шaкллaнyвчи электрон тижорaтнинг тaркибий элементлaри тaснифи», «Мaxaллий мaxсyлотлaр экспортини xa^apo мaркетинг стрaтегиялaри aсосидa ривожлянтириш» xa^apo илмий-aмaлий aнжyмaн мaтериaллaри тyплaми. 1920.11.2021., 261 б.
tasavvur qilish va tartibga solish, jarayonda ishtirok etuvchi harakatlar ketma-ketligini tushunish va uning ma'lumotlar hamda hodisalar oqimini tahlil qilishda yordam beradi. Jarayon modelining asosiy elementlari quyidagilardan iborat bo'ladi:
1. Qadamlar va harakatlar: Jarayon modeli jarayon davomida bajarilishi kerak bo'lgan individual qadamlar va harakatlarni belgilaydi. Har bir bosqich operatsiyalar, ma'lumotlarni qayta ishlash, qarorlar qabul qilish va boshqa faoliyat turlarini o'z ichiga olishi mumkin.
2. Tartib: Jarayon modeli qadamlar bajarilish tartibini bildiradi. Bu oldingi qadam keyingisiga qanday ta'sir qilishini va ular o'rtasida qanday bog'liqliklar mavjudligini tushunishga imkon beradi.
3. Rollar va ishtirokchilar: Jarayon modeli jarayonni amalga oshirishda ishtirok etuvchi rollar va ishtirokchilarni belgilaydi. Masalan, bu foydalanuvchilar, tizimlar, menejerlar va jarayonga jalb qilingan boshqa tomonlar bo'lishi mumkin.
4. Kirishlar va chiqishlar: Jarayonning har bir bosqichi o'z kirishlariga (qadamni bajarishni boshlash uchun zarur bo'lgan ma'lumot yoki resurslar) va chiqishlariga (bosqich natijalari) ega bo'lishi mumkin.
5. Oqimni boshqarish: Jarayon modeli muayyan shartlar va ma'lumotlarga qarab keyingi qaysi qadam bajarilishini belgilovchi turli mantiqiy shartlar va tarmoqlarni o'z ichiga olishi mumkin.
Jarayon modeli biznes jarayonlarini tahlil qilish, optimallashtirish va avtomatlashtirish uchun kuchli vosita bo'lib, tashkilotdagi murakkab operatsiyalarni yaxshiroq tushunish va boshqarish imkonini beradi.
Jarayon modelini qo'llashda e'tiborga olish kerak bo'lgan ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Jarayon modelining afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
1. Vizualizatsiya: Jarayon modeli murakkab biznes jarayonlarini tasavvur qilish imkonini beradi, ularni barcha ishtirokchilar uchun tushunarli qilib yetkazadi. Bu harakatlar ketma-ketligini va ular o'rtasidagi munosabatlarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
2. Tahlil va optimallashtirish: Jarayon modeli joriy jarayonlarni tahlil qilish va harakatlarni optimallashtirish imkoniyatlarini aniqlash imkonini beradi. Bu xarajatlarni kamaytirish, samaradorlikni oshirish va operatsiyalar sifatini yaxshilashga yordam beradi.
3. Standartlashtirish: Jarayon modeli vazifalarni bajarish uchun standartlarni yaratadi, bu esa tashkilot faoliyatida izchillik va prognozni ta'minlashga yordam beradi. Bu, ayniqsa, xodimlar soni ko'p bo'lgan kompaniyalarda foydalidir.
4. O'zgarishlarni boshqarish: Jarayon modeli tashkilotdagi o'zgarishlarni amalga oshirishni osonlashtiradi, chunki u o'zgarishlar jarayonlarga va ular o'rtasidagi o'zaro munosabatlarga qanday ta'sir qilishini aniq ko'rish imkonini beradi.
5. Avtomatlashtirish: Jarayon modeli biznes jarayonlarini avtomatlashtirish uchun asos bo'lib xizmat qilishi mumkin, bu samaradorlikni oshirishi, xatolar xavfini kamaytirishi va topshiriqni bajarishni tezlashtirishi mumkin.
Jarayon modelining quyidagi kamchiliklarini ajratib ko'rsatish mumkin:
1. Murakkablik: Jarayon modelini yaratish va yuritish, ayniqsa, murakkab va ko'p komponentli tizimlar uchun murakkab va ko'p vaqt talab qilishi mumkin.
