CC BY
0UO'K: 622.621 - 10.5281/zenodo. 11392566
UZAYTIRILGAN PORTLOVCHI MODDA ZARYADLARINI PORTLATISHDA YO'NALTIRILGAN YORILIB AJRALISHNI SHAKLLANISHINI NAZARIY TADQIQ QILISH
О
йМ lil
Nurxonov Xusan Almirza o'g'li
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti, Konchilik ishi kafedrasi dotsenti t.f.f.d (PhD), Qarshi, O'zbekiston ORCIDID: 0000-0003-4526-7211
Latipov Zuhriddin Yoqub o'g'li
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti, Konchilik ishi kafedrasi dotsenti t.f.f.d. (PhD), Qarshi, O'zbekiston E-mail:
zuhriddin. latipov7@gmail. com ORCID ID: 0000-0002-6540-6672
Bobomurodov Azamat Yo'ldosh o'g'li
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti, Konchilik ishi kafedrasi assistenti, Qarshi, O'zbekiston
Islomov Mirjalol Alisher o'g'li
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti, 3-kurs talabasi
Annotatsiya. Maqolada yer osti kon lahimini o'tishda tog' jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari, mustahkamligi, qattiqligi va darzdorligi o'rganilib chiqib kon lahimi yuzasining ta 'sir zonasidan tashqarida joylashgan shpur zaryadi portlaganda otilish voronkasi hosil bo'lib, unda yuzaga keladigan kvazistatik kuchlanishlar o'rganiladi hamda o 'yiq shpurlar samaradorligini oshirishda portlashning kvazistatik bosqichida yoriq hosil bo 'lish zonasining oshishi tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: portlovchi modda, shpur, kon lahimi, kontur orti massivi, kvazistatika, skvajina, kuchlanish chegarasi, portlash mahsulotlari, tog' jinslari, maydalovchi va konturlash ishlari.
ТЕОРЕТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ОБРАЗОВАНИЯ НАПРАВЛЕННОГО РАЗРЫВНОГО РАЗРЫВА ПРИ ВЗРЫВЕ ЗАРЯДОВ ВЗРЫВЧАТОГО ВЕЩЕСТВА ПРОЛОНГИРОВАННОГО ДЕЙСТВИЯ
Нурхонов Хусан Алмирза угли
Доц. кафедры "Горное дело " Каршинский инженерно-экономический институт, Карши, Узбекистан
Латипов Зухриддин Ёкуб угли
Доц. кафедры "Горное дело ", Каршинский инженерно-экономический институт, Карши, Узбекистан
Бабомуродов Азамат Юулдош угли
Ассистен кафедры "Горное дело ", Каршинский инженерно-экономический институт, Карши, Узбекистан
Исломов Миржалол Алишер угли
Студент 3-курса, Каршинский
инженерно-экономический институт. Карши, Узбекистан
Аннотация. В статье изучены физико-механические свойства, прочность, твердость и текучесть горных пород при прохождении подземного горного пласта, изучены возникающие в нем квазистатические напряжения, образующиеся при взрыве шпурового заряда, находящегося за пределами зоны действия поверхнос-
www.srt-iournal.uz
ти шахтного пласта, а также проанализировано увеличение зоны трещиноватости в квазистатической фазе взрыва при повышении эффективности шпуров.
Ключевые слова: взрывчатка, шпунт, горный лахим, законтурный массив, квазистатика, скважина, предел прочности, продукты взрыва, горные породы, дробильные и контурные работы.
THEORETICAL STUDY OF THE FORMATION OF DIRECTED FLASHING IN THE EXPLOSION OF EXTENDED EXPLOSIVE SUBSTANCE CHARGES
Nurxonov Xusan Almirza Latipov Zuhriddin Yoqub ugli ugli
Associate Professor, Department of Associate Professor, Department of Mining, Karshi Engineering- Mining, Karshi Engineering-
Economics institute, Economics institute,
Karshi, Uzbekistan Karshi, Uzbekistan
Bobomurodov Azamat Yuldosh ugli
Assistant Department of Mining, Karshi Engineering-Economics institute, Karshi, Uzbekistan
Islomov Mirjalol Alisher ugli
Student, Karshi Engineering-Economics institute, Karshi, Uzbekistan
Abstract. The article studies the physical and mechanical properties, strength, hardness and fluidity of rocks during the passage of an underground rock formation, studies the quasi-static stresses arising in it, which are formed during the explosion of a hole charge located outside the zone of action of the surface of the mine formation, and also analyzes the increase in the fracture zone in quasi-static phase of explosion while increasing the efficiency of blast holes.
