CC BY
11
imtIyaz SahIbI | Proprietor Burhan CAGLAR
SORUMLU Yazi I$LER| MüDÜRÜ | Managing Editor Ömer Faruk CAN
SS
-a
Osmanli aragtirmalarina münhasir, alti ayda bir (Nisan ve Ekim) negredilen, agik erigimli, gift kör hakem sistemli akademik dergi
Double-blind peer-reviewed open access academic journal published semiannually (April and October) in the fields of Ottoman Studies ^
S 8
SAYI | ISSUE 1 • NISAN | APRIL 2021 ^ ^
a
£
IrtIbat | Contact Kadim • Sakarya Üniversitesi
Esentepe Kampüsü, Fen-Edebiyat Fakültesi, C Blok, Ofis: 113,
Serdivan/Sakarya (Turkey) 54050
Telefon | Phone • 00 90 264 295 60 15
Internet Adresi | Webpage • dergipark.org.tr/kadim
E-posta | E-mail • [email protected]
Tasarim | Design Hasan Hüseyin CAN
Baski | Printed by
MetinCopyPlus • Arti Dijital & Baski Merkezi
Turkocagi Cad. 3/A Cagaloglu/Fatih/lstanbul
Basim TaRiHi | Print Date • NiSAN | April 2021 ISSN 2757-9395 • e-ISSN 2757-9476 UcRETSiz | Free of Charge
Kadimdeki makaleler, Creative Commons Alinti-Gayriticari 4.0 Uluslararasi Lisansi ile lisanslanmigtir. Bilimsel aragtirmalari kamuya ücretsiz sunmanin bilginin küresel paylagimini artiracagi ilkesini benimseyen dergi, tüm igerigine aninda agik erigim saglamaktadir. Makalelerdeki fikir ve görüglerin sorumlulugu sadece yazarlarina ait olup Kadim'in görüglerini yansitmazlar.
Articles in Kadim are licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License. Kadim provides immediate open access to its content on the principle that making research freely available to the public supports a greater global exchange of knowledge. Authors are responsible for the content of contributions; thus, opinions expressed in the articles belong to them and do not reflect the opinions or views of Kadim.
Dergi Park
Editor Editor-in-Chief
Yayin Kurulu Editorial Board
Yazim ve DIl EdItOrlerI Writing and Language Editors
TOrkçe DIl EdItOrG Turkish Language Editor
INGlLlZCE DIL EdITORG English Language Editor
Yayin SekreterI secretariat
Daniçma Kurulu Advisory Board
Arif BILGIN | Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi
Necmettin ALKAN | Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Ömerül Faruk BÖLÜKBA?! | Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Kerim llker BULUNUR | Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Bü§ra ÇAKMAKTAÇ | Dr. Ogr. Üyesi, Sakarya Üniversitesi M. Talha ÇlÇEK | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Üniversitesi Filiz D!G!ROGLU | Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Miraç TOSUN | Dr. Ogr. Üyesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi
Ömer Faruk CAN | Sakarya Üniversitesi Burhan ÇAGLAR | Sakarya Üniversitesi Bünyamin PUNAR | Sakarya Üniversitesi
Sedat KOCABEY | Sakarya Üniversitesi
¡rem GÜNDÜZ-POLAT | Sakarya Üniversitesi
Yusuf ¡slam YILMAZ | Cumhuriyet Üniversitesi
Houssine ALLOUL | Dr. Ogr. Uyesi, University of Amsterdam
Muhammet Zahit ATÇIL | Dr. Ogr. Uyesi, istanbul Medeniyet Universitesi
Mukerrem Bedizel AYDIN | Prof. Dr., Sakarya Universitesi
Feridun BÎLGÎN | Doç. Dr., Mardin Artuklu Universitesi
Roger DEAL | Doç. Dr., University of South Carolina Aiken
Randi DEGUILHEM | Prof. Dr., Aix-Marseille Université
Umit EKÎN | Prof. Dr., Sakarya Universitesi
Davut HUT | Prof. Dr., Marmara Universitesi
Kezban ACAR KAPLAN | Prof. Dr., Celal Bayar Universitesi
Michalis N. MICHAEL | Dr. Ogr. Uyesi, University of Cyprus
Ali Fuat ÔRENÇ | Prof. Dr., istanbul Universitesi
Erol ÔZVAR | Prof. Dr., Marmara Universitesi
Kazuaki SAWAI | Prof. Dr., Kansai University
Andelko VLASIC | Dr. Ogr. Uyesi, University of Osijek
Francesco VIOLANTE | Dr. Ogr. Uyesi, Université degli Studi di Bari Aldo Moro
Sadik YAZAR | Prof. Dr., istanbul Medeniyet Universitesi
Hale YILMAZ | Doç. Dr., Southern Illinois University
Îlhami YURDAKUL | Prof. Dr., Bilecik $eyh Edebali Universitesi
U&etvrvi,
Wright, Zachary Valentine.