2. Statik: Agar biznes jarayonlari o'zgarsa yoki yangi texnologiyalar joriy etilsa, jarayon modeli eskirib qolishi mumkin. Shuning uchun ham uni muntazam yangilash va integratsiya qilish talab etiladi.
3. Tafsilotlarning yetishmasligi: Jarayon modeli haqiqiy operatsiyalarning barcha tafsilotlari va nyuanslarini o'z ichiga olmaydi, bu jarayonlarni to'liq tushunishni cheklashi mumkin.
4. Inson omillariga e'tibor bermaslik: Jarayon modeli inson omillari, motivatsiyalar va vazifalarning bajarilishiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan qarorlarning ta'sirini e'tiborsiz qoldirishi mumkin.
5. O'qitishning qiyinligi: Xodimlarni jarayon modellaridan foydalanishga o'rgatish, ayniqsa, mutaxassis bo'lmaganlar uchun qiyin bo'lishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, jarayon modellaridan samarali foydalanish ularning afzalliklari va kamchiliklari o'rtasidagi muvozanatni, shuningdek, tashkilotning o'ziga xos ehtiyojlari va xususiyatlarini hisobga olishni talab qiladi.
II. Ma'lumotlar modeli - axborot tizimi yoki biznes jarayonidagi ma'lumotlar, uning tuzilishi, aloqalari va xususiyatlarining konseptual modeli. Ma'lumotlar modeli tizimlarda ma'lumotlarni tashkil qilish, saqlash va qayta ishlash uchun asos bo'lib xizmat qiladi, bu ma'lumotlarning bir-biri bilan qanday bog'liqligini va muayyan vazifalar doirasida qanday ishlatilishini yaxshiroq tushunish imkonini beradi.
Ma'lumotlar modelining asosiy komponentlari:
1. Ob'yektlar: Ob'yektlar ma'lumot saqlanadigan muayyan ob'yektlar yoki tushunchalarni ifodalaydi. Masalan, onlayn-do'kon uchun ma'lumotlar bazasida sub'yektlar "Mahsulot", "Mijoz", "Buyurtma" va boshqalar bo'lishi mumkin.
2. Atributlar: Atributlar ob'ektlarning xususiyatlarini ifodalaydi. Masalan, "Mahsulot" ob'yekti "Nom", "Narx", "Tavsif' va hokazo atributlarga ega bo'lishi mumkin.
3. Aloqalar: Aloqalar turli sub'yektlar o'rtasidagi aloqalarni belgilaydi. Misol uchun, Buyurtmachi va Buyurtma ob'yektlari o'rtasida "Bittadan ko'p" munosabati bo'lishi mumkin, chunki bitta mijoz bir nechta buyurtmalarga ega bo'lishi mumkin.
4. Kalitlar: Kalitlar ma'lumotlar bazasidagi noyob yozuvlami aniqlash uchun ishlatiladi. Birlamchi kalit jadvaldagi har bir yozuv noyob bo'lishini ta'minlaydi.
5. Ma'lumotlar turlari: Har bir atribut o'ziga xos ma'lumotlar turiga ega, masalan, qator, raqam, sana va boshqalar, atributda qanday qiymatlarni saqlash mumkinligini aniqlaydi.
Ma'lumotlar modelidan foydalanishga misol:
Ma'lumotlar modeli ishlab chiquvchilarga, tahlilchilarga va boshqa ishtirokchilarga ma'lumotlar tuzilishi, munosabatlari va tashkilotini tushunishga yordam beradigan diagramma yoki spetsifikatsiya sifatida taqdim etilishi mumkin. U
ma'lumotlar bazasini loyihalash, so'rovlarni yaratish va axborot tizimlarida ma'lumotlarning izchilligi va yaxlitligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
Ma'lumotlar modeli o'zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega, uni qo'llashda e'tiborga olish kerak bo'lgan jihatlardan ba'zilarini keltirib o'tamiz:
Ma'lumotlar modelining afzalliklari:
1. Aniqlik va struktura: Ma'lumotlar modeli tizimdagi ma'lumotlarning tuzilishi va tashkil etilishini aniq belgilash imkonini beradi. Bu ma'lumotlarning bir-biri bilan qanday bog'liqligini aniq va tushunish imkonini beradi.
