WILÝAM ŞEKSPIRIŇ HEM-DE GURBANNAZAR EZIZOWYŇ SONETLERINIŇ UMUMYLYKLARY WE AÝRATYNLYKLARY Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Chariyeva A. G.

5th year student

Dovletmammet Azadi Turkmen National Institute of World Languages

Scientific supervisor: Karryyeva J.B., candidate of philological sciences

Department of Theory and Practice of Translation Dovletmammet Azadi Turkmen National Institute of World Languages

Turkmenistan, Ashgabat

SIMILARITIES AND DIFFERENCES BETWEEN WILLIAM

SHAKESPEARE AND GURBANNAZAR EZIZOV'S SONNETS

Annotation: Using world literature helps students to explore national, ethnic, linguistic, and social topics and feel connected to the rest of the world. Because English is one of the most widely used languages in the world, and nearly every single masterpiece of the world literature is available in English, it serves as a bridge between nations in studying literature. This study aims to determine the origin of sonnets, how they have been developed in the literature of different nations throughout centuries, as well as the peculiarities and shared features of the sonnets written in each of chosen languages (Turkmen and English).

Keywords: sonnet, iambic pentameter, rhyme, octave, sestet, quatrain, couplet, syllable, origin.

^aryyewa A. G. Dowletmammet Azady adyndaky Turkmen milli dunya dilleri institutynyn 5-nji yyl talyby Ylmy yolba§gysy: Karryyewa Zanna Baymuhammedowna,

filologiya ylymlarynyn kandidaty Dowletmammet Azady adyndaky Turkmen milli dunya dilleri instituty Turkmenistan, A§gabat

WILYAM SEKSPIRIN HEM-DE GURBANNAZAR EZIZOWYN SONETLERININ UMUMYLYKLARY WE AYRATYNLYKLARY

Gahryman Arkadagymyzyn hem-de hormatly Prezidentimizin taysyz tagallalary netijesinde yurdumyzyn medeni-ruhy gymmatlyklary, milli mirasy, taryhy yadygarlikleri, halk doredijiligi, dili hem-de edebiyaty, asylly dap-dessurlary, edim-gylymlary duypli owrenilyar we halk arasynda ginden wagyz edilyar. Milli mirasymyz jemgyyetin ruhy baylygynyn ayrylmaz bir bolegidir. Halkymyzyn bize miras goyan ruhy gymmatlyklaryny ylmy taydan seljermek, dernewler ge?irmek babatda ylmyn onunde birna?e wezipeler bolup, §eyle wezipelerin biri-de, edebiyatyn osmegine uly go§ant go§an yazyjy-§ahyrlaryn,

Мировая наука" №4(73) 2023

science-j.com

л о

beyik sóz ussatlarynyñ ómrüni we dóredijiligini, olaryñ i§leriniñ milli hem 5eper5Ílik ayratynlyklaryny ylmy taydan ówrenmekdir. Türkmen edebiyatynda uly yz galdyran §eyle ussatlaryñ biri ilkinji türkmen sonet5Ísi Gurbannazar Ezizowdyr. Milli Liderimiziñ jemgyyet5iilik-syyasy guramalaryñ we medeniyet ulgamynyñ wekilleri bilen 2019-njy yylyñ 14-nji fewralynda ge?iren du§u§ygynda eden ?yky§ynda: "...Oz ?yky§ymy tamamlamak bilen, men, Gurbannazar Ezizowyñ hyjuwly setirlerini mysal getirmek isleyarin:

Biz nam bolsak, §ol bolaly,

Bolsa bolyar eziz Watan" - diyip, §ahyryñ dóredijiligine yüzlenmegi bu pikiriñ dogrudygyny tassyklayar [1].

Yigitlik 5agynda ussatlyga yeten zehinli türkmen §ahyry Gurbannazar Ezizowyñ §ahyrana diliniñ ayratynlyklary barada maka lalardyr kitaplar yazylan hem bolsa, onuñ gurlu§ we dóredijilik ózbolu§lylygy taydan tapawutlanyan sonetleri ózleriniñ ylmy taydan ówrenilmegini talap edyar. Bu meselaniñ O. Abdyllayewiñ, J. Allakowyñ, T.Sadykowyñ, R. Mustakowyñ i§lerinde hem seljerilmegi derñewiñ wajyplygyny añladyar.

§ol nukdaynazardan, hódürlenilyan makalada sonet yazmagyñ ussatlary bolan Gurbannazar Ezizowyñ we Wilyam §ekspiriñ sonetleriniñ arasyndaky umumylyklar we ayratynlyklar deñe§dirme-deg§irme derñewini ulanmak arkaly seljerilyar. Bu seljerme sazla§yk, rifm, go§gy ól?egi górkezijileri boyun?a alnyp baryldy.

