CC BY
56DOI 10.24412/2181-1431-2023-2-23-36
Akbaraliyev B.B., Babadjanov E.S., Xoliqnazarov R.H.
HUJJATLARNI BOSHQARUVCHI AXBOROT TIZIMLARINI ISHLAB CHIQISHDA MATEMATIK MODELLASH USULLARI TAHLILI
Akbaraliyev B.B.- t.f.d., Soliq qo'mitasi huzuridagi Fiskal instituti o'quv ishlari bo'yicha prorektori, Babadjanov E.S.- PhD. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU TAD kafedrasi doktoranti, Xoliqnazarov R.H. - Soliq qo'mitasi huzuridagi Fiskal instituti o'quv jarayonini tashkil etish bo'limi metodisti.
Annotatsiya. Mazkur maqolada axborot tizimlari va ulardagi ob'ektlar va sub'ektlararo axborot oqimini boshqarishni loyihalashtirish uchun mavjud asosiy matematik modellar tahlili misollar yordamida tadqiq etilgan. Natijada katta masshtabli tashkilotlar doirasida elektron hujjat aylanish samaradorligini oshirish maqsadida dinamik hujjat aylanish tizimining matematik modeli ishlab chiqilgan. Modelni qurish uchun ob'ekt sifatida oliy ta'lim muassasi (OTM) qaralgan.
Kalit so'zlar: axborot tizim, EHAT, matematik model, to'plam va graflar nazariyasi
НОВЫЙ ПОДХОД К МЕТОДАМ МОДЕЛИРОВАНИЯ СИСТЕМ ЭЛЕКТРОННОГО ДОКУМЕНТООБОРОТА
Акбаралиев Б.Б. - д.т.н., проректор по учебной работе Фискального института при Налоговом комитете, Бабаджанов Э.С. - PhD., докторант кафедры СПП ТАТУ имени Мухаммада аль-Хорезми, Холикназаров Р.Х. - методист отдела организации учебного процесса Фискального института при Налоговом комитете.
Аннотация. В данной статье на примерах изучен анализ существующих основных математических моделей проектирования информационных систем и их объектов и управления межпредметными информационными потоками. В результате была разработана математическая модель динамической системы документооборота с целью повышения эффективности электронного документооборота внутри крупных организаций. В качестве объекта построения модели рассматривалось высшее учебное заведение (ВУЗ).
Ключевые слова: информационная система, СЭДО, математическая модель, теория графов.
NEW APPROACH TO MODELING METHODS FOR EDMS
Akbaraliev B.B.,. - DSc., Vice-Rector for Academic Affairs Fiscal Institute, Babadzhanov E.S. - PhD., Doctoral student of the TUIT named after Muhammad al-Khwarizmi, Kholiknazarov R.H. - methodologist of the department of organization of the educational process of the Fiscal Institute.
Annotation. This article analyzes the existing basic mathematical models for designing information systems and their objects and managing interdisciplinary information flows using examples. As a result, a mathematical model of a dynamic document management system was developed in order to increase the efficiency of electronic document management within large organizations. A higher educational institution (HEI) was considered as the object of the model construction.
Key words: EDMS, information system, mathematical model, set and graph theory.
Axborotlarni kun sayin tobora ortib borayotgan davrda hujjatlarni saqlash, qayta ishlash va uzatish tezligining ishonchliligiga qo'yiladigan talablar, qog'ozdan elektron hujjat aylanishiga o'tish kechiktirib bo'lmaydigan va doimo takomillashtirilishi lozim bo'lgan muammo hisoblanadi. Keng ko'lamli, yuqori darajada tashkil etilgan elektron hujjat aylanish tizimini (EHAT) amalga oshirish katta miqdordagi resurslarni talab qiladigan mashaqqatli va
uzoq vaqt davom etadigan jarayondir. Uni yaratish va aniq vazifalarga moslashtirish, ilg'or NJ
3
Kirish.
usullardan foydalangan holda universal dizayn yechimlarini ishlab chiqishni tizimli tahlil va matematik modellashtirish usullaridan foydalanmasdan hal qilib bo'lmaydi.
Avvalo model so'ziga ta'rif beradigan bo'lsak u lotincha modulus so'zidan olingan bo'lib, o'lchov, me'yor degan ma'noni anglatadi. Keng ma'noda model bu biror ob'ekt yoki ob'ektlar tizimini namunasidir. Matematik modellar yordamida moddiyat, iqtisodiyot, halq ho'jaligi va ishlab chiqarish ob'ektlari va ulardagi jarayonlarni kuzatish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi. Matematik modellashtirish - u yoki bu sohada kechadigan jarayonlarni tenglamalar, tengsizliklar, funksional, logik sxemalar orqali ifodalash deb tushuniladi.
Tegishli adabiyot manba'lari tahlili
Bosqaruv axborot tizimlarini ishlab chiqishda matematik modellar qo'llaniladi. Bu modellar predmet soha tuzilmasi, asosiy ob'ektlar va sub'ektlar, elementlardagi qonuniyatlar va munosabatlarni aniqlash, axborot tizimini optimallashtirish va asosiy chegaraviy mezonlarini ajratib ko'rsatishga yordam beradi. Bu EHAT ga tegishlidir. Hujjatlarni boshqaruvchi axborot tizimlarini qurish masalaga doir bo'lgan matematik modellarning quyidagi turlarini keltirish mumkin: to'plamlar nazariyasi, graflar nazariyasi, avtomatik, funksional, deskriptor. Endi xar bir matematik modellar tahlil qilib chiqshdavsh.
To'plamlar nazariyasi modellar. Bu modellar ob'ektlarni to'plam elementlari va ularning o'zaro ta'sirini to'plam operatsiyalari sifatida tasvirlaydi. Matematik modelni qurish hujjat aylanuvi bilan bog'liq dastlabki ma'lumotlarni taqdim etish uchun yagona tuzilmani shakllantirishda zarur bo'ladi. Matematik model to'plamlar nazariyasi nuqtai nazaridan tuziladi. Bunday modelga misol sifatida [1] da taklif qilingan algebraik tuzilmani keltirish mumkin:
Si = (LipTi]),i = 1.....1; j = 1...../, (1)
Lij = {DNij,Pij,Aij}, Ti} = [DNij.Pij.Aij]
bu yerda St - axborot oqimlari qaralayotgan tarkibiy bo'lim; L^ -)-bo'limdan joriy i-bo'limga kiruvchi ma'lumotlar; T^ - joriy i-bo'limdan j-chi bo'limga chiquvchi ma'lumotlar; i- umumiy tashkiliy tuzilmadagi bo'lim kodi; j - hujjat aylanishi jarayonida i-bo'lim bilan o'zaro aloqada bo'lgan bo'lim kodi. Axborot oqim parametrlari algebraik tuzilmada taqdim etiladi: P^qq -hujjat nomi; DN^y^- talab qilinadigan hujjatni taqdim etish muddati yoki davri; A^qq- ijrochi.