2. Unifikatsiya: Ma'lumotlar modeli ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlash uchun yagona standart yaratish imkonini beradi. Bu ishlab chiquvchilar va tahlilchilar o'rtasida moslashish va hamkorlikni osonlashtiradi.
3. O'zgarishlarga chidamlilik: Ma'lumotlar modeli ma'lumotlarni saqlashning yanada chidamli usulini ta'minlaydi, bu esa ma'lumotlar tuzilmasidagi o'zgarishlarni ilovalarga sezilarli ta'sir ko'rsatmasdan osonlik bilan amalga oshirish imkonini beradi.
4. So'rovlarni optimallashtirish: To'g'ri ishlab chiqilgan ma'lumotlar modeli ma'lumotlar bazasi so'rovlarini optimallashtirishga yordam beradi, bu esa tizim ish faoliyatini yaxshilaydi.
5. Xavfsizlik: Ma'lumotlar modeli ma'lumotlarga kirishni cheklash mexanizmlarini o'z ichiga olishi mumkin, bu xavfsizlikni yaxshilash va kirish siyosatiga muvofiqlikni oshirishga yordam beradi.
Ma'lumotlar modelining kamchiliklari:
1. Murakkablik: Murakkab ma'lumotlar modellarini yaratish va ularga xizmat ko'rsatish ko'p vaqt talab qiladigan jarayon bo'lishi mumkin, ayniqsa katta, murakkab tizimlar uchun.
2. Moslashuvchanlikning yo'qligi: Ma'lumotlar modelini biznes talablari yoki yangi funksionallikdagi o'zgarishlarga moslashtirish har doim ham oson emas, ayniqsa, agar u ilovaga to'liq bog'langan bo'lsa.
3. Migratsiya murakkabligi: Ma'lumotlar modelini o'zgartirish ma'lumotlar ko'chishini talab qilishi mumkin, bu murakkab jarayon bo'lishi va axborot yo'qolishi xavfini tug'dirishi mumkin.
4. Kontekstga e'tibor bermaslik: Ma'lumotlar modeli kontekstning ba'zi jihatlarini va ma'lumotlardan foydalanishning o'ziga xos jihatlarini e'tiborsiz qoldirishi mumkin, bu esa moslashuvning yetarli emasligiga olib kelishi mumkin.
5. Tushunish qiyinligi: Mutaxassis bo'lmaganlar uchun ma'lumotlar modeli texnik atamalar va abstraktsiyalar tufayli tushunish qiyin bo'lishi mumkin.
Ma'lumotlar modelini tanlash tashkilotning o'ziga xos ehtiyojlari va biznes maqsadlariga bog'liqligini tushunish muhimdir. To'g'ri ishlab chiqilgan ma'lumotlar modeli tashkilot ichidagi ma'lumotlarning tuzilishi, foydalanish imkoniyati va foydalanishni sezilarli darajada yaxshilashi mumkin.
III. Aktyor modeli - bu muayyan tizim, jarayon yoki o'zaro ta'sirda ishtirok etadigan rollar, ishtirokchilar va tomonlarni tavsiflash uchun ishlatiladigan tushuncha. Aktyor modeli jarayonlarda qaysi ob'ektlar ishtirok etishini, ular bir-biri
bilan qanday munosabatda bo'lishini va tizim yoki vaziyat kontekstida qanday rol o'ynashini aniqlashga yordam beradi.
Aktyor modelining asosiy elementlari:
1. Aktyorlar: Aktyorlar tizim yoki jarayonda ishtirok etuvchi ishtirokchilar yoki tomonlardir. Bular real shaxslar, guruhlar, tizimlar yoki boshqa mavhum ob'yektlar bo'lishi mumkin.
2. Rollar: Har bir aktyor turli vaziyatlarda bir yoki bir nechta rollarni ijro etishi mumkin. Rol muayyan jarayon yoki o'zaro ta'sir doirasidagi aktyorning funktsional majburiyatlari va vakolatlarini belgilaydi.
3. O'zaro ta'sir: Aktyor modeli qaysi aktyorlarning bir-biri bilan qanday maqsadda o'zaro munosabatda bo'lishini aniqlash imkonini beradi. O'zaro ta'sir axborot almashish, ma'lumotlarni uzatish, so'rovlar va javoblarni o'z ichiga olishi mumkin.
4. Bog'liqlar: Aktyor modeli qaysi aktyorlar bir-biriga bog'liqligini, ular o'rtasida qanday aloqalar va munosabatlar mavjudligini muayyan jarayonlar yoki ssenariylarda ko'rsatishi mumkin.