Ilkinji nobatda, sonet §ygyr galyby barada dü§ünje bermek zerurdyr. Sonet §ahyrana §ygyr galyby bolup, ol on dórt setirden, bir sekizlemeden we iki ü?lemeden, ya-da dórt sany ü?lemeden we bir ikilemeden ybaratdyr [2]. XIII asyrda Italiyada dóran sonetiñ on dórt setirden ybarat gerimi, setirleriniñ dórt topbaga - ü? dórtlema we ikilema, ya-da iki dórtlema we iki ü?lema bólüni§i, go§gy düzüli§ ól?egi we sazla§ygy onuñ esasy hasiyetli górkezijileridir. Bu ?yl§yrymly §ygyr galybyna ilkinji me§hurlyk getiren §ahyr Italiyaly Fran?esko Petrarkadyr [6].

Petrarkadan nusga alan Wilyam §ekspir hazirki zaman sonetiniñ esasyny goyan §ahyr hasaplanylyar. §ekspiriñ sonetleri abab ?d?d eaea ff górnü§de kapiyala§yp, her sonet ü? dórtlema we ikilema bólünyar. Onuñ dóredijili ginde sonetiñ topbaklara bólüni§i gónüden-góni górkezilmeyan ("silent division") hem bolsa, setirleriñ sazla§ygy we sonetde ekspozisiyadan 5ózüli§e ge?ili§ §eyle bólün§igiñ bardygyny górkezyar [7]:

Yaz gününe deñayinmi gül ke§biñ?(a) Yóne sen ondanam górkli, mylayym.(b) Baharmyzam ?ak ederden tiz ge?yar, (a) Yellerem yrap yór güllerin Mayyñ. (b) Güne meñze§ yüzüñ yylgyryar kate, (9) Kate tukatlygna gelyarin gabat. (d) Jahanda bar bolan gózellikleri, (9) Bir gün alar gider ynjyk tebigat. (d)

Yöne weli solmaz seniñ gül royuñ, (e) Yitirmez señ g0rküñ-g0rmegiñ. (ä) Seni penjesine salmaz §um ajal, (e) Bezegikäñ §ahyr setirlerimiñ. (ä) Göre?ler göryärkä, alyarkak demi, (f) Bu go§gym ya§ar hem ya§adar seni. (f) [5] Gurbannazar Ezizowyñ sonetleri §ekspiriñ sonetleri yaly abab ?d?d eäeä ff görnü§de sazla§yp [3], her sonet ü? dörtlemä we ikilemä bölünyär. Muña garamazdan, türkmen §ahyrynyñ sonetlerinde topbaklara bölün§ik has aydyñ yüze ?ykyar:

Ine, adamzadyñ iñ zerur bagty: Söygi bet pygyldan 5ykyandyr üstün. Siz §eyle bir s0yüñ, §eyle söyülm, Goy, gökde yyldyzlañ gözleri gitsin.

Söyüp - peslik, pislik köküni gyryñ! Söygi bilen s0yüñ! A söygi giñdir. Her hal ge?mi§imden yokdur ahmyrym, Qünki meñ ge?mi§im - seniñ söУgiñdir.

Seniñ aydyp yeti§medik sözleriñ, Yañakda gijeden yz galan halyñ, Seniñ meni gözläp yören gözleriñ, -§udur ähli ge?en, geljek ykbalym.

Gör, eyyäm iñrige gark bolupdyr yer, 0mrüñ agajyndan dü§üp dur günler. [2] Kapiya taydan doly, topbaklara bölüni§ik taydan bolsa bölekleyin biri-birine meñze§ bolan §ekspiriñ we Ezizowyñ sonetleriniñ arasynda go§gy yazyly§ öl?egi jähtden düypli tapawut bardyr. Iñlis §ahyry Wilyam §ekpiriñ sonetleriniñ aglaba bölegi yambyñ pentametri öl?eginde yazylypdyr. Yambyñ pentametri da§ary yurt edebiyatynda giñ yayran go§gy öl?egi bolup, munda esasy orun yamba degi§lidir. Yamb birinjisi basymsyz, ikinjisi bolsa basymly bolan iki boguny saklayan stopadyr. Adyndan hem belli bol§y yaly, yambyñ pentametrinde yazylan §ygyrlar bä§ yambdan ybarat bolup, olar jemi on bogundan duryan go§gy setirini emele getiryärler. Netijede, bu öl?egde yazylan sonetleriñ her setiri gezekle§ip gelyän basymly we basymsyz bogunlaryñ onusyndan düzülyär. Bu bolsa go§gynyñ ritminiñ yürek urgusynyñ ritmine ?alymda§ bolmagyna getiryär [6]:

My mistress' eyes are nothing like the sun [7] [mai 'mistiis 'aiz a: 'nAei^ 'laik 'sAn] Gurbannazar Ezizowyñ sonetleri yambyñ pentametri öl?egine eyermeyändigi bilen tapawutlanyar. Qünki türkmen diliniñ orfoepiyasyndan

bil§imiz yaly, gelip ?yky§y taydan ene dilimize degi§li bolan sözlerm ählisinde basym sözüft iñ soñky bognuna dü§yär. §ol sebäpli Gurbannnazar Ezizowyñ sonetleri yambyñ pentamertinden azat §ygyrlardyr:

Siz §eyle bir söyüfi, §eyle söyülm,

Goy, gökde yyldyzlañ gözleri gitsin [2].