Bo'limlar orasidagi oqimlarni modellashtirish uchun mualliflar o'zaro ta'sir matritsalaridan foydalangan. Matritsa har bir bo'lim uchun alohida tuziladi va har bir tarkibiy bo'lim funktsiyalarini ko'rsatadigan kirish-chiqish ma'lumotlarini o'z ichiga oladi. Bu modelning afzalligi uning etarlicha universalligi va to'liqligi, berilgan ish ko'rsatkichlari asosida bo'limlarda hujjat aylanish jarayonini baholash va optimallashtirish imkoniyatidadir. Lekin, ishda hujjat aylanishi ob'ektlari, ob'ektlar va sub'ektlar bilan o'zaro aloqa operatsiyalari to'liq berilmagan, EHAT foydalanuvchi roli, turli darajadagi foydalanuvchilarga turli operatsiyalarni bajarish bo'yicha cheklovlar hisobga olinmagan.
To'plamlar nazariyasi yordamida axborot tizimi modeli [2] da keltirilgan. Model mualliflari uchun axborot ob'ekti (AO) tushunchasi asosiy hisoblanadi. Qoida tariqasida, predmet sohaga tegishli har bir ob'ekt berilgan atributlar to'plami qiymatlari bilan tavsiflanadi. Shuning uchun axborot ob'ekti tartiblangan juftliklar to'plami sifatida aniqlanadi:
x = {(a1, d-t), (a2, d2),..., (an, dn)}, at ^ aj, i ^ j, i,j E [1,...,n], (2) at - atribut nomi; di - atribut qiymati.
Mualliflar axborot tizimini axborot sxemasi ko'rinishida axborot ob'ektlari to'plami orqali taqdim etadi:
S = (A,D,T,$,5), (3)
bu yerda A = [a1, ...,ak] - axborot ob'ektlarining atributlari; D = [D1>, ...,Dm} - mumkin bo'lgan atribut qiymatlari; T = {Tv ...,Ti] - ob'ekt turlari to'plami; (p.A^D har bir atributga uning mumkin bo'lgan qiymatlari to'plamini bog'lanishi; 8-T ^2A - har bir tur uchun uning elementlarining atributlari to'plamini belgilanishi.
Graflar nazariyasi modellar Bu matematik modellar to'plamlar nazariyasidan foydalangan holda hujjat aylanishi ob'ektlarini graf ko'rinishidagi tasvirlaydi. Ushbu turdagi modellardan biri [3] ishda keltirilgan. Bunda hujjat aylanuvi jarayoni ko'plab ishtirokchilarning hujjatlar ustida bajariladigan harakatlari sifatida taqdim etiladi:
XM = {F,H,S], (4)
bu yerda XM hujjat aylanishning formal modeli; F - ishtirokchilar to'plami; H - harakatlar to'plami; S - holatlar to'plami. Yuqorida ko'rib chiqilgan modellardan farqli ravishda bu model bir vaqtda foydalanuvchilar va ular bajaradigan amallarni o'z ichiga oladi [4]. Muallif EHAT uchun graf modelini qurishning quyidagi qoidalarini beradi: S - cho'qqilar mumkin bo'lgan holatlar to'plamidan hosil bo'ladi va H - graf qirralari harakatlar to'plami yordamida o'rnatiladi. Buni quyidagi ayniyat orqali ifodalash mumkin: v(i) = S(i) va e(i) = H(i), i e I,i = l,...,n.
Hujjat aylanishda graf cho'qqilari o'zaro qirralar orqali bog'lanib, bunda faqat cho'qqilararo harakatlar mos kelishi va unga qirralar holat mos bo'lishi lozim:
e,agar qirra bor bo'lsa;
(5)
0, agar qirra yo q bo Isa. Qirralar yo'nalishi hujjat oqimi jarayonidagi holatlar izchilligini ifodalaydi. Mazkur modelga mos misol ko'rib chiqamiz. Unda hujjatlar F1,...,F10 kabi modellashtirish jarayonida qo'llaniladigan turli shakllar bilan belgilanadi. Hujjatlar bo'yicha holatlarni o'zgartirish uchun bajariladigan harakatlar D1,...,D10 bilan, bu amallarni bajaruvchilar esa U1,...,U10 to'plamlari bilan ifodalanadi (1-rasm).
1-rasm. Graflar nazariyasi modeliga misol
Graflar nazariyasi asosida hujjat aylanishda mumkin bo'lgan stsenariylar (Sen) graf yo'llari bilan bog'lanadi. Misol uchun ikkita mumkin bo'lgan yo'nalish bo'lsin:
Sen1=D1, D3, D5, Sen2 = D2, D4, D6, D7.
Yuqoridagi stsenariylarga mos xujjat aylanish matritsasi tuziladi. Matrisa (ustun-holatlar, qator-harakatlar, katakcha-hujjat aylanish bosqichlari) elementlari mos keladigan joriy harakat va holat kesishmasidan to'ldiriladi. Ushbu matritsa quyidagi umumiylikni beradi: jarayondagi hujjatlar harakati uchun barcha mumkin bo'lgan stsenariylarini, hujjatlarning holatlarini va ishtirokchilarni aniqlaydi. Mullaiflar bunga qo'shimcha yangi graflarni qurishda zarur bo'lgan birlashma va kesishma, ayirma va ko'paytma kabi xujjat aylanishidagi operatsiyalarni matematik ifodalovchi qoidalarni kiritishgan.
Ushbu taqdim etilgan modelni yanada rivojlantirish mumkin. Chunki unga ko'p foydalanuvchilik nuqtai nazaridan kirishlar va foydalanuvchilar toifalari e'tiborga olinmagan hamda holatlar tushunchasi atributlar/parametrlar to'plami darajasida ochib berilmagan. №
5
Matematik modelni ifodalash uchun [5] ishdagi graflar usulda mualliflar predmet sohasini tahlil qilish jarayonida ma'lumotlarni bir nechta toifaga ajratgan: faktografik, ma'lumotnomalar, ko'rsatkichlar, metama'lumotlar modeli. So'ngra metama'lumotlar strukturaviy matematik modeli sintez qilingan:
Mfd=F(Mp,Ms), (6)
bu yerda Mfd-faktografik ma'lumotlar modeli; Mp - ko'rsatkichlar modeli; Ms-ma'lumotnomalar modeli; F-faktografik ma'lumotlarni akslantirish.
Shunday qilib, graf ko'rinishidagi ushbu model ba'zi ko'rsatkichlar va ma'lumotnomalarning qiymatlari bilan bog'liq holda ma'lumotlarni taqdim etishga urg'u beradi. Bu ma'lumotlar bazasida ularni tashkil qilish uchun ma'lumotlarni moslashuvchan tarzda tuzish, shuningdek, berilgan strukturaviy model asosida yangi hujjatlarni yaratish imkonini beradi. Lekin muallif faqat ma'lumotlar modelini foydalanuvchilar va ob'ektdagi harakatlardan ajratilgan holda qaragan, bu esa model bilan solishtirganda kamchilik hisoblanadi [4].
