10O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023 O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
ALY$IR NOWAYYNYN TÜRKMEN FOLKLORYNA TÄSIRI (ALI $IR NEVAININ TÜRKMEN FOLKLORUNA ETKISI)
Aynabat Babayewa
Türkmenistanyn Ylymlar Akademiyasynyn Taryh we Arheologiya Bölümi
Türkmen edebiyaty ylmynyn ösmegine, onun hazynasynyn bayla§magyna öz gymmatly go§andyny go§an ussat §ahyr, döwrünin öndebaryjy döwlet i§gäri Aly§ir Nowayydyr. Beyik adamkärfiligi, ynsanperwerligi we adalatlylygy bilen halkyn uly söygüsini gazanan §ahyr Aly§ir Nowayynyn bay döredijilik mirasy türkmen alymlary tarapyndan ylmy esasda ginden öwrenilyär.
Türkmen halk döredijilik eserlerinde Myraly ady bilen tanalyan Aly§ir Nowayy bilen bagly rowayatdyr §orta sözler halk arasynda ginden yayrap, türkmen halkynyn anynda gadymdan bäri ya§amagyny dowam edyär. Bu ugurda halypa folklorfy P.Agalyyewin (Myraly we Soltansöyün,1941-njy yylda ?ap edilen), ussat §ahyr we yazyjy B.Kerbabayewin (Myraly,1948-nji yylda ?ap edilen) we türkmen zenan alymy K.Borjakowanyn (Myraly we Soltansöyün, 1992-nji yylda ?ap edilen) we beyleki köp halypalaryn halk arasyndan yygnap, halk döredijiligini bayla§dyran gymmatly rowayatlardyr §orta sözleri uly ähmiyete eyedir.
Türkmen halkynyn maddy däl gymmatlyklarynyn sanawyna giryän halk döredijilik eserlerimiz milletinin ruhy-ahlak derejesinin, milli özbolu§lylygynyn we §.m. görkezijisi bolup hyzmat edyär. Halky eserlerimizin gahrymanlary bolsa türkmen adamsyna mahsus sypatlaryn ählisini özünde jemläp, nesil terbiyesinde görelde mekdebinin hyzmatyny yerine yetiryär.
Tärkmen halk döredijilik eserlerin rowayat we hekayat yaly görnü§lerine Myralynyn we Soltansöyün Baygaranyn feper ke§pleri uly söygi bilen sindirilipdir. Muny edebiyatfy alym §.Halmuhammedow "Türkmen halk yumorynyn we satirasynyn zanr özbolu§lylygy" atly kitabynyn "Myraly-Soltansöyün" atly bölüminde: "Öz portotipinin konkret durmu§daky häsiyetlerinin bol§y yaly, üytgewsiz beyan etmek täri köplen? halatlarda folklor eserleri üfin mahsus däldir. Halk ol ya beyleki taryhy §ahsy folklorla§dyranda-da, ony gaytadan pikir eleginden gefiryär: adalatly §a, berimli beg -ideal gahrymanlar baradaky isleglerine layyklykda öz feper fantaziyasynda timarlap, "täzeden döredyär". §onun üfin-de §orta sözlerde taryhy personazlaryn toslama, köpfüligin fantaziyasynda kämille§en yagdaylarda ?yky§ etdirilmegi tebigydyr" diyip belleyär (Halmuhammedow, 1977: 27).
Yazyjy Berdi Kerbabayew Myraly we Soltansöyün hakyndaky rowayatlary toplap, ?ap etdiren faklanja kitabyna yazan "Sözba§ysynda": "Myraly bilen Soltansöyün barasynda halk
8-fevral
https://tai.uz/ Xalqaro konferensiya
O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
doredijiliginde bolan hekayalar, nakyllar, §orta sozler yüzler?e, müñler?e bar. Meniñ yadymda bar: ya§uly adamlar Myraly bilen Soltansoyün barasyndaky hekayalardan, §orta sozlerden ertirden ag§ama, ya ilki ag§amdan gijaniñ bir wagtyna ?enli gürrüñ edip, diñfileriñ ünsüni ozlerine ?ekmek bilen, olary birsyhly güldürerdiler. §ol hekayalar halkyñ ruhy terbiyesine, zehininiñ a?ylmagyna, yiti sozler owrenmegine, doredijiligine peyda ederdi" diyip yazyar (Kerbabayew, 1948: 3-4).
Halkyñ ?eper añynyñ onümi rowayatlaryñ we hekayatlaryñ añyrsynda ?eper toslamanyñ, arzuw-islegiñ yatandygyny taryhy delil hokmünde kabul edip bolmasa-da, Soltansoyün Baygara we Myrala mahsus bolan hasiyet ayratynlyklardan we oz dowri halkyñ olara bolan garayy§laryndan nahili-de bolsa, umumy dü§ünje alyp bolyar. Cünki, bu rowayatlarda §ahsyyetleriñ hasiyet ayratynlyklary a?ylyp gorkezilyar. Mysal ü?in, "Myraly bilen Soltansoyün" rowayatynda Soltansoyün Myralyny tapmak ü?in, Hywa, Da§oguz welayatlarynyñ baytallarynyñ porsy ysynyñ Hyrada gelyandigini bahanalap, olary meydana ?ykarman, dañyp saklamak hakynda perman beryar. Halkyñ durmu§ynyñ agyrla§magy Myralyny biparh goymayar we ol il-günden ba§-alty goyun alyp Hyrada golaylanda, "mojekler goyunlary tike-tike payla§ypdyr". Myraly itleri ?agyrsa-da, bir it hem gelmandir. Ol ta Hyrada baryan?a, yolda du§an itini yenjipdir. Bu habar Soltansoyüne yetende, ol yasawullaryna §ol yigidi ko§ge getirmeklerini buyrupdyr. "Copan soray yigidi" hokümdaryñ alnyna getirenlerinde, Myraly na?e gygyrsa-da, bir itiñ hem gelmandigini, §ol sebapli-de olary yenjendigini aydanda, Soltansoyün:
" - Sen nahili akmak ?opan! Hey Pendiden Hyrada-da ses yetirmi?" diyende Myraly:
"- Ey paty§ahym, it alnyna gelen-gurt alnyna-da gelip biler. Hywanyñ, Da§howuzyñ baytallarynyñ ysy aylyk yoldan Hyrada gelende, meniñ sesim diñe ba§ menzil yoldan Hyrada gelip bilmezmi?" diyip jogap beripdir. §onda Soltansoyün: "Myralyny ke§binden tanamasa-da, sozünden tanap, oña bakan topulypdyr-da, ony makam gujaklapdyr" (Kerbabayew, 1948: 22).