On the Path of the Prophet: Shaykh Ahmad Tijani and the Tariqa Muhammadiyya.
ATLANTA: FAYDA BOOKS, 2015. 260 SAYFA. ISBN: 9780991381388.
ABDURRAHMAN MIHÇIOGLU*
OZ ABSTRACT
XVIII. ve XIX. asirlarda, Islam dünyasinda, devrin âlim ve sûfîlerinin öne çikardiklari kavramlardan ve meselelerden hare-ketle bir reform hareketinin varligi, oryantalist araftirmacilar ta-rafindan iddia edilmektedir. Mevzunun tasavvuf ilmine bakan cephesinde, neo-Sufism ve Tarîkat-i Muhammediyye tasavvur-lari, Ticâniyye, Idrîsiyye ve Senûsiyye tarikatlari üzerinden tarti-filmaktadir. Ticâniyye özelinde Tarîkat-i Muhammediyye tasav-vurunun ilk kez etraflica tahlil edilmeye çalifildigi bu eser, bah-se konu kavramlarin tasavvuf tarihindeki irtibatlarini ve reform iddialarinin geçerli olup olmadigini tam manasiyla tahlil edeme-se de sualleriyle ve mevzuyu ele alif tarziyla takip eden çalifmalar için hareket noktasi olufturabilecek evsaftadir.
Anahtar Kelimeler: Tarîkat-i Muhammediyye, neo-Sufism, Ticâniyye, Idrîsiyye, Senûsiyye, Cezayir.
Orientalist scholars claim the existence of a reform movement in the Islamic world in the eighteenth and nineteenth centuries based on the concepts and issues put forward by the ulamas and Sufis of that time. This work discusses, concerning that claim, the concepts of neo-Sufism and Tariqat al-Muhammadiyya through the Tijaniyya, Idrisiyya and Sanusiyya orders. Although it does not question and comprehensively analyze the validity of the reform debates, the work stands as a starting point paving the way for the studies following a similar set of questions on the issue.
Keywords: Tariqat al-Muhammadiyya, neo-Sufism, Tijaniyya, Idrisiyya, Sanusiyya, Algeria.
MAKALE BlLGlSl | ARTICLE INFORMATION Makale Türü: Kitap Degerlendirmesi | Article Type: Book Review Geli§ Tarihi: 8 Mart 2021 | Date Received: 8 March 2021 Kabul Tarihi: 23 Mart 2021 | Date Accepted: 23 March 2021
ATIF | CITATION
MIHQOGLU, Abdurrahman. "Wright, Zachary Valentine. On the Path of the Prophet: Shaykh Ahmad Tijani and the Tariqa Muhammadiyya". Kadim 1 (Nisan 2021), 153-157.
* Ar§. Gör., Fatih Sultan Mehmet Vakif Üniversitesi, [email protected], ORCID: 0000-0003-1010-157X.