Avtomatik modellar. Avtomatika nazariyasiga asoslangan hujjat aylanuvining matematik modeli [6] ishda keltirilgan. Avtomatik - bu A* dan ma'lum ketma - ketliklarni taniydigan ba'zi bir faraziy qurilma, bu yerda A-cheklangan alifbo va A*-alifbo belgilarining barcha mumkin bo'lgan kombinatsiyalari. Turli xil avtomatlar A* ning turli xil ketma-ketliklarini taniydi. M avtomati tomonidan qabul qilingan A to'plamidagi belgilar to'plami A alifbosi ustidagi til deb ataladi, berilgan cheklangan alifbo uchun avtomat S holatlari to'plamidan va o'tish funktsiyalari deb ataladigan F-.AxS ^ S funktsiyalari to'plamidan iborat. S to'plamida s0 boshlang'ich holati va T ning bir yoki bir nechta yakuniy (hal qiluvchi) holatlari mavjud. Shunday qilib, mashina quyidagi beshlik bilan belgilanadi:
(A,S,So,T,F). (7)
O'tish funksiyasini [6] ish muallifi quyidagicha aniqlaydi: agar avtomat s holatida bo'lsa va A dan a ni o'qisa, unda (a,s) argumenti F uchun kirish hisoblanadi va F (a, s) keyingi qadamni aniqlaydi. Bunda hujjat aylanishi modeli va avtomatik model o'rtasida quyidagi muvofiqlik mavjud:
{{A} = { U}, {S} = {F}, so = fo, {S} = [Fk], {F} = {D}}. (8)
Bundan tashqari, hujjat aylanuvi modelini tavsiflash uchun avtomatlardan foydalanishning bir nechta misollari ko'rib chiqiladi. Muallif bir holatdan ikkinchisiga o'tish sxemasini jadvallar shaklida tasvirlashni taklif qilgan (1-jadval):
Avtomatik o'tish funksiyasi [6]
F s0 s 1 s2
a s 1 S 1 s2
b s2 s2 s 1
Masalan, agar S0 avtomatining holati a tomonidan o'qilgan bo'lsa, u holda s-i^ holatiga o'tilsin. Hujjat aylanishining avtomatik graf modelini yaratish metodologiyasi [7] ishda ko'rib chiqilgan bo'lib, unda muallif graflar nazariyasi va avtomatlar nazariyasini birlashtiradi. Shu bilan birga, graflar nazariyasi rasmiy modelning o'zaro bog'liqligini aks ettirishga, hujjat aylanishi ishtirokchilari o'rtasida o'rnatilgan aloqalarni, matritsalar yordamida hujjatlar bilan o'zaro munosabatlarni vizual tarzda namoyish etishga imkon beradi. Boshqa tomondan, avtomatika nazariyasini qo'llash hujjat aylanishi jarayonlari ishtirokchilari o'rtasida hujjatlar harakatining tarmoqlanish mantig'ini amalga oshirishga imkon beradi. Avtomatlardan foydalanib, hujjat aylanishi jarayonlari oldindan aytib bo'ladigan xatti-harakatlar va tavsiflangan interfeyslarga ega elementlar shaklida taqdim etilishi mumkin.
Muallif [7] ishda quyidagi hujjat aylanuvining avtomatik modelini taklif qiladi:
DT = (Q,I,S,q0,F), (9)
6
bu erda Q-F to'plamiga o'xshash hujjatlar holatlarining cheklangan to'plami; Г-kirish alifbosini tashkil etuvchi va hujjat aylanuvi tizimiga kirishni ifodalovchi kirish belgilarining cheklangan to'plami; S - argumentlari joriy holat va kirish belgisi bo'lgan va qiymati yangi holat bo'lgan o'tish funktsiyasi; q0 - Q to'plamidan boshlang'ich holat (yoki boshlang'ich holatlar to'plami); F Q to'plamidan tugatish yoki ruxsat berish holatlari to'plami. Q avtomatlarining holatlari to'plami hujjatlar to'plamidan olinadi.
Yakuniy holatni aniqlash uchun muallif quyidagi qoidadan foydalanadi: agar u bir yoki bir nechta kiruvchi aloqalarga ega bo'lsa va bitta chiquvchi bo'lmasa, holat yakuniy hisoblanadi. Shtatlar boshlang'ichdan oxirigacha tartibda joylashtirilgan.
Shuningdek, hujjat aylanishining avtomat modelini ierarxik yakuniy avtomat ko'rinishida taqdim etish, uning xususiyatlari va arxitekturasi [7] ishda tasvirlagan.
Hujjat aylanishi modelini avtomat model ko'rinishida taqdim etish murakkab jarayonlarni alohida avtomatlar ko'rinishida aks ettirishga imkon beradi, ularning har biri hujjat aylanishi ishtirokchisining xatti-harakatlarini modellashtiradi. Graflarni qo'llash avtomatlarning bog'liqligini tavsiflashda graflar nazariyasining rivojlangan apparatidan foydalanishga imkon beradi.
Taklif qilingan modelning avfzalligi uning to'liqligi, universalligi, graflar va avtomatlar nazariyalarining ko'plab vositalaridan foydalanish imkoniyati hisoblanadi.
Funktsional modellar. Hujjat aylanish tuzilmasini taqdim etishning yana bir yo'li IDEF0 kabi turli notatsiyalardan foydalanishdir. Birinchidan, bu predmet sohasidagi jarayonlarni aniq ko'rsatish imkonini beradi; ikkinchidan, IDEF0 diagramma yordamida kirish va chiqish ma'lumotlari, boshqaruv ta'sirlari va mexanizmlarini ko'rsatish uchun qulaydir. IDEF0 notatsiyasi odatda, jarayon yoki tizimni bloklar sifatida taqdim etilgan individual komponentlar to'plami sifatida ko'rsatadi. Bu modelning yuqori darajasidan pastroq yoki o'ziga xos darajaga o'tishga imkon beradi. Dekompozitsiya jarayoni modelni tavsiflash darajasi topshiriq talablariga javob berguncha davom etadi.
Axborot tizimlari qurilishini tavsiflash uchun IDEF0 diagrammalaridan foydalanishga misol sifatida texnik diagnostika tizimlari (TDT) uchun intellektual axborot texnologiyalarini (IAT) yaratishni keltirish mumkun [8]. Tizimni nazariy-to'plam ifodasida [8]ish muallifi funktsional modelga tayangan (2-rasm). Bu TDT uchun IATni yaratish jarayonini tizimli modellash mazmunli ifodalashga asos bo'lgan.
Tashxiz bo'yicha normativ talablar
Tasvirni qayta ishlashning model va usullar
Dasturchi (personal)
IAT modellari va OD tasvirni qayta ishlash usullarini ishlab chiqish
Vaziyatlarda qarorlar qabul qilish (Q.Q.Q.) model va usullar
TDT uchin IAT IDEFO funksional model
ML bilan vaziyat larni yechishda IAT intellectual usul va modellar yaratish ^
Intellektual TDTni axborot
mod el i va arxitekturasini ishlab chiqish д
OD tasvirni qayta ishlashningyangi model va usullari
QQQ.ni qollab-qubbatlash yangi model va usullari
TDT ning axborot modeli
IAT ning
vositalar (dasturiy) muhiti
Texnik muhit
2-rasm. IAT funksional modeli
N> 7
3-rasm. "IATning funktsional modelini yaratish" blokining dekompozitsiyasi
Keyin sxema dekompozitsiya qilinadi, ya'ni umumiy funktsional sxemaning har bir blokidagi ichki jarayonlar alohida tasvirlanadi (3-rasm). Katta vazifani alohida kichik vazifalarga bo'lish orqali nafaqat axborot tizimini ishlab chiqish soddalashadi, balki batafsil funktsional modelga ham erishiladi. Bunday model tizimda nima sodir bo'lishi, u qanday boshqarishi, qaysi ob'ektlarni o'zgartirishi, o'z funktsiyalarini bajarishda qanday vositalardan foydalanishi va nima ishlab chiqarishini tavsiflaydi.