§u sebäbe görä, Gurbannazar Ezizow sonetlerini sillabik (türkmen edebiyatyna mälim bolan go§gy öl?eglerinden biri bolup, bu öl?egde go§gy bentleriniñ setirlerindäki bogun sany deñ gelip, i?ki kapiyany döredyär) öl?egde yazypdyr.

G. Ezizowyñ sonetlerini W. §ekspiriñ sonetleriniden tapawutlandyryan g0rkezijileriñ yene-de biri olaryñ biri-biri bilen berk baglany§yp, sonetler 5emenini emele getiryänligidir.

Sonetler 5emeni 14 sany sonetden we 15-nji jemleyji (magistral) sonetden ybarat bolup, olar öz aralarynda many-mazmun taydan hem, setirleriñ kapiyala§y§y taydan hem berk baglany§yarlar. Sonetler 5emenine giryän ba§daky 14 sonetiñ ilkinji setirleri sonetler 5emeniniñ jemleyji sonetini emele getiryär. Onuñ birinji we on dördünji sonetleri birmeñze§ setirler bilen ba§lanyar [8].

Robert Frost: "Eger-de sekiz setirde bir pikiri 0ñe sürüp, alty setirde s0züñi yzyna aljak bolsañ sonet yaz" diyip, jaydar belläp ge?yär [9]. Bu aytgy, megerem, sonetleriñ ba§daky sekiz setirinde haysydyr bir meseläniñ 0ñe sürlüp, soñky alty setirinde bolsa 0ñe sürülen meselänm 50zgüdiniñ beyan edilyändiginden gelip ?ykyandyr. Sonetiñ bu ayratynlygy Wilyam §ekpiriñ we Gurbannazar Ezizowyñ sonetleriniñ ikisinde hem yüze ?ykyar.

Gurbannazar Ezizowyñ we Wilyam §ekspiriñ sonetleriniñ gurlu§ taydan umumylyklaryny we ayratynlyklaryny seljermek bilen, §eyle netijä gelmek mümkin:

1. Gurbannazar Ezizowyñ we Wilyam §ekspiriñ sonetleriniñ arasynda kapiya we ekspozisiyadan 5özgüde ge?i§ taydan doly, topbaklara bölün§ik taydan bolsa bölekleyin meñze§likler bar.

2. G. Ezizowyñ sonetleri sillabik öl?egde bolup, olar W. §ekspiriñ sonetlerinden go§gy yazyly§ öl?egi taydan düypgöter tawaputlydyrlar.

3. Sillabik öl?egdäki sonetleri yazmak bilen, G Ezizow özünden soñky türkmen §ahyrlaryna italyan dilinden düypli tapawutlanyan türkmen dilinde italyan go§gy düzüli§ formsyny ulanyp §ygyr yazmaga yol a?ypdyr.

Gurbannazar Ezizowyñ yörelgelerine esaslanyp, häzirki döwürde hem türkmen §ahyrlary birnä?e sonetleri döredyärler. Umuman alanyñda, G. Ezizowyñ sonet §ygyr galybynyñ ösü§ine go§ant go§antlary örän uly bolup, onuñ bu §ygyr galybynda yazan eserlerini geljekde ylmy taydan derñemek türkmen edebiyat?ylarynyñ öñünde duryan esasy wezipeleriñ biridir.

Edebiyat:

1. "Bilim" zurnaly. 2020-nji yylyñ fewral ayy.

2. G. Ezizow. Saylanan eserler. A§gabat, 1995.

3. J. Allakow, Т. Sadykow, Я. Mustaкow. ЕёеЫуа! XI synp. А^аЬа^ 2014.

4. Ойе Abdyllayew. Edebiyat teoriyasy. А^аЬа^ 2010, 222.

5. Я. Nazarow. dili XI Буир,. А^аЬа^ 2014, 80 sah.

6. Ийр ://111ега1ига5.пагоё.ги/вопе11о.Ь1ш1

7. https://nosweatshakespeare.eom/sonnets/18/

8. https ://na5ba1.narod.ru/1oad/1iteratura/skhodstvo_i_ot1iehie_sonetov_petrarki i_shekspira/16-1 -0-8909

9. Jstor.org/?refreqid=exee1sior%3A6ea5bfe0ee5e23773577053f82000081