Ai
ON THE PATH OF THE PROPHET
Shaykh Mimad Tijani & the Tariqa ¡Muhammadiyya
It
VIII. ve AIA. asirlarda, Islam dünyasinin muhtelif bölgelerinde zuhur eden ve "tecdid hareketleri" olarak nitelenen ha-reketlere dair ge^tigimiz otuz kirk senede Bati akademyasinda genij bir literatürün vücuda getirildigini söylemek mümkündür. Bahse konu asirlarda hadis arajtirmalarinin nis-peten artmasi ve i^tihat tartijmala-ri üzerinden gelenekten ayrijan, ge-lenege karji konumlanan bir tavir öne sürülmekte ve gelenekle hesap-lajma iddialari dillendirilmekte-dir. Ayrica, Idrisiyye, Ticaniyye ve Senusiyye özelinde bu tarikatlarin bid'at ve hurafe addedilen kimi hu-suslara karji tavirlari ile jer'-i jerife riayet vurgusuna dikkat ^ekilerek bahse konu asirlar reform/tecdid asirlari olarak nitelenmektedir. Öte yandan, bu asirlarda Hind'den Magrib'e kadar muhtelif ilmi ge-leneklerden gelen ulema arasinda vuku bulan ilmi münasebetler üze-rinden bir ilijkiler agi kurulmakta ve bu ag üzerine hükümler inja edil-mektedir. Ne var ki, bütiin bu iddi-alar ve hükümlerin hesabi tam manasiyla verilmemij, büyük öl^üde icazet silsileleri üzerinden tespit edilen aglardan hareketle varilan neticelerin sihhati etrafli bir tenkide konu olmamijtir.1 Hususen, kendi yollarini/usullerini Tarikat-i Ahmediyye/Muhammediyye olarak tavsif eden mejayihin tesis ettigi bu tarikatlar merkeze alinarak bahse konu asirlarda tasavvuf düjünce-sinde de reform/tecdid iddialari gündeme getirilmijtir. Evvela Fazlurrahman tarafindan teda-vüle sokulan neo-Sufism kavrami da Rudolph Peters, Rex S. O'Fahey, Knut S. Vikor, Ahmad Dallal, Bernd Radtke, Nehemia Levtzion, Mark Sedgwick Jamil Abun-Nasr, John Ralph Willis ve John Hunwick gibi arajtirmacilarin takip eden ^alijmalarinda, müspet-menfi tenkitler ejli-ginde bahse konu tarikat müessislerinin ve takip^ilerinin tasavvurlari i^in kullanilagelmijtir.
Bu ü^ tarikat i^erisinden Ticaniyye'ye dair bugüne dek Bati Yarimküre'de kitap ve makale kabilinden hayli ^alijma da yapildi. Jamil M. Abun-Nasr'in The Tijaniyya A Sufi Order In The
l Bu mesele etrafmda te^ekkül eden Türk$e literatürden bahsetmek, bazi Batili arajtirmacilarin makalelerinin tercümeleri (bu hususta, literatürün taranip dikkate deger makalelerin tercüme edilerek bir derleme halinde ortaya kondugu 9ali§ma i$in bk. Bati Gözüyle Tecdid, ed. Nail Okuyucu, Istanbul: Klasik Yayinlari, 2014) haricinde mümkün olmamakla beraber, Eyyüp Said Kaya Hoca'nin Islam Araqtirmalari Dergisinde (25/27-50, 2011) ne^redilen makalesi, tecdid fikrini kabullenmekle birlikte bahse konu ilijkiler üzerinden kurulan irtibatlarin ve sözümona kimi tarihi hakikatlerin sihhatini sorgulamasi cihetinden kayda deger bir mahiyet arz etmektedir.
U&etvrvi,
Modern World,2 Jillali El Adnani'nin 1998'de Aix-Marseille'de doktora tezi olarak sundugu ve bilahare neçredilen La Tijâniyya: Les Origines d'une confrérie religieuse au Maghreb3 ve Abdelaziz Benabdellah'in La Tijaniyya: Une voie spirituelle et sociale4 baçlikli eserleri, Ahmed et-Ticânî'nin Tarîkat-i Muhammediyye tasavvurunun niteligi, seleflerinden ayriçtigi veya onlarla birlejtigi mesâil, tevarus ettigi ilmî ve tasavvufî gelenekle irtibatinin derecesi ve bu irtibatlarin çakirdânina tesiri gibi munasebetler uzerinden Ticâniyye'nin bir reform/tecdid hareketi olarak degerlendirilip degerlendirilemeyecegini hakkiyla tedkik etmekten uzaktir. Ozellikle Abun-Nasr'in eseri, muellifinin tasavvuf literaturune hâkim olamayiçi gibi illet-lerle de maluldur.
Zachary Wright'in Kahire Amerikan Universitesi'nde, Mark Sedgwick daniçmanliginda master tezi olarak hazirladigi ve Ticâniyye'nin bahse konu veçhesini on plana çikarma niye-tindeki bu çaliçma, bir girij ve beç bolumden ibaret.