Shunday qilib, umumiy funktsional diagrammani tuzish va uni keyinchalik kichikroq bloklarga ajratish ko'rib chiqilayotgan jarayonlarning asosiy funktsional vazifalari doirasini, ularning tuzilishini, ishtirokchilarini, tizimning kirish-chiqish elementlarini ajratib ko'rsatishga imkon beradi. Axborot tizimlarini loyihalashda funktsional modellarni qurish muhim bo'lib, uning yordamida predmet sohasidagi jarayonlarni yanada aniqroq va tizimli ravishda aks ettirish mumkin. Shuning uchun, IDEF0 diagrammalarini hujjat aylanishning ichki jarayonlarini tavsiflash va ularni tahlil qilish bosqichida qo'llanilishi kerak.
Deskriptor modellar. Deskriptor modeli deganda ob'ektlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirning turli usullarini amalga oshirish imkonini beruvchi gibrid tipdagi modellar tushuniladi. Bu predmet sohasi uchun ob'ekt xarakterli modelni ishlab chiqish, uning tavsifi to'plamning tavsifi sifatida eng qulay tarzda qurilgan:
• hujjatlar va ular o'rtasidagi munosabatlar;
• xujjatlarda ko'rsatilgan dasturiy ta'minot (SW) jarayonlari va hodisalarining asosiy semantik mazmunini ifodalovchi xususiyatlar va xususiyatlar o'rtasidagi munosabatlar.
Ushbu turdagi model hujjatlar to'plamini tavsiflash uchun [9] da keltirilgan. Hujjatlar to'plami D — (d1,d2,...,di,...,dm) bo'lsin. Xususiyatlar to'plami mualliflar tomonidan X0 sifatida belgilangan va u ikkita kichik to'plamga bo'lingan:
- faktik, qat'iy belgilangan tuzilishga ega;
- mazmunli, zaif strukturali yoki uning to'liq yo'qligi bilan tavsiflovchilar yordamida tasvirlangan.
U holda hujjatlarning faktografik xususiyatlari nomlari - X — (x1,x2,...,xj,...,xn) va xususiyatlari qiymatlari - X*
— 1, ^2, . . ., ,...,% n) kichik to'plami;
T = (t vt2,...,tk,...,tp) - predmet sohasining ba'zi T0 tezaurusi tavsiflovchilarining nomlari to'plami, T* = (tl,t2.,---,tk>--.>tp) - Tga mansub deskriptorlarning semantik qobiliyatlari majmui. tk hujjat mazmuni ifodasi uchun deskriptorning semantik qobiliyatining o'lchovi tk bilan belgilangan va bu 0 dan 1 gacha qiymatlarni oladi (i = l,...,m,k = l,...,n).
Qabul qilingan gipotezaga muvofiq, hujjatning asosiy semantik mazmuni ular o'rtasida berilgan munosabatlar bilan tavsiflovchilar to'plami bilan tavsiflanishi mumkin. Keyin hujjatning qidiruv tasviri dt
POD(di) = (tilt**1,ti2t**2.....tikt*k.....tipt*p). (10)
Shunga ko'ra, modelni qurishda har bir hujjat quyidagicha tavsiflanadi:
di = (XiiXii,Xi2xi2,...,xijxij,...,xinxin,tiltil,ti2ti2,...,tiktik,...,tiptip), (11)
va barcha hujjatlarning jami ularning matritsasi bilan ifodalanishi va jadval shaklida yozilishi mumkin. Jadval quyidagi qoida bo'yicha to'ldiriladi: har bir ustun xususiyatlar to'plamidan xususiyat nomiga, qator esa hujjat tavsifiga mos keladi. Chorrahada mulkning qiymati kiritiladi.
Deskriptor modellari axborot tizimlari va resurslarini, ayniqsa tarmoqni tavsiflashda faol foydalaniladi. Masalan, [10,11] da deskriptor modelining o'zgarishi, RDF (Resurs tavsifi ramkasi) ko'rib chiqilgan. RDF modeli resurslarni va ular o'rtasidagi munosabatlarni tavsiflaydi. RDFdagi resurs tavsifi - bu resurs xususiyatlari haqidagi bayonotlar to'plamidir. Har bir da'vo uchlikdir: resurs, nomlangan xususiyat va uning qiymati. Hujjatlar to'plamidagi ikkilik munosabatlarni ko'rsatish orqali hujjatlar o'rtasidagi aloqalar [11] da o'rnatiladi. Ularni RDF qoidalariga muvofiq A(R,V) shaklida yozilishi mumkin: R ob'ekti V qiymatili A atributiga ega.
Shunday qilib, deskriptor modellari (va ayniqsa, RDF) ular bilan bog'liq bo'lgan xususiyatlarga ega hujjat aylanuvi ob'ektlarining modellarini tavsiflash imkonini beradi. Ushbu modellar faqat ob'ektlarning faktlari va xatti-harakatlarini tavsiflash va tushuntirish uchun mo'ljallangan. Bu ularni optimal parametrlarni topish uchun ishlatiladigan me'yoriy modellardan sezilarli darajada ajratib turadi. Bu EDMSni loyihalashda ulardan foydalanishni istisno qiladigan tavsiflovchi modellar asosida optimallashtirish muammosini o'rnatishning mumkin emasligidir.
Taxlil natijalari muxokamasi
Endi yuqoridagilardan kelib chiqib EDMSning matematik modellarini tavsiflashning mavjud usullarini tahlil qilish natijalari bo'yicha quyida qisqacha sharx berib chiqish mumkun.
To'plam-nazariy modellar o'zining soddaligi bilan ajralib turadi va mavzu sohasida sodir bo'layotgan jarayonlarni etarli darajada to'liqlik bilan tavsiflashga imkon beradi, lekin ular grafik tasvirga ega emas. Graflar nazariyasi modellarda to'plamlar nazariyasiga asoslangan model uchun ham nazariy asos, ham grafiklar ko'rinishidagi grafik tasvir mavjud bo'lib, bu, shubhasiz, ushbu turdagi modelni istiqbolli va ko'p holatlarda qo'llash imkonini beradi. Avtomat modellari bir xil printsipdan foydalanadi, lekin to'plamlar nazariyasiga emas, balki avtomatlar nazariyasiga asoslanadi va graflar nazariyasi bilan to'ldirilishi mumkin. Avtomat modeli yordamida ish jarayoni ob'ektlarining holatini o'zgartirish jarayonlarini tasavvur qilish mumkin, ammo graflar nazariyasi modeli bilan taqqoslaganda, [6,7] da keltirilgan model, ayniqsa muhimligini hisobga olgan holda, juda og'ir va murakkab ko'rinadi. ish oqimi strukturasining murakkabligi bilan avtomat modelining murakkabligini oshirish. Funktsional modellar juda vizual grafik tasvirga ega, ammo ular matematik modelni almashtira olmaydi. Shu bilan birga, ushbu turdagi modellarning afzalliklaridan mavzu sohasidagi biznes jarayonlarini ifodalash, shu bilan matematik modelni to'ldirish va ochish uchun foydalanish tavsiya etiladi. Deskriptor modellari juda oddiy modellardir, lekin ulardan foydalanish ma'lum darajadagi abstraktsiya bilan chegaralanadi va faqat tor sohalarda mumkin. Bundan tashqari, tavsiflovchi xususiyat ular asosida optimallashtirish muammosini hal qilish № imkoniyatini istisno qiladi.