5. Xususiyatlar: Aktyor modeli har bir aktyorning o'ziga xos xususiyatlari va maqsadlarini tavsiflovchi atributlarini ham o'z ichiga olishi mumkin.
Aktyor modeli ushbu aktyorlarning o'zaro qanday munosabatda bo'lishini, ular qanday rollarni o'ynashini va ular o'rtasida qanday ma'lumotlar va xabarlar uzatilishini tushunishga yordam beradi. Aktyor modeli tizimlarni tahlil qilish va loyihalash, tizim ichidagi jarayonlar va o'zaro ta'sirlarga turli aktyorlarning ta'sirini aniqlash uchun muhim vositadir.
Aktyor modeli o'zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega, uni qo'llashda e'tibor berish zarur bo'lgan jihatlari quyidagilardan iborat:
Aktyor modelining afzalliklari:
1. Paralellik va masshtablilik: Aktyor modeli parallel ishlov berishni va aktyorlar o'rtasidagi o'zaro aloqani qo'llab-quvvatlaydi, bu ko'p vazifali va ko'p tarmoqli muhitlarda samarali ishlashni osonlashtiradi.
2. Modullilik: Aktyorlar mustaqil va modulli ob'yektlar bo'lib, murakkab tizimlarni ishlab chiqish, sinovdan o'tkazish va texnik xizmat ko'rsatishni osonlashtiradi.
3. Xatolarga chidamlilik: Aktyor modeli xatolarga chidamliligi yuqori bo'lgan tizimlarni yaratishga imkon beradi, chunki bir aktyorning muvaffaqiyatsizligi boshqalarning ishiga ta'sir qilishi shart emas.
4. Moslashuvchanlik: Aktyorlar o'zgaruvchan sharoit va talablarga osongina moslashib, tizimga o'zgartirishlarni osonlashtiradi.
5. Abstraktsiya: Aktyor modeli ob'ektlar o'rtasidagi o'zaro aloqalarni tavsiflash uchun vizuallikni ta'minlaydi, bu tizimni tahlil qilish va loyihalashni soddalashtiradi.
Aktyor modelining kamchiliklari:
1. Tushunishning qiyinligi: Oddiy odamlar uchun aktyor modeli tushunchalarini tushunish mavhumlik va nazariy asos tufayli qiyin bo'lishi mumkin.
2. Menejment: Aktyorlarni boshqarish va muvofiqlashtirish, ayniqsa katta va murakkab tizimlarda qiyin vazifa bo'lishi mumkin.
3. Ishlash: Ba'zi hollarda, aktyorlarni yaratish va boshqarish uchun qo'shimcha xarajatlar tufayli, ishlash boshqa yondashuvlarga qaraganda past bo'lishi mumkin.
4. Sinxronizatsiya: Aktyorlar bilan ishlash sinxronizatsiyani boshqarishni va murakkab bo'lishi mumkin bo'lgan bir vaqtda ssenariylarni boshqarishni talab qilishi mumkin.
5. Bir ma'noning yo'qligi: Amalga oshirishga qarab, aktyorlar tushunchasi turli talqin va nyuanslarga ega bo'lishi mumkin, bu esa ma'lum bir noaniqlikni keltirib chiqarishi mumkin.
Aktyor modeli taqsimlangan va parallel tizimlarni qurish uchun kuchli vositani taqdim etadi, ammo uni qo'llash tushunchalar va cheklovlarni tushunishni talab qiladi. Aktyor modelidan foydalanishni tanlash loyihaning o'ziga xos xususiyatlariga va talablariga bog'liq.
IV. O'zaro ta'sir modeli - bu tizim, jarayon yoki ssenariy doirasida aktyorlar va sub'ektlarning bir-biri bilan o'zaro ta'sir qilish usullari va mexanizmlarining konseptual modelidir. O'zaro ta'sir modeli ishtirokchilar o'rtasida ma'lumot, xabarlar, so'rovlar va javoblar almashinuvini tavsiflaydi va o'zaro ta'sir davomida qanday qadamlar hamda hodisalar sodir bo'lishini belgilaydi.
