CC BY
28XITOY TILIDA LEKSIK SINONIMLARNING BA'ZI XUSUSIYATLARI
d https://doi.org/10.5281/zenodo.7355204
TO'LQINOV E'zozbek Ilmiy maslahatchi: f.f.d.(DSc) Hashimova S.A.
This article is devoted to lexical synonyms and their
classification in Chinese modern. _ -
Xitoy tili leksik sinonimlariga har xil va bir xil tovush birligiga ega, semantik jihatdan o'xshash va yaqin sozlar kiradi. Misol tariqasida quyidagi sinonimik juftliklarni keltirish mumkin: shizu - to liq, absolyut va shizu - to liq, kugong - qiyin, og'ir ish va ^X kugong - katta mehnat, ^Щ jiexian - chegara va jiexian - chegara, МЙ zhendong - chayqalish va ШЛЬ zhendong - tebranish.
Shunday qilib, xitoy tili yozma iyeroglif formasida shunday sinonimlar uchraydiki, ularning tovush va tuzilish jixatlari mosdir.
Ba'zi bir xitoy tili o'quv qollanmalari yevropa lingvistik odatlariga binoan har xil tovushli sozlarni sinonimlarga kiritishadi. Bunday yo'nalishda ular tilning yozma formasidagi bitta sinonimik qatorga kiruvchi to liq omofonik sozlarni hisobga olishmaydi.
Omofonik xitoy tili sinonim sozlaridan tashqari, joylashish tartibi bilan farq qiladigan va bir xil komponentlardan tashkil topgan leksik sinonimik birliklar ham e'tiborga loyiq. Komponentlarning joylashish tartibi bu yerda sinonimik munosabatlarni anglatuvchi vosita sifatida xizamat qiladi. Odatda bunday sinonimlar tushunish ma'nosida, emotsional rang - baranglikda, foydalanishda hech qanday farqga ega emas, masalan: libie - bieli "ayrilmoq", IH^
tidai - daiti "o'rniga" (заменить), zulan - lanzu "ushlab turmoq", "to'sqinlik
qilmoq", ВД^ gangcai - ^ВД caigang "xozirgina", "endigina", ЖМ zhishuang - shuangzhi "to^ri", "samimiy", "ochiq ko'ngil", ^Ж yaojin - Ж^ jinyao "muhim", "ma'suliyatli"1.
Tilning rivojlanish jarayonida umumiy komponentli sinonimlarning bir qismi foydalanish va ma'no jihatidan farqlanadi. Masalan, dongyao va yaodong sinonimik juftligi bilan
shunday hodisa sodir bo'lgan. Ular konkret predmetning "tebranish"ini anglatadi va ular barcha kontekstlarda bir - birini ornida ishlatilishi mumkin bo'lgan. Hozirgi kunda faqat yaodong shu ma'noni saqlab qolgan, dongyao sozi esa "o'zgaruvchan", "doimiy emas" (siyosat,
konsepsiya, qarorlar uchun).
Xitoy tili leksik sinonimlari orasida bitta umumiy formal komponentli birliklar kop tarqalgan. Ular bir xil tiplashgan ma'noga ega va kop xollar bir - birini ornida keladi.
Bunday so zlarda umumiy komponent har xil tartibda joylashishi mumkin. Ba'zi bir sinonimik qatorlarda ular birinchi bolib kelishadi: Й ж shangliang - muhokama qilmoq, kelishmoq, maslaxatlashmoq ~ shangque - muhokama qilmoq, kelishmoq, maslaxatlashmoq. Boshqa sinonimik qatorda umumiy komponent ikkinchi bolib kelishi mumkin: ^^ changchu -qadr - qimmat ~ ^^ haochu - afzallik, plyus, ortiqlik. Bir sinonimik qatorga tegishli so'zlarning umumiy komponentlari har xil tartibda joylashgan bo lishi mumkin: ШШ kanzhong - qadrlamoq, hurmat qilmoq ~ МШ zhongshi - qadrlamoq, katta e'tibor qaratmoq, ^M yingyong - mard ~ ШЖ yongqu - jasur.
1 Семенас А. Л. «Лексикология современного китайского языка». М.: Наука, 1992. с. 60.