§u getirilen rowayatda Soltansoyün Baygaranyñ we Myralynyñ ?eper ke§bi bütin aydyñlygy bilen gorkezilyar. Sebabi olar hakyndaky gürrüñlerde Myraly elmydama garyp gatlagyñ - sada halkyñ tarapynda edilip gorkezilyar. Myraly elmydama Soltansoyüni hayyr i§ etmage ?agyryar, koplen? halatda bolsa oña halk bahbitli i§leri etdiryar.
"Myraly we Soltansoyün" rowayatyndaky Myralynyñ: "- Ey paty§ahym, it alnyna gelen- gurt alnyna-da gelip biler" diyen sozleri ayratyn bellarliklidir.
Halk doredijiligimizi owreniji alymlarymyzyñ kopüsi halkyñ ?eper añynyñ onümi bolan nakyldyr atalar sozleriniñ her biriniñ añyrsynda belli bir taryhy wakanyñ, rowayatyñ ya-da hekayatyñ yatandygy baradaky
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-392-394
O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini o'rganish masalalari
https://tai.uz/
garayy§lary oñe süryarler. Alymlar müñ kerem mamla. Cünki
Xalqaro konferensiya
8-fevral
O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-392-394
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
gysgadan takyk manyny beryän, §ahyrana labzy bolan halk döredijiligimizm -nakyllaryñ we atalar sözlerinm öz-özlüginde döremeyändigi, onda halkyñ durmu§ tejribesiniñ yatandygy "It alnyna gelen-gurt alnyna-da geler" yaly atalar s0züniñ döremegi-de ony doly subut edyär.
Nowayy hem Soltansöyün hakyndaky döredilen rowayatlaryñ bir bölegi olaryñ ba§yndan ge?en wakalaryñ esasynda düzülen bolsa-da, olar hakyndaky rowayatlaryñ köpüsi halk tarapyndan keb§irlenipdir, tertibe salynypdyr. Yöne ol rowayatlar bütinley taryhy hakykata ters gelmeyär. Mysal ü?in: "Türkmeniñ "Yydyz gören" rowayatynda Soltansöyünm kakasy hem paty§a diylip, Soltansöyünm kakasyndan paty§alygy miras alandygy nygtalyar" diyip, alym D. Yazkulyyew belleyär (Yazkulyyew, 2021:214).
Alymlar Myraly hem Soltansöyün barasyndaky rowayatlardyr §orta sözler diñe Aly§ir Nowayynyñ halksöyer adam bolandygy ü?in döredilendir, §onuñ ü?in olar hakyndaky gürrüñleriñ halk i?inde Myraly barasyndaky rowayatlar diyilmegi tötänlik däldir diyip belleyärler. Qünki Myralynyñ gaty adalatly, rehimdar, ejize hossar, §eyle hem örän dilewar ynsan bolandygyny halk rowayatlarynyñ, §orta sözleriniñ üsti bilen görmek bolyar. §u yerde ynsan häsiyetiniñ kämil nusgasyny a?yp görkezyän Myralynyñ, yagny, Aly§ir Nowayynyñ türkmen halk döredijiligine, folkloryna yetiren täsiriniñ örän uly bolandygyny-da ayratyn bellemek gerek.
Umuman, türkmen edebiyatyny, nusgawy §ahyrlarymyzyñ döredijiligini, türkmen folklryny bayla§dyrmakda Aly§ir Nowayynyñ döredijiligi hem ömri uly ähmiyete eyedir. Beyik söz ussady, §ahyr Aly§ir Nowayynyñ bay döredijilik mirasyny öwrenyän edebiyat?y alym D. Yazkulyyewiñ yazy§y yaly, me§hur §ahslaryñ ömür-döredijiligi dünyä halklarynyñ medeniyetiniñ-sungatynyñ yakynla§magyna §ert döredyär.
REFERENCES
1. P. Agalyyew. Myraly we Soltansöyün. Halk hekayalary. A§gabat, 1941.
2. B.Kerbabayew . Myraly. "Türkmengiz". A§gabat, 1948.
3. K.Borjakowa. Myraly we Soltansöyün. Dessan. A§gabat, 1992.
4. §.Halmuhammedow. Türkmen halk yumorynyñ we satirasynyñ zanr özbolu§lylygy. A§gabat, "Ylym", 1977.
5. D. Yazkulyyew. Aly§ir Nowayynyñ milli edebiyatymyzy ösdürmekdäki hyzmatlary. A§gabat, "Ylym", 2021.