O'zaro ta'sir modelining asosiy elementlari:
1. Hodisalar: Voqealar o'zaro ta'sir doirasida sodir bo'lishi mumkin bo'lgan asosiy daqiqalar yoki o'zgarishlarni ifodalaydi. Bu aktyorlarning harakatlari, yangi ma'lumotlarning paydo bo'lishi yoki tizim holatining o'zgarishi bo'lishi mumkin.
2. Xabarlar: Xabarlar aktyorlar yoki tizimlar o'rtasida uzatilgan ma'lumotlarni ifodalaydi. Xabarlar so'rovlar, javoblar, bildirishnomalar va boshqalar kabi turli xil ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin.
3. Ma'lumotlar oqimi: O'zaro ta'sir modeli o'zaro ta'sir jarayonida ma'lumotlarning aktyorlar va tizimlar o'rtasida qanday harakatlanishini ko'rsatadi. Bu tarmoq orqali ma'lumotlarni uzatish, ma'lumotlar bazasida saqlash va boshqa operatsiyalarni o'z ichiga olishi mumkin.
4. Mantiq va ketma-ketlik: O'zaro ta'sir modeli voqealar sodir bo'ladigan va xabarlar uzatiladigan mantiq va tartibni belgilaydi. Bu muayyan voqealardan keyin qanday qadamlar sodir bo'lishini tushunishga yordam beradi.
5. Shartlar va tarmoqlar: O'zaro ta'sir modeli ma'lum shartlarga qarab turli o'zaro ta'sir yo'llarini belgilovchi mantiqiy shartlar va tarmoqlarni o'z ichiga olishi mumkin.
O'zaro ta'sir modeli ushbu jarayonni tasavvur qilish, hodisalar va o'zaro ta'sirlar ketma-ketligini tushunish va aktyorlar o'rtasida qanday ma'lumotlar uzatilishini aniqlashga yordam beradi.
O'zaro ta'sir modeli tizim va jarayonlarni tahlil qilish, loyihalash va optimallashtirishda muhim rol o'ynaydi, turli ishtirokchilarning o'zaro ta'siri va muayyan maqsadlarga erishish uchun qanday qadamlar zarurligi haqida tushuncha beradi.
O'zaro ta'sir modeli o'zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega, uni qo'llashda e'tiborga olish kerak bo'lgan ba'zi jihatlarini keltirib o'tamiz:
O'zaro ta'sir modelining afzalliklari:
1. Jarayonlarni tushunish: O'zaro ta'sir modeli tizim yoki jarayon doirasida turli aktyorlar va ob'yektlar bir-biri bilan qanday munosabatda bo'lishini to'liqroq va aniqroq tushunishga yordam beradi.
2. Bog'liqliklarni aniqlash: O'zaro ta'sir modeli tizimning turli elementlari o'rtasidagi bog'liqlik va munosabatlarni aniqlash imkonini beradi, bu esa bir qismdagi o'zgarishlar boshqalarga qanday ta'sir qilishini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
3. Ma'lumotlar oqimi tahlili: O'zaro ta'sir modeli aktyorlar o'rtasidagi ma'lumotlar, axborot va xabarlar oqimini tahlil qilish imkonini beradi, bu esa axborot almashish jarayonlarini optimallashtirishga yordam beradi.
4. Rejalashtirish va nazorat qilish: O'zaro ta'sir modeli tizimning turli komponentlari yoki tizimlar orasidagi o'zaro ta'sirlarni rejalashtirish hamda boshqarish uchun ishlatilishi mumkin.
O'zaro ta'sir modelining kamchiliklari:
1. Mavhumlik darajasi: O'zaro ta'sir modeli konseptual model bo'lib, u har doim ham real hayotdagi o'zaro ta'sirlarning murakkabliklari va tafsilotlarini to'g'ri aks ettira olmaydi.
2. Jarayonga e'tibor bermaslik: O'zaro ta'sir modeli o'zaro ta'sirlarning o'zini tavsiflashga qaratilgan, lekin bu o'zaro ta'sirlarni amalga oshirish uchun muhim bo'lishi mumkin bo'lgan jarayon tafsilotlarini hisobga olmaydi.
3. Noaniq: Tafsilot va talqin darajasiga qarab, o'zaro ta'sir modeli ba'zi jihatlarni noaniq qoldirishi mumkin.
4. Tahlilning murakkabligi: Murakkab tizimlarda, ayniqsa, ko'plab o'zaro ta'sirlar va elementlar mavjud bo'lsa, o'zaro ta'sir modelini tahlil qilish va vizualizatsiya qilish qiyinlashishi mumkin.