Tahlil qilishda har xil turdagi modellar ko'rib chiqildi, lekin EDMS nuqtalari va universalligi bilan boshqalardan farq qiluvchi graflar nazariyasi va avtomat-graf modellarni taqdim etgan [4,5,6,7] adabiyotlarni alohida ajratish mimkun. Ammo bu ba'zi jihatlarni hisobga olmaydi, ularning ba'zilari boshqa ilmiy ishlarda ko'rib chiqiladi:
- hujjatning metama'lumotlar ko'rinishida ifodalangan ichki tuzilishining mavjud emasligi [12];
- kirish va chiqish ma'lumotlari, xarajatlar va ishlov berish vaqti kabi tizim parametrlarini inobatga olinmaganligi [13];
- matematik model tavsifida funksional sxemalarning yo'qligi [8];
- holatlarni o'zgartirish mexanizmining etarlicha batafsil tavsifi, bir holatdan ikkinchi holatga o'tishdagi cheklovlar;
- kirishni boshqarish kontseptsiyasining mavjud emasligi, foydalanuvchi toifalari, albatta, EDMSni loyihalashda e'tiborga olinishi kerak.
Shunday qilib, ko'pchilik mualliflar EDMSi optimallashtirish masalasini hal qilishda faqat bitta mezondan foydalangan, bu esa bunday muammoni to'liq hal qila olmaydi va natijada olingan axborot tizimi etarli darajada optimal bo'lmaydi. Olib borilgan tahlillar bizni ilmiy va ta'lim muassasasining EDMS sintezi, mezonlarni tanlash va optimallashtirish muammosini shakllantirish uchun o'zimizning matematik apparatimizni ishlab chiqishga olib keladi.
Dinamik hujjat aylanishi tizimi uchun matematik modelni qurish
Yuqorida tahlil qilingan ishlarda EHATni qurish uchun ishlab chiqilgan matematik modellarni umumiy holda Y=F(X) shaklida ifodalash mumkin. Bu yerda X-kiruvchi hujjatlar bo'lsa, F funksiya ularni ichki tizimda axborot oqimini boshqaruvchi apparat vazifasini bajaradi. Natijada Y - javob hujjat olinadi.
Ishda qaralayotgan DFIT (dynamic formation of information templates) uchun matematik model ham shunga o'xshash, lekin tahlil qilingan modellardan argumentlar jihatidan farqlanadi. Ya'ni quriladigan modelning argumentlariga kiruvchi hujjat parametrlari bilan birga tizimning statik bazasi, ob'ektlardagi funksional vazifalarning axborot birligiga ta'sir vakolatlar to'plami, tashqi muhit axborot manba'lari va algoritmik-matematik ta'minotlar bazalaridan iborat. Ya'ni, umumlashtirish orqali ichki argumentlari ikki funksiyadan ibort murakkab funksiya paydo bo'ladi. Bu esa moslashuvchan va dinamik xarakterdagi murakkab modelni ko'rsatadi. Uni quyidagicha ifodalaymiz:
0 = v(H,ld,Ed,A),
bunda 0 -kelgan hujjatni ichki hujjat aylanish tizim uchun andozali yarim tayyor hujjatga o'tkazish funksiyasi bolib, u H - kiruvchi hujjat, Id - ichki tizim MB, Ed - tashqi tizimlardan olinadigan ma'lumotlar, A - hujjatni qayta ishlash uchun tegishli algoritmlardan iborat.
F (0,0, S ) ^ min max H,
t d _
F (0,0, S )t^min ^H,
d^max
bunda F - andolashtirilgan hujjatni ichki hujjat aylanish tizimi algoritim funksiyasi, 0 -tashkilot ob'ektlari, S - sub'ektlari, //-model natijasi, ya'ni tizimda kirgan hujjat qayta ishlanib chiquvchi hujjatga o'tkazilishi, t-kiruvchi H hujjatni H chiquvchi hujjatga o'tkazishgacha ketgan vaqt, d-oldindan mavjud bo'gan ma'lumotlar to'plami. Modeldagi barcha argumentlar ham o'z o'rnida alohida yo'nalishli to'plamlardan iborat.
Taklif etilayotgan matematik modelning ma'nosi quyidagicha talqin etiladi: Tashqi muhitdan tizimga ijro uchun kirgan H hujjatni tizimda qayta ishlab chiquvchi H hujjatga o'tkazishda imkon qadar t vaqtda mavjud d-ma'lumotlardan maksimal foydalanishdir.
D -MB bo'lib, u ikki qism MB burlashmasidan iborat: D = Idu Ed. Bunda Ed - tizimga integrasiyalash API lari mavjud tashqi tizim MB, Id - ichki tizimning MB. Odatda har bir hujjat
aylanish davrida zarur holatlarda API orqali olingan ma'lumotlar Id ga qayd qilinadi. Bu esa qaralayotgan tizim Mbning dinamik ekanligini ta'minlaydi.
Umumi holda D -MB Dl sinflardan, ya'ni jadvallardan iborat: D ={Di},Di = (dij),i = l..nD,j = 1..nt D =\JDi,VDi nDk = 0,i ± k nD - sinflar soni, nt - sinf atributlari.
0 - tashkilot ob'ektlar to'plami. Tashkilot tuzilmasi nuqtai nazaridan ob'ektlar ierarxik model shaklida ifodalansa, real ichki axborot oqimi nuqtai nazardan ular ko'p darajali o'zaro bog'liqlikni ko'rsatadi. Misol uchun, tashkilotni biror tarmog'iga (moliya) kiruvchi bo'lim (axborot texnologiyalar) butun tashkilotni barcha tarmoqlaridagi bo'limlariga ma'lumot uzatish va olish vakolatiga ega bo'lsa, lekin ayrim quyi tarmoq bo'limlari (kafedra) bunday vakolatga ega bo'lmaydi. Real vaziyatda ob'ektlararo axborot oqimini bunday ifodalashda m*m o'lchamli daraja-oqim boshqarish (W) matrisasi kiritiladi. Matrisa qator va ustunlari mos ravishda ob'ektlar indeksini, elementlari esa t-ob'ektni )-ob'ektga nisbatan ta'sirini (wtj) ifodalaydi. Bu ta'sir qiymatlari cheklangan daraja-oqim juftliklaridan iborat:
t,
daraja
ij \ daraja' oqimJ
= {0 — yo'q, 1 — yuqori, 2 — teng, 3 — quyi),
toqim = {0 — yo'q, 1 — savol, 2 — javob, 3 — savol — javob) Daraja - t-ob'ektni )-ob'ektga tegishliligi, oqim - t-ob'ektni )-ob'ekt bilan axborot almashish vakolati ko'satkichi.
Misol uchun OTM ob'ektlar berilgan bo'lsa, unga étalon sifatida daraja-oqim matrisasini 2-jadvaldagi kabi keltirish mumkin.
