CC BY
8cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784
economic relations" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7
XITOY TILI DOIRASIDA TIL MATERIALLARINI AKSIOLOGIK BAHOLASHGA DOIR
MULOHAZALAR
d https://doi.org/10.5281/zenodo.7333648
Irgasheva Umida Asqarjon qizi
O'zbekiston davlat jahon tillari universiteti, Xitoy tili nazariyasi va amaliyoti kafedrasi o'qituvchisi umida.0402@mail.ru
Annotatsiya: Ushbu maqolada tilshunoslikka sekin-asta o'z yo'nalishlari bilan kirib borayotgan falsafiy yo'nalish aksiologiyaning o'ziga xos xususiyatlari va uning til materiallarida qanday ifodalanishi, shu bilan birga insonga baho berish uchun ishlatiladigan frazeologik birliklarning qanday tarzda tashkil topishi va ularning jamiyatda ishlatilishiga ko'ra turlarga ajratilish masalalari ko'rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: lingvistik aksiologiya, kategoriya, frazeologik birliklar, lingvomadaniyat, aksiosfera, qiymat komponenti, madaniyat, ruhiyat, subyektiv baho, qadriyat, strukturalizm.
REFLECTIONS ON THE AXIOLOGICAL ASSESSMENT OF LANGUAGE MATERIALS WITHIN THE FRAMEWORK OF THE CHINESE LANGUAGE
Irgasheva Umida Asqarjon qizi
Chinese language teacher Departments of Theory and Practice of Chinese language, UzSWLU umida.0402@mail.ru
Annotation: this article examines the specific features of Axiology and how it is expressed in language materials, as well as the issues of how phraseological units used to evaluate a person are organized and divided into types according to their use in society.
Keywords: linguistic Axiology, category, phraseological units, linguocultural, axiosphere, value component, culture, psyche, subjective assessment, value, structuralism.
KIRISH
Zamonaviy tilshunoslikda so'nggi yillarda aksiologiya bilan bog'liq kategoriyalar va terminlar tilshunos olimlarning tadqiqotlarida paydo bo'la boshladi. Shu sababdan, ko'plab taniqli tadqiqotchilar (A.A. Ivin, N.D. Arutyunova, E.M. Volf, S.G. Pavlov, E.F. Serebryannikova) lingvistik aksiologiyani fanga kiritishni taklif qilib kelmoqdalar. Aksiologik tilshunoslikni bir qator tilshunoslik doirasida qo'llaniladigan tadqiqot yondashuvi deb hisoblash mumkin: etnolingvistika, ijtimoiy diskursni tahlil qilish, lingvokulturologiya, siyosiy tilshunoslik va boshqalar. Lingvistik aksiologiyaning obyekti sifatida S.G. Pavlov "til - ong - jamiyat - madaniyat - inson" majmuasini ko'rib chiqadi. Lingvoaksiologiyaning predmeti - tilning qadriyatlarni shakllantirish va ifoda etish vositasi sifatida namoyon bo'lishi hisoblanadi. Aksiologik tadqiqotning vazifasi til birligi yoki fikr, mulohazaning qiymat komponentini aniqlashdir. Tilni aksiologik tahlil qilishning maqsadi -dunyoning lingvistik manzarasi aksiosferasini va turli xil ijtimoiy guruhlar va idiolektlarning aksiosferalarini rekonstruktsiya qilishdir [Павлов 2013: 56].
Aksiologiyaning shakllanishi asosan klassik faylasuflarning yutuqlari asosida "madaniyat va ruhiyat fanlari"ning umumiy shakllanishi kontekstida sodir bo'ldi: dastlab yunonlar - Platon, Aristotel va undan keyin Evropa klassik faylasuflari I. Kant, G.V. Gegel va boshqalar.
103
Aksiologiyaning rivojlanishiga hayot falsafasi vakillari (F. Nitsshe, V. Diltey, M. Scheler) va neokantian falsafiy maktablari (Baden va Magdeburg: G. Kogen, E. Kassirer, V. Vindelband, G. Rikkert) eng katta hissa qo'shdilar, ular aksiologiyaning falsafiy asoslarini yaratdilar. Shu o'rinda rus faylasuflari V.S. Solovyov, I.A. Ilyin, N.O. Losskiy ham ushbu sohaga o'z hissalarini qo'shgan [Барышков 2009: 65].
Aksiologiya qadriyatlar olamining bir tizimi bo'lib, qadriyatlarning ijtimoiy-madaniy munosabatlarda qanday qiymat (baho)ga ega ekanligini o'rganuvchi fandir.