5. Dinamikani tavsiflashdagi cheklovlar: O'zaro ta'sir modeli ma'lumotlarning tuzilishi va oqimini tavsiflashi mumkin, lekin har doim ham o'zaro ta'sirning dinamik tomonlarini to'liq qamrab olmaydi.
O'zaro ta'sir modeli tizimdagi turli ishtirokchilar va ob'yektlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirlarni tushunish va vizualizatsiya qilish uchun foydali vosita bo'lishi mumkin. Biroq, tizimni to'liq va to'g'ri ko'rsatish uchun uni ishlatish boshqa yondashuvlar hamda vositalar bilan muvozanatli bo'lishi kerak.
V. Xavfsizlik modeli - axborot tizimlari, ma'lumotlar, ishtirokchilar va resurslar xavfsizligini ta'minlash uchun qo'llaniladigan faoliyat, siyosat, usullar va mexanizmlarning mavhum ifodasidir. Xavfsizlik modeli qanday tahdidlar paydo bo'lishi mumkinligini, tajovuzkorlar qanday zaifliklardan foydalanishi mumkinligini va bu tahdidlardan himoya qilish uchun qanday choralar ko'rilishi zarurligini tavsiflaydi.
Xavfsizlik modelining asosiy elementlari:
1. Identifikatsiya va autentifikatsiya: Xavfsizlik modeli identifikatsiya (foydalanuvchi yoki tizim identifikatsiyasi) va autentifikatsiya usullari orqali protseduralariga faqat to'g'ri ishtirokchilarning tizimga kirishini ta'minlaydi.
2. Avtorizatsiya: Xavfsizlik modeli muvaffaqiyatli autentifikatsiyadan keyin foydalanuvchilar yoki tizimlarga qanday kirish huquqlari va ruxsatnomalari berilishini belgilaydi. Bu har bir ishtirokchiga faqat ruxsat berilgan ma'lumotlar va funksiyalarga kirish huquqini ta'minlaydi.
3. Ma'lumotlarni shifrlash va himoya qilish: Xavfsizlik modeli ma'lumotlarni uzatish yoki saqlash vaqtida ruxsatsiz kirish va ushlashning oldini olish uchun ma'lumotlarni shifrlash va himoyalash usullarini belgilaydi.
4. Kirish nazorati: Xavfsizlik modeli tizimga, ma'lumotlarga va resurslarga kirishni nazorat qiluvchi kirishni boshqarish usullari hamda mexanizmlarini o'z ichiga oladi.
5. Audit va monitoring: Xavfsizlik modeli potentsial xavfsizlik buzilishlarini aniqlash va hodisalarni tahlil qilish uchun qanday hodisalar va harakatlar qayd etilishi hamda kuzatilishi kerakligini belgilaydi.
6. Xavfsizlik siyosati: Xavfsizlik modeli xavfsizlik talablari, standartlari, tartiblari va amal qilinishi kerak bo'lgan kelishuvlarni belgilaydigan siyosat hamda qoidalar to'plamini o'z ichiga olishi mumkin.
Xavfsizlik modeli ma'lumotlarning maxfiyligi, yaxlitligi va mavjudligini ta'minlashda, shuningdek, tizimni mumkin bo'lgan tahdid va hujumlardan himoya qilishda muhim rol o'ynaydi. Xavfsizlik modeli o'zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega, uni qo'llashda e'tiborga olinishi kerak bo'lgan jihatlari quyidagilar:
Xavfsizlik modelining afzalliklari:
1. Ma'lumotlarni himoya qilish: Xavfsizlik modeli ma'lumotlar va resurslarni himoya qilish uchun tizimli yondashuvni ta'minlaydi, bu ruxsatsiz kirish va ma'lumotlar sizib chiqishining oldini olishga yordam beradi.
2. Xavfni baholash: Xavfsizlik modeli potentsial tahdidlar va zaifliklarni aniqlash imkonini beradi, bu ularga adekvat javob berishni osonlashtiradi.
3. Kirish nazorati: Xavfsizlik modeli foydalanuvchining roli va vakolatiga qarab turli darajadagi kirishni ta'minlab, ma'lumotlar va resurslarga kirishni boshqarish imkonini beradi.