Keywords: explosive, spur, mine solder, contour array, quasi-static, well, stress limit, explosion products, rocks, crushing and contouring works.
Kirish. Mamlakatimizda yer osti kon-larining chuqur gorizontlarida kon lahim-larini qazib o'tishda portlatish parametrlarini optimallashtirish orqali kontur orti massi-vining xavfsizligini oshirish, bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Bu borada qazib olish chuqurligining ortishi, boshqa teng bo'lgan sharoitlarda, portlovchi moddalar-ning solishtirma sarfini oshishiga, portlash ko'rsatkichlarining: shpurdan foydalanish koeffisiyenti, kontur orti massivining saq-lanish hajmi va sifatini loyihaviy ko'rsat-kichlarini pasayishiga olib keladi hamda kavjoy bilan kesishgan tog' jinslarining fizik xususiyatlariga bog'liq holda, qattiq va yumshoq jinslarda kon lahimlarini qazib o'tishning turli usullari mavjud bo'lib qattiq jinslar uchun burg'ilash va portlatish ishlari majmuasi qo'llaniladi, bunda portlovchi
moddaning turini, zaryadning massasi va konstruksiyasi, shpurlarning chuqurligi, soni va joylashish sxemasini tanlashga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Adabiyotlar tahlili va mеtodlar. Bir qator tadqiqodlar natijalari shuni ko'rsa-tadiki, portlovchi modda zaryadining port-lashi vaqtida tog' jinslarining yorilish yo'na-lishi bo'ylab yoriq paydo bo'lishi yuzaga keladi. Katta kuchlanishlar shpur devoridagi shpurni o'rab turgan jinslarning kuch chega-ralaridan oshib ketishi kerak. Shpur devor-larida portlash mahsulotlarining kvazistatik bosimi bo'lgan aylana shakldagi shpur atro-fida kuchlanishni taqsimlash holatlarini akademik N.I.Musxelishvili tomonidan ko'rib chiqilgan va portlash maxsulotlari bosimiga teng tangensial kuchlanishlar shpur devoriga ta'sir etadi [34; 63-67-b].
Kavjoyda yoppasiga kon lahimini o'tish ishlarini bajarishda ishning samara-dorligi asosan shpur chuqurligi, zaryad massasi va shpurlar to'plamining joylashi-shini to'g'ri tanlash bilan belgilanadi. Ma'lumki, siqilgan muhitda portlatish ishlarini olib borishda portlovchi modda-larning solishtirma sarfini qo'shimcha oshirish talab etiladi. Ishda [35; 27-29-b] ko'rib chiqilgan, bir jinsli elastik izotrop jins massasida to'g'ri burchak yuzali kon lahimini o'tishda kavjoy oldi bo'ylama zo'riqish deformatsiyalari zonasi hosil bo'li-shi qayd etilgan. Bu zona, kavjoy yuzasi chuqurligi massivdagi kon lahimining ko'n-dalang kesim yuzasiga qarab masofaga cho'ziladi (1-rasm).
ning bir qismi portlamasdan otilib chiqib ketishi shpur chuqurligiga, tog' jinslarining fizik-mexanik xususiyatlariga va portlovchi moddalarning turiga bog'liq bo'ladi. Zar-yadning bir qismi portlamasdan otilib chiqib ketishi portlatish ishlari ko'rsatkichlarining kamayishiga olib keladi.
Olib borilgan tadqiqotlar natijasida ma'lum bo'ldiki, kon lahimi yuzasining ta'sir zonasidan tashqarida joylashgan shpur zaryadi portlaganda otilish voronkasi hosil bo'lib, uning hosil bo'lishi uch bosqichda sodir bo'ladi.
O'yiq shpurlar samaradorligini oshi-rishning yana bir yo'nalishi - bu portlash-ning kvazistatik bosqichida yoriq hosil bo'lish zonasining yanada oshishi
Ushbu jarayonni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, shpur chuqurligini tanlash uchun maqbul yechim bu zonaning o'lcha-midan oshmasligi kerak.
Kavjoyda yoppasiga kon lahimini o'tish ishlarini olib borishni hisobga olib, portlashning yagona jarayoni sifatida, bu jarayonni uch bosqichga ajratish kerak: o'yiq shpurlar, maydalovchi va konturlash ishlari.