917
Korinib turibdiki, bunday sozlar soz yasalishidagi o'zgarishlar bilan munosabatda bo'lmaydi, misol tariqasida quyidagi sozlarni misol qilib ko'rsatish mumkin: ^fg shouzhi - ^fg ^ shouzhitou "barmoq", ^^ shuzi - shumuzi "raqam".
Semantik munosabatlar nuqtai nazaridan, bu aynan xitoy tilida uchraydigan tur hisoblanadi. Bitta umumiy komponentli sozlarni sinonim bolib kelishini aniqlash uchun ularning izohlarini taqqoslab chiqish lozim.
Sinonimlarga tegishli ikkita yoki undan kop so'zlarning izohlarini taqqoslab chiqish natijasida, quyidagi uch holat kelib chiqdi: 1. izohlangan ma'nolar umumiy qismga ega; 2. izohlangan ma'nolar toliq mos keladi; 3. bitta soz sinonimlarga kiritilgan boshqa so'zlarning ma'nosini izohlab keladi.
Yuqoridagi birinchi xolatda taqqoslanadigan birliklar kvazisinonimlarga tegishlidirlar, ikkinchi va uchinchi xolatdagilari esa aniq sinonimlarga tegishlidirlar. Quyida ularga tegishli misollarni korib chiqamiz:
77M lengpi sozi 2ta ozaro bog'langan ma'noga ega: 1. xilvat (joy); 2. kam ishlatiladigan, kamdan - kam foydalaniladigan. Birinchi ma'nosida u 77^ lengluo - xilvat sozi bilan sinonimik juftlikni tashkil etadi va bir - birini ornida kela oladi, masalan:
fÀλ Zhege difang shifen lengpi (lengluo) hen shao youren lai. "Bu joy juda xilvat, odamlar kamdan - kam xollarda kelishadi". Lekin 77MÖÖiiin. Lengpide ciyu "Kam ishlatiladigan gaplar" jumlasida 77M lengpi so'zining ikkinchi ma'nosi berilgan, uni 77^ lengluo sozi bilan almashtirib bo'lmaydi, uni shengpi - kam foydalaniladigan sozi bilan almashtirish mumkin.
Sinonimlarga tegishli so zlar doimo ham kontekstlarda o'z farqlarini betaraflashtira olmaydi. Masalan: mW xinxian - "yangi" va mM xinying - "yangi", "original". Ularning smantik xususiyatida umumiy belgilari mavjud: "avval bo'lmagan", "yangi", "yaqinda paydo bo'lgan". m W xinxian bunday ma'noda quyidagi kontekstlarda qollaniladi: mWW^ xinxian shucai - yangi sabzavotlar mW^^ xinxian niunai - yangi sut mWX^ xinxian jidan - yangi tuhum
Lekin mM xinying sozi mazkur kontekstda mW xinxian so'zining ornini bosa olmaydi, sababi uning ma'nosi aniq bir predmetning boshqalarga o'xshamasligi, oddiylaridan farqlanib turishini anglatadi. Shuning uchun u quyidagi kontekstlarda qo llanilishi mumkin: Ä^^JÖÖ^^
Zhejian yifude shiyang hen xinying "Bu kiyimning modellari juda yangi", W^mm^^o Zhepian wenzhang meiyou shenme xinying duchuang zhi chu "Bu maqolada hech qanday original mustaqil qarashlar yo'q".
Farqlanib turuvchi komponentlarning ma'nosi tahlil qilinsa, ifodalanayotgan harakatdagi asosiy omilni chuqur ko'rsatib bera oladi.
È® zhushi "ko'z uzmay qarab turish", "diqqat bilan kuzatish" va ningshi "qarab
turmoq", "bor diqqat e'tibori bilan qaramoq" fe'llarining birga qo'shilib kelgan farqlarini korib chiqamiz. Ular ko'rish qobiliyatini anglatuvchi umumiy ma'noga ega.
Xitoy tili leksik sinonimlarini shakliy xususiyatiga kora bir nechta tiplarga bo'lish mumkin. Sozlardagi bo'g'inlarning soni, shuningdek komponentlarning umumiy va farqliligini bor bolishi e'tiborga olinadi. Xitoy lingvistlarining belgilashlaricha bir tarafdan umumiy komponentlarning mavjudligi va bo'g'inli xususiyat ortasida aniq tobelik mavjud, boshqa tarafdan esa semantik belgilarida2.