O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
1 1;1 1;1 1;1 1;1 1;1 1 1 1;1 1;1 1;1 1;1 1;1 1;1 1;1 1;1 1;1 1;1 1;1 1;1
2 3;2 2;3 2;3 2;3 2;3 0 1 0;3 0;3 0;3 0;1 0;1 1;1 0;2 0;1 0;1 0;1 0;1 0;1
3 3;2 2;3 2;3 2;3 2;3 1 1 1;1 1;1 0;3 1;1 1;1 0;1 0;3 1;1 0;1 0;1 0;1 0;1
4 3;2 2;3 2;3 2;3 2;3 0 1 0;1 0;1 1;1 0;1 0;1 0;1 0;3 0;1 0;1 0;1 0;1 0;1
5 3;2 2;3 2;3 2;3 2;3 1 1 0;1 1;1 0;1 0;1 1;3 0;1 0;3 0;1 0;1 0;1 0;1 0;1
6 3;2 2;3 2;3 2;3 2;3 0 1 0;1 0;1 0;1 0;1 0;1 0;1 0;3 0;1 1;1 1;1 1;1 1;1
7 3;2 0;3 3;2 0;3 0;3 0;3 2;3 2;3 0;3 1;3 1;3 2;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3
8 3;2 0;2 3;2 0;2 0;2 0;2 2;3 2;3 2;3 0;3 0;3 2;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3
9 3;2 0;2 0;2 0;2 3;2 0;3 2;3 2;3 2;3 0;3 0;3 2;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3
10 3;2 2;3 0;2 3;2 0;2 0;3 2;3 2;3 2;3 0;3 0;3 2;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3
11 3;2 0;2 3;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3
12 3;2 0;2 3;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3
13 3;2 3;2 0;3 0;3 0;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 0;3 0;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3
14 3;3 0;3 0;3 0;3 0;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 0;3 0;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3
15 3;2 0;2 3;2 0;3 0;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 0;3 0;3 0;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3
16 3;2 0;2 0;2 0;2 0;2 0;2 2;3 2;3 2;3 2;3 0;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3
17 3;2 0;2 0;2 0;2 0;2 3;2 2;3 2;3 2;3 2;3 0;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;2 2;3 2;3
18 3;2 0;2 0;2 0;2 0;2 3;2 2;3 2;3 2;3 2;3 0;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3
19 3;2 0;2 0;2 0;2 0;2 3;2 2;3 2;3 2;3 2;3 0;3 0;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3 2;3
OTM ob'ektlari namuna uchun quyidagicha berilgan: o1 - rektorat; o2 - yoshlar masalasi; o3 - o'quv ishlari; o4 - halqaro aloqalar; o5 - ilmiy va innovasiya; o6 - iqtisod ishlari bo'yicha o'rinbosarlar; o7 - o'quv bo'lim; o8 - ATM; o9 - ilmiy bo'lim; o10 - xalqaro; o11 -
Uü
fakultet; o12 - kafedra; o13 - ARM; o14 - xodimlar bo'limi; o15 - sifat; o16 - monitoring; o17 -buxgalteriya; o18 - ekspulatatsiya bo'limi; o19 - marketing; o20 - iqtidorli talabalar bo'limi.
L - lavozimlar to'plami: L = (li),i = l..nL. Tashkilotda ayrim lavozimlar yagona bo'lsa, ayrimlari ichki ob'ektlarga nisbatan takrorlanuvchi hisoblanadi. OTMda lavozimlarni indekslash namunasini quyidagicha keltirish mumkin: l1- rektor; Z2-prorektor; Z3-bo'lim boshlig'i; Z4-dekan; Z5-kafedra mudiri; /6-professor-o'qituvchilar; /7-dekan o'rinbosari; Z8-bosh mutaxassis; Z9-etakchi mutaxassis; Z10-mutaxassis; Z11-kutubxonachi; Z12-xisobchi; l13-yordamchi; Z14-kotiba; Z15-yurist; Z16-psixolog; Z17-dispecher; Z18-dasturchi; Z19-tarmoq admini; Z20-laborant va h.k.
V - tashkilotning butun faoliyatini qamrab oluvchi funksional vazifalari to'plami
V = {Vi(Di)},'Di cD, i = 1..nV, D = U^DJ ,VDj nDk = 0,j ± k.
Bu yerda har bir d^ ma'lumot yoki ularni {d^} guruhi mos funksional vazifalarga biriktirilgan deb faraz qilinadi. Ya'ni, funksional vazifalardagi DJ' qism ma'lumotlar to'plami boshqa funksional vazifalardagi Dk ma'lumotlari bilan kesishmaydi. Qisqa qilib aytilsa MBning barcha d^ atributlarini kiritishga bo'lgan huquqlar funksional vazifalarga taqsimlangan.
O - funksional vazifalarning mavjud lavozimlarga nisbatan taqsimotini O = (V,L) kabi belgilanadi. Ko'pchilik ishlardagi mantiqan to'g'i bolgan yondashuv asosida vazifalarni ob'ektlarga biriktirish mimkin edi. Lekin, standart taqmoqlanishga ega bo'lmagan murakkab turlich tuzilish va turlicha "faoliyat parametriga" ega tashkilotlarda bu yondashuv yaxshi natija bermasligi mumkin. Xususan kontengenti 10 mingdan yuqori bo'lgan OTM bilan kontengenti 100 bo'lgan filialni tuzilmaviy va shtat birligi hisobidan taqqoslab bo'lmaydi. Lekin ikki turdagi OTM ham bir hil vazifa bajaradi. Suning uchun ham ishda vazifalar lavozimlarga biriktirildi.
O(V,L) = {q){},i = 1.. nL,j = 1.. lv(, bu yerda, - lt vazifaga vj-funksional vazifa biriktirilishi, lvt - i-lavozimdagi vazifalar soni.
U - tashkilotda faoliyat olib boruvchi xodim-foydalanuvchilar: U = [ui},i = 1..nU.
S - tizim sub'ektlari to'plami. Sub'ektlar (shtat birligi asosida) ob'ektlarda faoliyat olib boradigan foydalanuvchi lavozimlari hisoblanadi. Ya'ni ob'ektlarga lavozimlar biriktirilib, uni quyidagicha belgilash mumkin: S = (0,L). Ob'ektlardagi lavozimlar darajalari bo'yicha kamayish tartibida indekslanadi. Chunki tizimda ob'ektga yo'naltirilgan hujjat ijrosi uchun ob'ektga biriktirilgan 1-indeks lavozimi asosiy masul hisoblanadi. Misol tariqasida ob'ekt-lavozim uchun namunaviy tanlamani quyidagicha keltirish mumkin:
si = {oi;(li,li3,li4)};
s2 = {o7> (h, ^8, I9, ^2o)};
s3 = {oii> (l4,^7,^9,^14,^17,^2o)};
S4 = {Oi2'> (h,l6,ho)}.
3-rasm. DHAT axborot oqimini uchun ichki paramertlar munosabati
w 2
Yuqorida dinamik hujjat aylanishi tizimi uchun matematik modelni tashkil etuvchi parametrlari batafsil keltirildi. Model bo'ycha umimiy tizimda axborot oqimini ichki paramertlarning munosabatini quyidagicha tasvirilash mumkin.
An'anaviy EHATda kelgan hujjatga javobgar shaxs (odatda rahbar) tomonida ijrochisi belgilanadi. Mos ijrochilar albatta hatning maqsadidan kelib chiqib, funksional vazifalari vakolatiga ega sub'ektlarning ob'ektlari tanlanadi. Bunda ob'ekt(lar)ni tanlanish vaqtida mos sub'ektdagi birinchi darajali lavozim javobgar hisoblanadi.