T.V.Yegorovaning "Zamonaviy rus tilining xorijiy so'zlari lug'ati" da aksiologiyaga quyidagicha ta'rif keltirilgan:
Aksiologiya (grek. axios qadriyat + logos ilm-fan, ta'lim, ta'limot) - qadriyatlar haqidagi falsafiy ta'limot bo'lib, obyektiv va tarixiy jihatdan tan olingan axloqiy, estetik va boshqa qadriyatlar [Егорова 2014:26].
Aksiologiya - ijtimoiy madaniyat va jamiyat qonunlariga muvofiq inson hayotining umuminsoniy asoslarini o'rganish va tavsiflashga qaratilgan fan.
Jahon tilshunosligida XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab til toifasi akademik jamoatchilik e'tiborini va qiziqishini jalb qila boshladi. Bunday rivojlanish bosqichlarida falsafiy ta'limotlar va tilshunoslik fanlarining o'zaro birgalikda namoyon bo'lishi kuzatila boshladi. Bunday ko'rinishlarga misol tariqasida aksiologiyaning baholash me'zonlari til komponentlari yordamida tahlil qilina boshlanganligini aytish mumkin. Katta aspektlar nuqtai nazaridan taxminan to'rtta imkoniyat vujudga keldi: birinchidan, bu insonning dunyoni bilishi, dunyoni o'zgartirishi va dunyoni ifoda etishi uchun nutqni ifodalashning zarur shakli; ikkinchidan, u til shakllarini ifodalashda muntazamlikka ega; uchinchidan, nazariy nuqtai nazarlarning xilma-xilligi hisobga olinadi; va to'rtinchidan, paydo bo'lgan til hodisasi pragmatik rivojlanishni keltirib chiqardi. Xitoy tilini o'rganish va undagi til manbaalarini baholash asta-sekin dolzarb mavzuga aylanib bormoqda va bu to'rt jihat to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita bir-biriga bog'liqdir, ayniqsa nazariy nuqtai nazarlarning xilma-xilligi, bu oxir-oqibat baholash tili tadqiqotlarini har tomonlama o'rganish va chuqur rivojlantirishga yordam berdi. Nazariyalar va usullarning o'zgarishi tadqiqot xususiyatlari bilan chambarchas bog'liq bo'lganligi sababli, hozirgi vaziyat birinchisining kontekstiga qarab saralanadi.
Strukturalizm va leksik-semantik nazariya doirasida baholash so'zlari va jumlalarini o'rganish. So'z turkumlari masalalarini muhokama qilishda aytib o'tilgan baholovchi mulohazalar.
XX asr 80-yillarning boshlariga qadar strukturalistik nazariy usullar ustunlik qildi. Ushbu bosqichda baholash tilini o'rganish asosan tarqoq ishlarga asoslangan bo'lib, tadqiqot natijalari so'z turkumlarining ikkita asosiy qismini muhokama qilishda tarqoq edi. Bu borada quyidagi muammolar mavjud bo'lgan: birinchidan, so'z turkumlarining quyi toifalarini ajratishda Chjao Yuanjen 1979:346] ergash gaplarning quyi toifasida "baholovchi ravishlar" toifasini, Chju
Dexi [^ШШ 1980: 65] esa fe'llarning quyi toifasida Ш.Щ- (zhide - arzimoq, munosib bo'lmoq) va К (pei - mos kelmoq, munosib bo'lmoq) fe'lini alohida-alohida "baholovchi fe'l" sifatida sanab o'tadi. Ikkinchidan, sifatlarning bir-biriga o'xshash shakllarini muhokama qilishda bir qator olimlar ularning subyektiv baholash ta'siriga ega ekanligini ta'kidlaganlar. Masalan, Feng Chenglin Щ 1954:22] bir-birining o'rnida qo'llanilishi mumkin bo'lgan "chalkash" ko'rinishdagi reduplikatsiya shakllari nafrat tuyg'usini keltirib chiqarishini ta'kidlab o'tgan; Li Jinxi ham 1959 yilda sifatlarning bir-biriga o'xshash shakllari ma'lum bir qo'shimcha ma'nolarni keltirib chiqarishi mumkin deb hisoblagan; Guo Shaoyu 1979 yilda AABB uslubidagi sifatlar tovushni idrok etish nuqtai nazaridan subyektiv vokal hissiyotlarini ifodalashda ham rol o'ynaydi, deb hisoblaydi. Chju Dexi [^ШШ 1980:78] sifatlarning murakkab shaklda ifodalangan atributlarning barchasi miqdor tushunchasi bilan bog'liqligini yoki ma'ruzachining hissiy bo'yoqdorligini o'z ichiga olgan ushbu atributni subyektiv baholash uslubi deb ataydi.