Wright, girij kisminda, Tarîkat-i Muhammediyye tasavvurunun tasavvuf tarihinde bir reform/tecdid olarak gorulemeyecegini ve neo-Sufism kavraminin da kolonyalistlerin tesiri ile vaz'edildigini (s. 22), tasavvuf gelenegi goz onune alindiginda, bu iki asirda bahse konu tarikat muessislerinin ortaya koyduklari tasavvurun bu gelenege aykiri veya onun uzerine ilave eden yahut ondan ayriçan bir mahiyet arz etmedigini (s. 23) zikreder. Ne var ki bu tes-pitlerde bulunan Wright, Ticânî'nin kendi usûlunu Tarikat-i Muhammediyye olarak tavsi-finden hareketle, onun, kendi devrinde Islâm âlemindeki diger reform hareketleri ile irtibati vurgulama maksadi yattigini iddia etmekte (s. 31), Ticânî'yi sik sik reformist olarak anmakta, Ticâniyye'nin XVIII. asrin tecdid ve ilmî ronesansin merkezî hareketi oldugunu iddia etmek-tedir ki (s. 208) bu kanaatler beyninde tenakuz oldugu izahtan varestedir.
Wright, çaliçmanin, Ticâniyye'nin zuhûruna yol açan sosyo-ekonomik vesilelerden ziyade, Ticânî'nin entelektuel portresi ile onun Tarîkat-i Muhammediyye tasavvuruyla mu-nasebetine odaklanacagini, Ticânî'nin Tarîkat-i Muhammediyye tasavvurunu bir tecdid/ reform degil, tasavvuf geleneginde zaten var olan esaslari daha esasli bir surette anlayip yo-rumlamasi (s. 36) çeklinde degerlendirecegini ifade etmektedir. Binaenaleyh o, Ticânî'nin entelektuel portresini serdedebilmek için ana kaynaklara muracaat edecegini belirtir. Bu baglamda Ticânî'nin ulema ile munasebetlerini, devrin tarihi ehemmiyeti haiz hadiselerini, çer'î ilimlere vukûfiyetinin derecesini, Hakîkat-i Muhammediyye tasavvurunu, yakaza ve benzeri manevi hâlleri ne surette izah ettigini tespite çaliçmaktadir (s. 47-48).
Tarîkat-i Muhammediyye'nin one çikan hususiyetlerinin dort maddede toplanabilece-gini one suren Wright, bunlari, tasavvuf gelenegindeki kimi folklorik unsurlari reddederek mezhep bagliligini esas alan sunnet-i seniyye vurgusu, murçidin Hazret-i Peygamber ile dogrudan munasebetini ispat için Hakîkat-i Muhammediyye tasavvurunun tahkimi, yakaza veya ruya yoluyla Hazret-i Peygamber'den bilgi aktarimi ve muridlerin sadece bir tarikata bagliligini temin, olarak zikreder (s. 33, 66).
Wright, Mark Sedwick'ten naklen, Tarîkat-i Muhammediyye tasavvurundaki esaslarin Muhyiddîn Ibn Arabî (v. 638/1240), Abdulkerîm el-Cîlî (v. 832/1428), Imâduddîn el-Vâsitî
2 Jamil M. Abun-Nasr, The Tijaniyya A Sufi Order In The Modern World (London: Oxford University Press, 1965).
3 Jillali El Adnani, La Tijâniyya: Les Origines d'une confrérie religieuse au Maghreb (Rabat: Editions Marsam, 2007).
4 Abdelaziz Benabdellah, La Tijaniyya: Une voie spirituelle et sociale (Marrakech: Al Qubba Zarqua, 1999).
(v. 711/1311), Birgivi Muhammed Efendi (981/1573) ve Abdulgani en-Nablusi (v. 1143/1731) gibi sufi-ulema ile §azeliyye-Cezuliyye mejayihinca da [k.s.] dile getirildigini ve bahse konu tasavvurun, tasavvuf tarihinin erken dönemlerine uzandigini ikrar etmektedir. Bununla beraber, Tarikat-i Muhammediyye'nin son formunu AVIII. asirda aldigi jeklinde bir izah getirmektedir ki (s. 66), bu izah tadile muhta^ olsa gerektir. Zira bu tasavvurun, tarihin kimi dönemlerinde i^timai ve siyasi hadiselerin seyrine, toplumsal tefessüh ve benzeri degijim-lere bagli olarak daha da ehemmiyet kazanmasi ve öne ^ikarilan esaslari itibariyle tasavvuf tarihinin her döneminde bulunabilmesi pek tabii bir hadisedir. Bu meyanda, tasavvuf tari-hindeki sünni bütün tarikatlari, devirlerine göre Tarikat-i Muhammediyye'nin nihai formu olarak kabul etmek de mümkündür. Müsemma bir olmakla beraber isimlerin muhtelif oluju, vakiayi degijtirmiyor olsa gerektir. Yine Birgivi'nin, mejhur eseri et-Tarikatu l-Muhamme-diyye ve's-siretü'l-Ahmediyye'de Tarikat-i Muhammediyye tasavvuruna yükledigi tasavvuf karjiti(!) rengi bilahare Nablusi'nin kurtardigi yönündeki kanaat de (s. 68), ancak, bahse konu eseri mütalaa etmemij olmakla veya Birgivi'yi tanimamakla izah edilebilir.