Shuning uchun ham tadqiq qilingan modelda urg'u lavozimlarga qaratilib, u orqali axborot yo'naltirilishi asoslab berildi. Tasvirdan ushbu mulohazalar kelib chiqadi:
- andozaga tushirilgan yarim tayyor hujjatlar vazifalarga biriktiriladi
oagar mos funkional vazifa ro'yhatda mavjud bo'lmasa, yangi vazifa sifatida yaratiladi;
oyangi vazifa taqsimoti ma'sul tomonlar bilan kelishilgan holda taqsimanadi;
- funkional vazifa asosan sub'ektga biriktiriladi;
- tizimdagi o'rnatilgan jarayon sxemasi bo'yicha hujjat avtomatik vazifa-lavozim orqali ushbu lavozim belgilangan sub'ekt(lar)ga uzatiladi. Bunda sub'ektdagi 1-darajadagi lavozimli personal javobgar hisoblangani uchin hujjat uning ish stoliga boradi;
- personal ikkita variantda ish ko'radi:
ohujjatni darajasi o'zidan "quyi yoki teng" hamda axborot oqimi "savol yoki savol-javob" shartlari bajarilgan boshqa sub'ektlarga, zarur holatlarda boshqa personal va/yoki ob'ektlarga yo'naltirish;
osub'ektning o'zi hujjatga javob berishi;
- funkional vazifa sub'ektga tegishli bo'lmagan holda:
ozarur holatlarda, odatda shtat birligi lavozimlar bo'yicha yetarli bolmagan tashkilotlarda funkional vazifalar biror ob'ektga biriktiriladi
o hujjat spesifikatsiyasidan yoki shaxsiylik tomonidan yoki maxsus mutaxassislik yoki topshiriq nuqtai nazaridan vazifa sub'ektsiz personallarga biriktiriladi (bunda personal tegishli sub'ekt e'tiborga olinmaydi);
- oxirgi tugun hisoblanuvchi ijrochi personal(lar), sub'ekt(lar) va ob'ekt(lar) andozali elektron hujjat ma'lumorlari bilan ishlaydi;
- tahrirlash nihoyasiga yetgan hujat oxirgi tugundan tasdiqlash orqali qaysi yuqori darajali tugundan kelgan bo'lsa shunga qaytadi.
- yuqori turuvchi tugun "savol"iga quyi tugundan kelgan "javob"ini tahrirlash mumkin va u ham o'zidan oldingi tugunga uzatadi.
- eng yuqori tugun hujjat bo'yicha berilgan javoblarni tahrirlashi, statistik ammal bajarishi va natijalarni chiqish hujjat shaklida shakllantiadi.
Endi mazkur ishlab chiqilgan DHATning matematik modelining universalligini ko'rsatish maqsadida murakkab tuzilmali kattaroq tashkilot faoliyatida hujjat aylanish jarayoni misol sifatida qaralsin. Faraz qilaylik tashkilot hujjatni ijro qiluvchi, ya'ni hujja tni to'ldiruvchi Pk-personallar va s( (j = 1..], ij = 1.. /y)-sub'ektlar beradigan bo'lib, unda j-
sub'ekt tegishli ob'ektning qaramlilk darajasi, ij -o'sha darajadagi sub'ekt, /-darajalar, ya'ni pog'onalar soni, Ij-dajadagi sub'ektlar soni bo'lsin.
Hujjat dastlab biror darajadagi sub'ektga keladi. Keyin sub'ekt bu hujjatni o'zi ijrosini ta'minlash yoki ijro uchun quyi sub'ektlarga va/yoki personallarga uzatadi (4a-rasm).
Axborotni tugunlararo uzatishning matematik ifidasi quyidagicha bo'ladi:
Sj1_>sj2
11 w- ■=(tilJ1 <ti2'j2 til,jl <ti2'j2 ) 12 l,J ( daraja< daraja' oqim< oqimj
Axborot oqimi sxemasida hujjatni uzatish chapdan-o'ng tomonga, ya'ni yuqori darajadan quyi tomon harakati ko'rsatilgan. Bunda, oq fonli to'rtburchaklarga hujjat uzatilmasligini bildiradi. Bu tizim yagona Mbga ega bo'lib, har bir hujjat asosida alohida relyatsion jadval turadi. Demak, bir nechta foydalanuvchilar sub'ekt yoki personallar tomonidan kiritilgan va tahrirlangan ma'lumot yozuvlari bitta jadvalga yig'iladi. Axborot uzatish tarmoqidagi romb (0) - bu tizim tomonodan vaqt reglamenti asosida jadval ma'lumotlari ob'ekt, sub'ekt va personalga tegishliligi bo'yicha saralash va vakolot (huquq) doirasida axborot bilan ishlashini ta'minlovchi algoritm.
Ijroch vakolati doirasida va belgilangan vaqtda tahrirlangan ma'lumot yozuvlarini umumlashtirish jarayon sxemasi 4b-rasmda keltirilgan. Bunda axborot oqimi mantiqan teskari harakatda bo'ladi. Haqiqatdan esa axborot aslicha turadi. Chunki jarayon algoritimi quyidagicha kechadi:
- oxirgi ijrochi tugun (P3,P4), ya'ni mualliflar o'ziga tegishli bo'lgan ma'lumor yozuvlarini tahrirlaydi;
- belgilangan reglament vaqti bo'yicha oxirgi ijrochilar yuqorisidagi tugun (sub'ekt) (s4) ijrochlarning (P3,P4) ma'lumot yozuvlari tahrirlashlash (update, delet, insert) huquqiga ega.
- Mualliflarning mavjud yozuvdaga qayta tahrir (update) axborotlari MBning vaqtinchalik hotira yacheykalarida saqlanadi. Bunda yuqori tugun tahrirlagan ma'lumot yozuvlari avtomatik quyi ijrochiga taqdim etiladi.
- Axborot muallifi (quyi tugun) vaqtinch yacheykadagi qayta tahrir yozuvni tekshiradi va
omuallif axborot to'g'riligi tasdiqlash. Muallif tomonodan tasdiqlangan axborot Mbdagi
asl yozuv bilan almashtiriladi;
oaxborotni tasdiqlamaslik. Bunda muallifning asl ma'lumot yozuvi faol holatdan passiv holatga o'tkaziladi va vaqtinch yacheykadagi yozuv asosiy hujjat bazasiga kiritiladi;
- yuqori tugunda (s4) mavjud yozuvlari o'chirilishi (delet) haqiqiy yozuvning faoligini olib tashlash orqali amalga oshiriladi va u ham ijrochilarga uzatiladi:
omuallif axborot o'chirilishini tasdiqlasa, u MBdagi asl yozuv o'chiriladi;
otasdiqlamaslik holatida haqiqiy yozuv(lar) faol emas holatga o'tkaziladi;
- yuqori tugunda (s4) tomonidan ijrochlar (P3,P4) uchun yangi ma'lumot kiritishi (insert):
otasdiqlash - muallif yangi kiritilgan yozuvlarni tasdiqlasa, ushbu axborotni kiritilganlik gj vakolati unga o'tadi (MB tarihida huddi ijrochi kiritgan kabi bo'ladi); 4
otasdiqlamaslik holatida yangi yozuvni yuqori tugun kiritilganligi saqlanadi va ikki holatda ham yangi yozuvlar holato faol bo'ladi;
- Tahrirlash natijada ushbu sub'ektdan (s4) ham yuqori turuvchi tugunga (s53) faqat faol holatdagi yozuvlar ko'rinadi.