2 Семенас А. Л. «Лексикология современного китайского языка». М.: Наука, 1992. с. 56.
918
I. Birinchi tipga bir bo'g'inli sozlar bilan ifodalangan sinonimlar, masalan: ^ fa - qonun -W lu - qonun, qoida, ^ ding - ornatmoq - iT ding - aniqlamoq, IE fei - yog'li - № pan - semiz, ^ guan - yopmoq - Ш bi - yummoq, bekitmoq - ^ he - qattiq yopmoq, Ш kan - M jian -kormoq - Ш wang - uzoqqa qaramoq - ЕШ liao - nazar tashlab qo'ymoq - Ш qiao - boqmoq, qaramoq - Ш kan - qaramoq, kuzatmoq, nazar solmoq.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bir bo'g'inli soz sinonimlarining soni xitoy tilida kop emas, ularning ko'pchiligi leksikaning asosiga tegishlidir va kop xollarda kop ma'noli hisoblanishadi.
II. Ikkinchi tur bir boginli va ikki boginli sozlardan tashkil topgan. Ikkinchi turning ozi ikkita kichik turga bolinadi:
1. Umumiy komponentlarga ega bolmagan sinonimlar: ^ tou - bosh - naodai - bosh, Ш jun - ajoyib - ШШ haokan - chiroyli, chui - maqtanmoq - ^P kuakou - maqtanmoq.
2. Bitta sinonim boshqa sinonimning kompanentlariga mos keladi, bu kompanentlar sozning birinchi yoki ikinchi qismida joylashgan bo lishi mumkin: ^ jin - tinch - ШШ jijin - sokin, Щ wan - qiyshiq - wanqu - qiyshiq, egilgan, ^ fei - uchmoq - feixiang - parvoz qilmoq.
Ikkinchi kichkina tur sinonimlari asosan ot soz turkumiga oiddirlar: M he - daryo ~ heliu - daryolar, M - chi - xovuz ~ MMS chizhao - xovuz, !ü chuan - kema ~ 1йЯ chuanzhi -kemalar, ^ shu - kitob ~ ^^ shujia - kitoblar, adabiyotlar.
Mazkur sinonim suffikslarining xususiyati shundaki, ular bir xil predmetlarni anglatadi, chap kolonkadagi sozlar predmetlarning birlik va koplikda anglatadi, o'ng kalonkadagi sozlar esa faqat koplikni anglatadi. Masalan, Ц ma - ot sozi kontekstga qarab bitta yoki ir nechta otlarni anglatishi mumkin, lekin mapi - otlar sozi esa ma'lum sondagi otlarni anglatadi.
III. Uchinchi turga kop boginli sozlardan tashkil topgan sinonimlar kiradi (ikki va undan ortiq bo'g'inlilar). Ularning orasida har xil kompanentli (lekin har xil tartibda joylashgan) va qisman mos kompanentli sinonimlar ajralib turadi.
Har xil komponentli sinonimlar guruhini korib chiqamiz.
Bu guruhning katta bolmagan qismi - o'xshash ma'noli so'zlar, ya'ni absolyut sinonimlardir. Aynan ular oxirgi yillarda normallashuv nuqtai nazaridan lingvistik analizga uchrayapti. Masalan: MM danchen - tug'ilgan kun ~ 40 shengri - tug'ilgan kun, yumi - makkajoxori ~ ^^ baogu - makkajo'xori, МШВ xingqiri - yakshanba ~ libaitian - yakshanba, bulaji
- ko'ylak ~ lianyiqun - ko'ylak, sihongshi - pomidor ~ fanqie - pomidor.
Bu sinonimlarning xususiyati shundaki, ularni ko plab kontekstlarda bir - birini o rnida ishlatish mumkin, masalan: В^ ritou - quyosh va taiyang - quyosh. ЖГОЖ^Т Taiyang chulaile - Quyosh chiqdi. В^Ж^Т Ritou chulaile - Quyosh chiqdi. В^^Ш Ritou luoshanle -Quyosh botdi. ЖГО^Ш Taiyang luoshanle - Quyosh botdi. Lekin mazkur guruh sinonimlarida sintaksik va semantik uyg'unlashishning to liq to'g'ri kelishi kam uchraydi. Har xil komponentli sinonimlar, kopincha to liq bo'lmagan, aniq bolmagan sinonimlar hisoblanishadi yoki Ä^ii "yaqin ma'noli so'zlar" bolishadi.