Yuqorida aytib o'tilgan xitoylik olimlarning fikrlaridan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, xitoy tilida lingvistik kategoriya sifatida baholashga tizimli tadqiqotlar va nazariy e'tibor xorijiy davlatlarga qaraganda bir oz kechroq boshlangan, ammo xitoy tili baholash hodisalariga alohida e'tibor berishning uzoq tarixiga va o'ziga xos xususiyatga ega. Xitoy tilida baholash bo'yicha olib borilgan tadqiqotlarni uch turga bo'lib o'rganish mumkin: tarqoq asarlar, maqtov va tanqidning ma'nosini muhokama qilish, eksperimental tizimni qurish va turli nuqtai nazarni o'rganishdan iborat.
Rus tili doirasida baholash tilini o'rganish asosan lug'at-semantika nazariyasi kontekstida olib boriladi. Ingliz tili doirasida baholash tilini o'rganish asosan Martinning tizimli funksional tilshunoslik maktabining baholash nazariyasi doirasida amalga oshiriladi va uning tadqiqot bazasi aniq yoritilib berilgan hisoblanadi. Baholash tilini rus va ingliz tadqiqotlari bilan taqqoslaganda, xitoy baholash tilini tadqiq qilishning nazariy asoslari murakkab, ko'plab nuqtai nazarlar aniq va tadqiqot g'oyalari yetarlicha birlashtirilmagan. Uning afzalliklari va kamchiliklari asosan quyidagilarda namoyon bo' ladi:
Birinchidan, ko'plab mikro yutuqlar mavjud va makro tadqiqotlar tizimi yetarli emas. Xitoy tili doirasida baholash tilini o'rganishda qanday nazariy qo'llanma qo'llanilishidan qat'iy nazar unda mikro baholash ifodalarini tavsiflash va talqin qilishga ko'proq e'tibor beriladi. Umuman olganda, xitoy tilini baholash bo'yicha til tadqiqotlari hali ham nisbatan tarqoqdir. Tizimni qurish ehtiyoji mavjud bo'lsa-da, u o'z-o'zidan yozish holatidan ongli ravishda o'rganish bosqichiga kirgan bo'lsa-da, makro tadqiqotlarda qat'iy tizimlashtirish yo'q va tizimli ravishda xitoy tili doirasida til materiallarini baholash yetarli darajada mukammal emas.
Ikkinchidan, ko'proq tavsif va tushuntirishlar mavjud, lekin funksional tushuntirish darajasi hali chuqur emas. Uning mikrospesifik tadqiqotlariga kelsak, xitoy tili baholash faktlari birin-ketin tadqiq etilayotgan bo'lsa-da, ular hali keng qamrovli emas.
Uchinchidan, aniq til hodisalari haqida ko'plab munozaralar mavjud, baholash tilining tabiati va u bilan bog'liq nazariy masalalar bo'yicha munozaralar yetarli emas. Baholash atributlari, tilning subyektivligi, baholashning subyektivligi, baholash va tavsiflash o'rtasidagi munosabatlar, baholash va tegishli til toifalari o'rtasidagi munosabatlar va boshqalar kabi ushbu asosiy nazariy masalalarni tushunmaslik baholash tizimining umumiy tuzilishiga ma'lum bir tarzda ta'sir qiladi.
To'rtinchidan, baholash manbalarini muhokama qilishda dominant leksik darajaga va mustahkam yashirin grammatik darajaga ko'proq e'tibor qaratiladi, leksik daraja, odatiy grammatik daraja, fonologik ritm darajasi va pragmatik darajani o'rganish bo'yicha ilmiy ishlar hozirda yetarli emas.
Beshinchidan, xitoy tili doirasida aksiologik baholashga oid lingvistik tadqiqotlarga kam e'tibor qaratilayotganligi yaqqol sezilmoqda.
Xitoy tili doirasida til materiallarini aksiologik baholashga misol tariqasida ayrim frazeologizmlarni keltirib o'tish mumkin, bunda biz pragmatik, emotsional, etik, estetik, intellektual, valeologik baho turlarini ko'rib chiqamiz:
Pragmatik baho unsurlari mavjud bo'lgan frazeologizmlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: W^^; - bozori chaqqon; - bo'ynidan soqit qilmoq; M^fê
^ - igna bilan quduq qazimoq.
Emotsional baho unsurlari mavjud bo'lgan frazeologizmlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - avzoyi buzildi; î^^'ùM - bag'ri tosh; iklS^; ^^^^ - boshi osmonda.
Etik baho unsurlari mavjud bo'lgan frazeologizmlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - oq-qorani tanimoq; ^W^ll - oralaridan qil ham o'tmaydi; ^fêffi.^ - tosh otganga
osh ot.
Estetik baho unsurlari mavjud bo'lgan frazeologizmlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - bir qoshiq suv bilan yutib yuborgudek; - diqqatini tortmoq;
M - ko'ngliga o'tirmoq.