Wright, birinci bölümde, Ticani'nin ilk gen^lik ^aglari ile Magrip'ten Hicaz'a sefer-lerini ve bu seferleri esnasinda mülaki oldugu ulema ve mejayih ile münasebetlerine temas eder. Tarikat-i Muhammediyye kavramini gerek sohbetlerinde gerekse eserlerinde zikreden Abdülaziz ed-Debbag (v. 1132/1720), Mustafa el-Bekri (v. 1162/1749), Muhammed el-Hifni (v. 1181/1767), Muhammed Semman (v. 1189/1776) ve Mahmud el-Kürdi (v. 1195/1780) [k.s.] gibi sufi-ulema ile Ticani'nin münasebetini zikreden (s. 68-70) yazar, takip eden dönemde, Ticani'nin sahrada yakaza halinde Hz. Peygamber ile münasebetine temas ile bu münasebe-tin Islam tarihinde nevzuhur bir vakia olmadigini ve fakat onun görüjme sikligi ile manevi derinliginin ona müstesna bir mevki kazandirdigini belirtir (s. 87).
ikinci bölümü, Ticani'nin Cezayir'deki Osmanli idaresi ve Magrip Sultani Mevlay Süleyman ile münasebetine tahsis eden Wright, Benebdallah ve Tal Shuval gibi ikincil kaynaklar üzerinden, Osmanli idaresinin, Ticani gibi fikri hür sufi-ulemayi teyakkuz altinda tuttugu iddiasindadir (s. 91). Ne var ki Wright, birincil kaynaklara müracaat etse veya islam tarihi boyunca sufi/ulema-siyaset münasebetlerindeki irtibat veya gerilim noktalarini tespit edebilse, bu iddiayi dile getirmekte biraz daha temkinli davranirdi. Zira hac dönüjü Halveti hirkasiyla irjada bajlayan Ticani'nin bilahare halktan hayli teveccüh görmesi, AVIII. asrin sonlarina dogru Cezayir'deki Osmanli idaresinin o devre kadar özerk bir alan tahsis ettigi sahra kabilelerini merkezi idareye daha bagli hale getirme ^abasi ve buna ejlik eden vergi tahsilati gibi girijimlere mukabil baj gösteren isyanlar, Ticani'nin nüfuzu altinda bulunan sahra bölgesindeki Ayn Madi'nin kujatilmasiyla ve dahi Ticani'nin gözetim altina alinma-siyla neticelenmijtir. Kaldi ki Ticani'ye kucak a^an Magrib Sultani Mevlay Süleyman'in, Ticani'den evvel iyi münasebetler tesis ettigi Derkavi Tarikati jeyhini ve mensuplarini kisa bir zaman zarfinda siyasi sebeplerle gözden ^ikarmasi ve onlar üzerindeki baskiyi artirmasi, sufi/ulema-siyaset münasebetinin gerilim ve irtibat noktalarini dogru okumanin ne derece lüzumlu oldugunu ihsas etmektedir.
Ticani'nin jer'i ilimlere, hususen fikha yaklajimini degerlendirdigi ü^üncü bölümde, tasavvuf tarihinde sufilerin ilm-i zahir (fikih) ve ilm-i batin (tasavvuf) beynindeki müna-sebete dair kanaatleriyle tavirlarina deginen ve bunlarin genellikle mezcedildigini vurgu-layan Wright, Ticani'nin de bu tavri sahiplendigini belirtmektedir. Wright, Ticani'nin,
U&elirvb
Ahmed b. Idrís ve Muhammed b. Aii es-Senûsî'nin aksine mezhep ve takiit meseiesinde ge-ienekteki tavri muhafaza ettigini, içtihadin ve müitehidin çartiarina dair var oian kabuiieri sürdürdügünü nakietmektedir ki (s. I27-I30), bu yorum vakiaya da mutabiktir. Ticâniyye'nin, kendiieriyie biriikte anilageldigi diger iki ekoiden ayriçtigi en mühim meseie de budur ve bu meseie üzerinden reform iddialari temeiiendiriimekte, neo-Sufism kavraminin aiti doldurulmaktadir.