Har xil kompanentli so zlar sinonimlari haqida quyidagi misollar orqali tasavvurga ega bolish mymkin:
daolu va ^fê tujing - "yoT" Birinchi sinonimning ma'nosi kengroq, ya'ni "yurish uchun moljallangan joy", "harakat sodir boladigan joylar"(masalan, havo, dengiz yo'llari), "rivojlanish yo'nalishi", "biror bir narsaga erishish yo'li, usuli" degan ma'nolarda keladi, ^fê tujing asosan abstrakt ma'noga ega, "biror bir narsaga erishish usuli, yo'li" degan ma'noda keladi, odatda kitobiy tilda foydalaniladi.
qingxi va mingbai sifatlari "aniq", "tushunarli" degan bir xil ma'nolarga ega. ÖÖS^ qingxide silu - "fikrning aniq yo'nalishi" jumlasida qingxi so'zi o'rniga mingbai so'zini qo'yib bo'lmaydi, ВДЙЙ^ШЗ. mingbaide daoli - "tushunarli qonun" jumlasida esa mingbai so'zining o'rniga qingxi so'zini qo'yib bo'lmaydi.
Bu sinonimlar o'rtasidagi farq shundaki, ular aniq bir obyekt bilan uyg'unlashadilar va bu mazkur juftlikning asosiy farqidir.
Har xil komponentli sinonimlar stilistik bo'yoqlar, baxo xarakteristikasi xususiyatiga ega. Masalan, Ц^ mashang va ЯШ like "xoziroq", "shu zaxotiyoq", "darxol" degan ma'nolarni beradi. Birinchi sinonim ko'pincha og'zaki nutqda ishlatiladi, ikkinchisi esa kitobiy tilda foydalaniladi. Bulardan tashqari, Ц^ mashang so'zi og'zaki nutqda qo'shimchaga ega bo'lmagan bir bo'g'inli fe'llar bilan onsongina birikadi: mashang qu - shu zaxotiyoq ketdi, Ц^Ш mashang kan -
darxol qaradi, Ц^^ mashang xie - darxol yozdi, Ц^^ mashang lai - darxol keldi. Ц^ mashang so'zining semantik hajmi like so'ziga qaraganda katta, shuning uchun ular
harakatning ketma - ketligi ifodalangan kontekstlarning bir qismidaina bir - birini o'rnida kelishi mumkin. Masalan: И^^Ц^Ш^^ШМ^ШЙ^^о Huilai ta mashang dao lianbu yaoqiu tidao bubing lianqu. "Qaytib kelgach, u darxol rota boshqarmasiga yo'nalib piyoda askarlar ro' tasiga o'tkazishlarini so' radi", Ш T W Ш ÜÖAffBtr. ÜfTftl« Dixia yinshuasuo li de ren tingjian lingsheng, like tingle jiqi. "Yashirin bosmaxonadagi odamlar, qo'ng'iroq tovushini eshtishgach, mashinalarni darxol to'xtatishdi".
Ц± mashang so'zi gapirayotgan shaxsning fikri bo'yicha,tez orada biror bir hodisaning sodir bo'lishini ham bildiradi, masalan: "^#1, " daniang, nin
hai bu zhidao wa, xiaowang mashang yao banxishi la - "Xolajon, siz xali ham kichkina Wangning yaqinda to'yi bo'lishini bilmayizmi!", "ШМ" kan ni, mashang jiu zuo baba le, hai zheyang haizi qi - "Senga qarasa, yaqinda ota bo'lasan, lekin xuddi yosh bolaga o'xshaysan".