Intellektual baho unsurlari mavjud bo'lgan frazeologizmlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - aldagani bola yaxshi; ^^^^ - bola boshidan ma'lum;
Ш - ishning ko'zini bilmoq.
Valeologik baho unsurlari mavjud bo'lgan frazeologizmlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 'kfi'&W - jonida jon qolmadi; iflfe - rang ko'r, hol so'r; ЩЖ
1зЙ - soqoli oqardi.
Xitoy tili doirasida baholash tadqiqotining xususiyatlarini yuqoridagi tushunchalarga va ushbu sohada rus va ingliz tillarini o'rganish tajribasiga asoslanib, biz kelajakda xitoy tili til materiallarini baholash bo'yicha tadqiqotlar quyidagi to'rt jihatga qaratilishi kerak deb hisoblaymiz: birinchidan, baholash tilining tabiati va tegishli nazariy masalalar bo'yicha munozarani kuchaytirish; ikkinchidan, xitoy tilining baholash shakli va ma'nosini statistik o'rganishni kuchaytirish va xitoy tilining o'ziga xos xususiyatlariga mos keladigan baholash tili tizimini yaratish; uchinchidan, xitoy tili turli til tuzilmalarini dinamik o'rganishga e'tibor qaratib, nutq aloqasi va o'zaro ta'siri nuqtai nazaridan baholash va diskursiv istiqbollarni yaratish; to'rtinchidan, kognitiv va funksional tushuntirishlarni kuchaytirib, baholash tilining takomillashtirilgan tavsifiga e'tibor berish; beshinchidan, baholash tili va unga tegishli til toifalari bo'yicha interaktiv tadqiqotlarni kuchaytirish, masalan, frazeologik birliklar, modallik, aloqa, ohang, shaxsiyat, daraja va boshqa toifalar bo'yicha ko'plab tadqiqotlar o'tkazish xitoy tili doirasida aksiologik baholashni rivojlantirishga katta hissa qo' shadi deb xulosa qilishimiz mumkin.
ADABIYOTLAR (REFERENCES)
1. Павлов С. Г. Лингвоаксиологическая модель человека: научнометодический аспект/С. Г. Павлов // Вестник Минского университета. - Минск., - 2013
2. Барышков, В. П. Аксиология: учебное пособие.//Саратов., - 2009.
3. Егорова Т.В. Словарь иностранных слов современного русского языка.//Москва., - 2014.
4. ЗХШРШШЙ. - 1968/1979.
5. шт. шшжжшт// Ш., - 1980.
6. жштшпшшмштш. // 1954.
7. ттттш^шп.^ж., 1983.
8. Зиямухамедов, Д. Т. (2021). КОНЦЕПЦИЯ ОБЩЕСТВА И ЧЕЛОВЕКА В НОВЕЛЛАХ ПУ СУНЛИНА. Социосфера, (3), 23-31.
9. Дана Камилла (2022). ПРЕДПОСЫЛКИ И ИСТОРИЯ СОЗДАНИЯ ПОВЕСТИ ЛО ПУ "ВЫДАЮЩАЯСЯ ЖЕНЩИНА". Sharq ma'shali / Восточный факел, 14 (1), 33-42. doi: 10.5281/zenodo.7190485
10. Рахматуллаева, Д. М. (2021).
Ш). Современные востоковедческие исследования, 3(1), 6-13.
11. Badalbayev, D. F. O. G. L. (2021). XITOY OG 'ZAKI NUTQIDA KONSTRUKSIYALI BIRIKMALARNING O 'RNI VA XUSUSIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(Special Issue 2), 250-255.
12. Юсупова X,. Особенности образования существительных при помощи аффиксов с негативным оттенком в современном китайском языке. American Journal of Social Science and Education Innovations. IMPACT FACTOR: 5.5. (ВАК)
13. Zaynitdinovna, A. Z. (2022). Rules for Using the Verb in a iE "Ba" Sentence. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF LITERATURE, PHILOSOPHY AND CULTURE, 3(6), 5-9.
14. Хашимова, С. А. (2022). ОБРАЗОВАНИЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫХ ПРИ ПОМОЩИ АФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. World scientific research journal, 7(1), 20-23.
15. Хашимова, С. А. (2020). Особенности образования неодушевлённых существительных при помощи суффиксации в современном китайском языке. Modern Oriental Studies, 2(2), 3446.
16. Abdullayevna, H. S. (2020). Peculiarities of the formation of animated nonsignificant using suffixing in the modern Chinese language. ACADEMICIA: An InternationalMultidisciplinary Research Journal, 10(5), 1504-1511.
17. Khalmurzaeva, N. T. (2021). Stereotypical Questions In The Organization Of The Process Of Teaching Children By Japanese Mothers. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(05), 513-520.
18. NS Abdullayevna.i^lOT^W^«:
87, 0