Yuqorida tashkilot faoliyatidagi dinamik andozali hujjat aylanish tizimiga qurilgan matematik modelda jarayonlar qanday kechiga misol keltirildi. Misoldan ko'rinib turibdiki, yuqori turuvchi tugundan quyi tugunga qarab hujjat tarqalish axborot oqimi oddiy va odatdagi kabi harakatda bo'ladi. Lekin, quyidan yuqoriga nisbatan axborot oqimi, ya'ni ijrochi ma'lumotlarini umumlashtirish murakkabroq va noadatiylikti tashkil qoladi.
Modeldan erishilga natijalar
Taklif etilgan mazkur DHAT uchun ishlab chiqilgan matematik modelda hujjatni original holatdan elektron andozali holatga o'tkazishning ^(H, Id, Ed, A) funksiyasi qaralmadi. Chunki bu mazkut ish doirasiga kirmaydi. Hamda bu elektron hujjatlarni formallashtirish mavzusiga tegishli bo'lgani uchun alohida tadqiqot ishida batafsil ko'rsatiladi. Umumiy holda ishlab chiqilgan model quyidagi samarali natijalarga erishishga imkon beradi:
1) Tashqi tizimdan kelgan X-hujjat tizim ichki-tashqi MB va mavjud andozalar to'plami orqali elektron jadvalli F-dinamik hujjatga aylantiriladi;
2) Har bir F-hujjat uchun MBda alohida Z-relyatsion jadval avtomatik yaritiladi;
3) Z-jadval daslabki ma'lumotlar bilan to'ldiriladi;
4) F-hujjat daraja-oqim matritsasiga (2-jadval) tayangan ijrochi sub'ektlarga tegishli ma'lumotlarga ta'sir qilishi ularning vakolat doirasida uzatiladi;
5) hujjat ijrosi uchun sub'ek darajalari kesimida reglamentlar belgilanadi;
6) ijrochilar tahrirlagan hujjat yagona jadvalga qayd qilinishi sababli uni yuqori pag'onadagi tugunga qaytarish shart emas, bu esa vaqt unimdorligini beradi;
7) yuqori darajadagi tugun tegishli ijrochilar tahrirlagan hujjatni qayta tahrirlash mumkin va bu bo'yicha ikki tomon qoidalari ishlab chiqlgan;
8) ijrochi tugunlar mualliflik tomonidan tahrirlagan real ma'lumot yozuvlari bazada saqlanib qoladi, bu bilan axborot xavfsizlik mezonlari ta'minlanadi;
9) yuqori turuvchi tugunlar quyi tugunlardan kelgan tasdiqlangan ma'lumotlarni oxirgi ijrochi kiritgan real ma'lumotlar bilan taqqoslashi;
10) ushbu hujjat andoza va ma'lumotlaridan keying hujjatlarda foydalanish
11) Hujjatlarni ma'lumot bilan yarim avtomat to'ldirish imkoniyati, faoliyatning resurs (vaqt, mehnat kabi) samaradorligini ta'minlaydi.
Xulosa
Maqolada katta-kichik miqyosdagi tashkilotlar faoliyatida axborot oqimlarni boshqarish, xususan, EHATni qurishni ifodalovchi asosiy matematik modellar tahlil qilindi. Tahlil natijasida zamonaviy dinamik xarakterdagi yangi DFIT uchun matematik model taklif etildi. Model tushunarli bo'lishni ta'minlash maqsadida OTM hujjat aylanish faoliyati namuna sifatida olindi. Bunda hujjatni ichki tarmoqqa uzatish hamda qayta umumlashtirish jarayonlari uchun algorimlar batafsil bayon qilindi.
Mazkur taklif etilgan model asosida DFITni yaratish va keng doirada amaliyotga tadbiq qilish istalgan masshtabli tashkilotlar uchun katta samaradorlik bilan birga axborot konfidensialligini tizimli ta'minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati: [1.] Попов, А. В. Разработка подсистемы для анализа и моделирования информационных потоков производственного предприятия / А. В. Попов, Е. Ю. Синебрюхова, А. З. Минегараев // Радюелектроны i комп'ютернюистеми. - 2014. - № 1. - С. 157 - 165.
[2.] Воробьева, М. С. Особенности проектирования информационной системы учета имущества. Компьютерные технологии / М. С. Воробьева // Сборник трудов V Республиканской науч.-техн. конф. - Екатеринбург : УрГГА, 2000. - С. 94-95.
[3.] Круковский, М. Ю. Концепция построения моделей композитного документооборота / М. Ю. Круковский // Математичн машини i системи. - 2004. - № 2. - С. 149 - 163.
[4.] Круковский, М. Ю. Графовая модель композитного документооборота. / М. Ю. Круковский // Математичн машини i системи. - 2005. - № 1. - С. 120 - 136. [5.] Городилов, А. А. Математическая модель динамических структур данных автоматизированной информационной системы / А. А. Городилов // Вестник Сибирского государственного аэрокосмического университета им. академика М. Ф. Решетнева. - 2009. - № 4. - С. 90 - 95.
[6.] Круковский, М. Ю. Автоматная модель композитного документооборота / М. Ю. Круковский // Математические машины и системы. - 2004. - № 4. - С. 37 - 50. [7.] Круковский, М. Ю. Автоматно-графовая формальная модель композитного документооборота / М. Ю. Круковский // ММС. - 2006. - № 2. - С. 87 - 95. [8.] Емельянов, В. А. Функциональное моделирование процесса создания интеллектуальных информационных технологий для систем технической диагностики / В. А. Емельянов // Системи обробки Ыформацп. - 2014. - № 7. - С. 127 - 131. [9.] Воройский, Ф С. Аналитическая обработка документов для обеспечения научных исследований и разработок / Ф. С. Воройский // Научные и технические библиотеки. - 2006. - № 2. - С. 23 - 32.
[10.] Скворцов, Н. А. Отображение модели данных RDF в каноническую модель предметных посредников / Н. А. Скворцов // Труды 15-й Всерос. науч.практ. конф. «Электронные библиотеки: перспективные методы и технологии, электронные коллекции». - Ярославль. - 2013. - Т. 15. - С. 95 - 101.
[11.] Барахнин, В. Б. Информационная модель отношений между документами в информационной системе / В. Б. Барахнин, Ю. В. Леонова // Вычислительные технологии. - 2005. - Т. 10. - С. 129 - 137.
[12.] Гудов, А. М. Выбор архитектуры системы распределенных информационных хранилищ на основе решения задачи оптимизации стоимости документопотоков / А. М. Гудов, В. В. Мешечкин, С. Ю. Завозкин // Вестник Кемеровского государственного университета. - 2011. - № 3. - С. 13 - 20.
[13.] Ельчанинов, Д. Б. Эволюционная процедура структурного и параметрического синтеза имитационных моделей систем документооборота / Д. Б. Ельчанинов, Д. А. Петросов // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Сер. История. Политология. Экономика. Информатика. - 2013. - Т. 28, № 22-1 (165). - С. 204 - 209.
W 6