Mazkur kontekstlarda Ц^ mashang so'zni o'rniga ¿Ш like so'zini ishlatib bo'lmaydi. Biroq ko'pgina xitoy sinonimlari qisman mos keladigan komponentli so'zlar bilan ko'rsatilgan. Xitoy lingvistlari ulaga alohida e'tior qaratishadi. Gap shundaki, to'liq yoki qisman mos keladigan so'zlarning hammasi ham sinonimik munosabatlar bilan bog'lanmagan3. Masalan komponentlari bir xil, lekin har xil tartibda joylashgan so'zlar sinonim bo'lmasliklari ham mumkin, masalan: Й^ gushi - "hikoya" va ^Й shigu "hodisa", "avariya", shixian - "amalga
oshirmoq" va xianshi "haqiqat". Oxirgi ikkita so'zda umumiy semantik belgilar mavjud bo'lsa ham, bu so'zlar har xil kategoriyaga tegishlidir va shuning uchun ularni sinonimlar deb hisoblab bo'lmaydi.
REFERENCES
1. - 2002
2. Семенас А. Л. Лексикология китайского языка. - М., Муравей, 2000.
3. Семенас А. Л. Лексикология современного китайского языка. - М.: Наука, 1992.
4. ШИШ ° ° - ЖШ, 1959
5. ШШ ° - ±Ш, 1957
6. • - жш, 1963
3 Семенас А. Л. «Лексикология китайского языка». М., Муравей, 2000.
R
О
7. ШШ ° - ±Ш, 1957
8. С.А. Хашимова . ХОЗИРГИ ХИТОЙ ТИЛИ СИФАТЛАРДА КОНВЕРСИЯ ХОДИСАСИ МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 2020
9. Хашимова. О ЯВЛЕНИИ КОНВЕРСИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2022.
10. С.А.Насирова (2021). Политическая метафора (на примере материала по кадровой политике современной КНР). In Resent Scientific Investigation (pp. 69-73).
11. Хашимова, С. А. (2020). ОСОБЕННОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНЫХ ГЛАГОЛОВ ПРИ ПОМОЩИ СУФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In Страны. Языки. Культура: сборник материалов XI-й международной научно-практической конференции/Под ред. проф. Абуевой ННМахачкала: ДГТУ. 391 с (p. 361).
12. Хашимова, С. А. (2020). Особенности образования неодушевлённых существительных при помощи суффиксации в современном китайском языке. Modern Oriental Studies, 2(2), 3446.
13. Nasirova, S. A. (2019). Modification of semantics of social terms of the modern Chinese language. Opción: Revista de Ciencias Humanas y Sociales, (24), 260-273.
14. Хашимова, С. А. (2022). АГГЛЮТИНАТИВНАЯ ОСОБЕННОСТЬ СУФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(1), 196-202.
15. Hashimova, S. A., & Nasirova, S. A. (2021). FEATURES OF FORMING OF ANIMATED NOUNS WITH THE AFFIXES IN MODERN CHINESE LANGUAGE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 1-10.
16. Насирова, С. А. (2020). Генезис общественно-политической терминологии китайского языка через призму истории китайской дипломатии. Modern Oriental Studies, 2(2), 22-33.
17. Хашимова, С. А. (2022). О НЕКОТОРЫХ ОСОБЕННОСТЯХ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОГО АСПЕКТА КОММУНИКАЦИИ (НА ПРИМЕРЕ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА). SO 'NGIILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI, 7(1), 85-91.
18. Хашимова, С. А. (2022, September). ОБРАЗОВАНИЕ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ С ПОМОЩЬЮ АФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In E Conference Zone (pp. 5-10).
19. Abdullayevna, H. S. (2020). Peculiarities of the formation of animated nonsignificant using suffixing in the modern chinese language. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 70(5), 1504-1511.
20. Хашимова, С. А. (2022). ОБРАЗОВАНИЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫХ ПРИ ПОМОЩИ АФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. World scientific research journal, 7(1), 20-23.
21. Насирова, С. А., Хашимова, С. А., & Рихсиева, Г. Ш. ВЛИЯНИЕ ПОЛИТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ КИТАЯ НА ФОРМИРОВАНИЕ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ. Ответственный редактор, 162.
22. NS Abdullayevna.±£mRffl^№^^:
ШНЙ^^Ь' 87, 0
23. С.А.Насирова. Институт евнухов в древнем Китае: причины возникновения и особенности (2022). Фундаментальные и прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. С. 187-188.
24. NS Abdullayevna. Языковая политика в Китае: идентификация общественно-политической терминологии (2019). In КИТАЙСКАЯ ЛИНГВИСТИКА И СИНОЛОГИЯ 3,384,2019