4. Standartlar va muvofiqlik: Xavfsizlik modeli xavfsizlik standartlarini ishlab chiqish va tegishli qoidalar hamda talablarga muvofiqlik uchun asos bo'lishi mumkin.
5. Monitoring va audit: Xavfsizlik modeli xavfsizlik bilan bog'liq faoliyat va hodisalarni kuzatish imkonini beruvchi monitoring va audit mexanizmlarini o'z ichiga olishi mumkin.
Xavfsizlik modelining kamchiliklari:
1. Murakkablik: Xavfsizlik modelini yaratish va amalga oshirish, ayniqsa, katta va murakkab tizimlar uchun murakkab va ko'p vaqt talab qiladigan jarayon bo'lishi mumkin.
2. Moslashuvchanlikning yo'qligi: Qattiq xavfsizlik siyosati foydalanuvchilar uchun cheklovlar va noqulayliklarga olib kelishi mumkin, ayniqsa ularning ehtiyojlari e'tiborga olinmasa.
3. Yolg'on pozitivlar: Qattiq xavfsizlik choralari noto'g'ri pozitivlar va bloklangan harakatlarga olib kelishi mumkin, bu esa noqulaylik va ishlashda qiyinchilik tug'dirishi mumkin.
4. O'quv xarajatlari: Xodimlarni xavfsizlik siyosatidan foydalanishga o'rgatish ko'p vaqt talab qilishi va qarshilik ko'rsatishi mumkin.
5. Haddan tashqari murakkablik xavfi: Haddan tashqari murakkab xavfsizlik siyosatlari noto'g'ri konfiguratsiyalar yoki noto'g'ri foydalanish tufayli qo'shimcha zaifliklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Xavfsizlik modelini tanlash va amalga oshirish ma'lumotlarni himoya qilish va foydalanish qulayligi o'rtasidagi muvozanatni, shuningdek, tashkilot va uning biznes jarayonlarining xususiyatlarini hisobga olishni talab qiladi.
Xizmatlar sohasida elektron tijoratni rivojlantirishda kontseptual modelni tanlash korxonalar faoliyatining o'ziga xos xususiyatlariga va uning maqsadlariga bog'liq bo'ladi hamda korxonaning katta yoki kichik biznes sub'yekti ekanligi alohida ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda, kichik biznes sub'yektlarining elektron tijoratni joriy qilishdan asosiy maqsadiga qarab yuqorida tahlil qilingan modellarni birini tanlashlari mumkin. Ushbu modellarni maqsadlariga ko'ra quyidagicha tavsiflash maqbul deb hisoblaymiz.
Jarayon modeli - ish oqimlari va operatsiyalar ketma-ketligiga qaratilgan. Ushbu model biznes jarayonlarini boshqarish va optimallashtirish muhim bo'lgan korxonalar uchun foydalidir.
Aktyor modeli - elektron tijoratda ishtirok etuvchi aktyorlarning rollari va harakatlarini tavsiflaydi. Bu turli tomonlar o'rtasidagi mas'uliyat va o'zaro munosabatlarni aniqlash uchun maqbul yechim bo'lib xizmat qiladi.
Ma'lumotlar modeli - elektron tijorat uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarning tuzilishi va tashkil etilishiga qaratilgan bo'lib, bu murakkab ma'lumotlarni boshqarish va axborot resurslarini talab qiladigan korxonalar uchun foydali bo'lishi mumkin.
O'zaro ta'sir modeli - tizimlar va foydalanuvchilar o'rtasidagi aloqaga urg'u beradi. Bu foydalanuvchi tajribasi va interfeysi muhim ahamiyatga ega bo'lgan xizmatlar uchun ideal yechimdir.
Xavfsizlik modeli - elektron tijoratning barcha turlari uchun muhim, lekin ayniqsa nozik ma'lumotlar va moliyaviy operatsiyalar bilan shug'ullanuvchilar uchun juda ahamiyatlidir. Bu ma'lumotlar va tranzaktsiyalar, firibgarlik va xakerlikdan himoyalanganligini ta'minlashga yordam beradi.
Xizmat ko'rsatish sohasidagi kichik korxonalar yuqori natijalarga erishishi uchun ushbu modellarning kombinatsiyasidan foydalanishganlari ma'qul. Misol uchun, agar biznes onlayn maslahatlarga asoslangan bo'lsa, "o'zaro aloqa modeli" mijozlar bilan sifatli muloqotni ta'minlash uchun vosita bo'lishi mumkin, "xavfsizlik modeli" esa mijozlarning shaxsiy ma'lumotlarini himoya qilish uchun zarur bo'ladi.