Wright, Ticânî'nin hem seief-i sâlihîn ve hem de devrindeki Magrib sûfîleriyle münase-betinin derecesini ve onlarin tasavvuf dü^üncesine ne öli^üde mutabik kaidigini tahiii ettigi dördüncü bölümde, sohbetierinin deriendigi el-Câmi ' de5 geçmiç sûfîierden yüzierce iktibasin bu hususta bir fikir verdigini diie getirir. Ayrica Ticânî'nin tarikat usûi ve evradinda seiefi oian sûfîlerden hayii istifade ettigi, Tarîkat-i Muhammediyye ve Hakîkat-i Muhammediyye tasavvurlarinin muhtevasini da büyük öiiüde bu zevatin tesirieri iie tayin ettigini beiirtir (s. I50-I76).
Beçinci ve son bölümde, Ticâniyye'nin müstakii bir tarikat hüviyetini kazanmasina vesiie oian alâmet-i fârikalar arasinda mür^idin vasiflari, hatmü'l-vetóye, kutbiyyet meseiesi, terbiye çeyhinin müridierini sair meçayihi ziyaretten menetmesi, salavâtin ve jükrün seyr u sülúkta arz ettigi ehemmiyet gibi hususiar zikrediimektedir (s. I80-205). Wright, bu hususlarin Ticâniyye'ye mahsus oimadigini ve geçmiç tarikatiarda da farkii dereceierde tatbik ediidigini ikraria beraber, Ticânî'nin buniardan bazilarini ön plana çikardigini ve bu sebepie tarikatin farkii bir kimiik kazandigini iddia eder. O, sünnet-i seniyye vurgusu, rüya veya yakaza hâlinde Hazret-i Peygamber'in ruhaniyetinden istimdad iie manevi feyzinden müridieri irçad, müridieri sadece bir mür^idin gözetiminde seyr u sülúka sevk, salavâta ayri bir önem vermek, hem zâhirî hem bâtinî iiimieri tahsiie müridieri teçvik gibi esaslari Ticâniyye'ye mahsus irçad usûiieri oiarak zikreder (s. 209). Haibuki Ticâniyye'ye mahsus oidugu iddia ediien bu hususlari tasavvuf tarihinde birçok tarikatin usûi ve esaslari arasinda buimak mümkündür. Bu meyanda, tarikatiara, bir zincirin birbirine geçmiç ve geçmeye devam eden halkalari oiarak bakilmasi, her birinin yekdigerinden tevarüs ettigi esasiar üzerinde zâhir ve bâtin iiminin terákümü iie kopmaz bir siisiie haiinde uzayip gittiginin söylenmesi, meseienin kavranmasini bir nebze oisun kolaylaçtiracaktir.
Wright'in, Ticânî'nin tasavvuf dü^üncesi iie Taríkat-i Muhammediyye tasavvuruna has-rettigi bu çaliçma, gerek bu tasavvurun tasavvuf tarihindeki izlerini bihakkin takip ederek irtibatlari tesis etme, gerekse literatürde var oian boçlugu doldurma hususunda maaiesef yeterli degildir. Magrib tasavvuf tarihi tahiii edilirken, Endülüs ve Kuzey Afrika'daki sûfî-u-lema portresi iie Mâlikî sûfî-fukahânin tarihi sürei içerisinde özellikle içtihat meselesindeki tavirlari ve bölgedeki medreselerin müfredatinda yer bulan ve tedris ediien tasavvufa dair eserlerin öngördügü tasavvuf telakkisinin tahiii edilmesi elzemdir. Ayrica, asirlar boyu merkezî idareye direnen Berberí kabilelerin taçradaki zaviyeler etrafinda siyasi ve askeri güi oluçturmalari dikkate alinmadan, siyasi otoritenin taçradaki sûfîier ve meçayih iie münase-betinin bu vakia üzerinden de okunmasinin lüzumu fark edilmeden yapilacak çaliçmalar bir yönüyle hep eksik kalacaktir. Bununla biriikte, Wright'in eserinin, sualleriyle ve mevzuyu ele aliç tarziyla, takip eden çaliçmalar için hareket noktasi oluçturacagini söylemek mümkündür.
5 Muhammed b. el-Mû^rî es-Sibâ'î es-Sâihî, el-Càmi' li-dûreri'l-ulûmi'l-fàidati mine'l-kutbi'l-mektûm, thk. Muhammed er-Râdî Kennûn el-idrîsî (Rabat: Dâru'l-Emân, 2012).