Shuni ham hisobga olish kerakki, "ma'lumotlar modeli"dan samarali foydalanish mijozlar va xizmatlar ma'lumotlarini boshqarishga yordam beradi. Ushbu modellar kombinatsiyasini ishlab chiqish kichik korxonalar uchun qiyinchilik tug'dirmaydi, soda va ko'p xarajat talab etilmaydigan ish bo'lib hisoblanadi.
Xuddi shunday, xizmatlar sohasida yirik biznes sub'yektlarida elektron tijoratni rivojlantirishda, uning ko'lami, faoliyat turi va maqsadidan kelib chiqib konseptual modellardan birini tanlashi yoki ularning kombinatsiyasidan foydalanishi mumkin.
Masalan, "Jarayon modeli" ko'plab o'zaro bog'liq faoliyat va jarayonlarga ega bo'lgan yirik kompaniyalar uchun foydali bo'lishi mumkin. U biznes jarayonlarini optimallashtirish va avtomatlashtirishga yordam beradi, bu esa masshtablilik va samaradorlik uchun muhimdir. "Aktyor modeli" keng boshqaruv tuzilmasi va ko'plab o'zaro ta'sir qiluvchi tomonlarga ega yirik tashkilotlarning talablariga javob beradi. Bu elektron tijorat jarayonidagi har bir ishtirokchining roli va mas'uliyatini aniqlashga imkon beradi. "Ma'lumotlar modeli" katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlaydigan yirik kompaniyalar uchun ayniqsa muhimdir. Bu tahlil qilish, qaror qabul qilish va takliflarni shaxsiylashtirish uchun muhim bo'lgan ma'lumotlarni tuzish hamda boshqarishga yordam beradi. "Aktyor modeli" mijozlarni jalb qilish va saqlab qolishning kaliti bo'lgan foydalanuvchi tajribasi va interfeyslariga urg'u beradi, ayniqsa keng ko'lamli xizmatlarga ega yirik kompaniyalarda bu model juda asqotadi. "Xavfsizlik modeli" elektron tijoratning barcha turlari uchun juda muhim, lekin ayniqsa, kiberhujumlar nishoniga aylanishi mumkin bo'lgan va katta hajmdagi nozik ma'lumotlarni himoya qilishi kerak bo'lgan yirik kompaniyalar juda zarur bo'lib hisoblanadi.
Yirik korxonalar samarali boshqaruv, xavfsizlik, foydalanuvchi tajribasi va ma'lumotlarni boshqarishni ta'minlash uchun ushbu modellarning barchasini birlashtirgan integratsiyalashgan yondashuvni talab qilishi mumkin. Bundan tashqari, raqobatbardosh bo'lishi va bozorning o'zgaruvchan ehtiyojlarini qondirish uchun elektron tijoratning joriy tendentsiyalari hamda innovatsiyalaridan xabardor bo'lishi ham talab etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. https://edisciplinas.usp.br/pluginfile.php/4312922/mod resource/content/2/Erik %20-%20The%20Second%20Machine%20Age. pdf
2. https://lex.uz/ru/docs/6213428
3. https://www.amazon.com/Concept-Corporation-Peter-Drucker-ebook/dp/B0747PH9WV?ref =ast author dp
4. https://www.statista.com/statistics/379046/worldwide-retail-e-commerce-sales/.
5. https://www.thriftbooks.com/w/distributed-operating-systems andrew-s-tanenbaum/411885/#edition=2335869&idiq=3920130
6. Maxmudov L., «Куп томонлама ало;алар билан шаклланувчи электрон тижоратнинг таркибий элементлари таснифи», «Махаллий махсулотлар
экспортннн xanK;apo MapKeTHHr CTparernanapH acocnga pHBO^narnupHrn» xan^apo HHMHH-aManHH aH^yMaH MarepnamapH TynnaMH. 19-20.11.2021., 261 6.
7. Maxmudov L.U., "Xizmatlar sohasida elektron tijoratning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari" nomli PhD dissertatsiyasi. Samarqand iqtisodiyot va servis instituti -2023 y.
8. Oracle MDH. https://www.oracle.com/cis/cx/ecommerce/what-is-ecommerce/