Qoida tariqasida o'yiq shpur zaryad-larining portlashi natijasida, shpurning tub qismida zaryadning bir qismi portlamasdan otilib chiqib ketishi mavjud bo'lib, zaryad-
hisoblanadi.
M.G.Menjulinning ishlarida yoriq hosil bo'lishining oshib borishi radial va magistral yoriqlarning ancha masofalarga tarqalishi qayd etilgan [35; 27-29-b].
Natijalar. Portlovchi bo'shliqdagi detonatsiya mahsulotlarining bosimi RPD ularni zichlashganini hisobga olgan holda parchalanish zonasini radiusidagi kuchlanishni radial tashkil etuvchilariga teng deb qabul qilamiz
PPD = Ormax . (1)
Elastiklik zonasida (yoriqlar hosil bo'lish zonasidan tashqarida) yoriqlar
cho'ziluvchi kuchlanishlar hisobiga o'sishi mumkin, bu holatda kuchlanishni radial tashkil etuvchilarini bilish lozim bo'ladi:
(2) (3)
О
tr
_ „.dr
Ф max
= О
r max
( ct + c2Rtry,
R
tr _ Rtr. Rtr- = r:-
r
к* R03
bu yerda RtR - yoriqlar hosil bo'lish zonasining radiusi
o'zgarishining issiqligi.
Yoriqlar hosil bo'lish zonasidan tash-qarida kuchlanishni taqsimlanishi quyi-dagicha:
o< max 0") °<p max ( r ) , (6)
bu yerda r- zaryad o'qidan kuchlanish ta'sir etuvchigacha bo'lgan masofa
Po
&rast
portlovchi
bu yerda zichligi, kg/m3 ;
orast - bir o'qdagi cho'zilishni mustah-kamlik chegarasi, Pa;
D - detonatsiya tezligi, m/s; dzar - zaryad diametri, m.
D* R03
= R03(J^m-y, (5)
vPthQthJ
bu yerda X = 0,5 -silindrli zaryadlar uchun;
R03 - portlovchi modda zaryadining radiusi;
Рвв, РтН - mos ravishda, qo'llani-ladigan portlovchi modda va TEN zichligi;
Qbb, Qth - mos ravishda, qo'llani-ladigan portlovchi modda va TEN portlovchi
r=Rtr+A/tr (A/tr - yoriqlar uzunligini o'sishi ya'ni bitta uchi yoriqlar hosil bo'lish zona-sini radiusigacha bo'lgan masofa).
Yuqorida barcha ko'rib chiqilganlarga asoslanib yoriqlar uzunligini o'sib borishini quyidagicha ifodalash mumkin:
Л l = R
r
r
ф max
- 1
(7)
ф max
Portlash mahsulotining kvazistatik ta'siri hisobiga qo'shimcha yoriqlar hosil bo'lishi radiusini o'sib borishini hisoblash-dan olingan natijalar 2-rasmda ko'rsatilgan.
Xulosa. Shpurli zaryadlarning portlash paytida portlash tekisligi atrofida portlash-ning to'lqinli ta'sirining tugash bosqichida parchalanish va yoriq xosil bo'lishi shakl-
6 7
lanadi. Portlash tekisligida joylashgan port-lash maxsulotlari o'rab turgan muxitda kuchlanish maydonini paydo qiladi. Port-lashda gazsimon maxsulotlarning singishi ta'siri ostida portlashning to'lqinli bosqi-
chida xosil bo'lgan yoriqlarning uchlarida kuchlanish konsentratsiyasi kritikdan yuqori bo'lib o'sib borishi mumkin va u holda yoriqlarning o'sib borish sharoitlari paydo bo'ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nurkhonov Kh.A., Misliboev I.T. Design of contour explosion parametrs // Web of scientist: international scientific research journal. - Indonesia, Nov., 2022. - Vol. 3. - Issue 11. (WoS) - pp. 605-611. ISSN: 2776-0979 (SJIF 2022: 5.949).
2. Нурхонов X.A. Способы снижения интенсивности выбросов породы с использованием зарядов специальной конструкции // Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - Vol. 2. - Issue 6. - Tashkent, 2022. - pp. 536-540. ISSN 2181-1784 (SJIF 2022: 5.947).
3. Мислибаев И.Т., Нурхонов X.A. Методика расчета параметров для гладкого взрывания для обеспечения сохранности проектного контура в условиях рудника Каракутан // Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - Vol. 2. - Issue 9. - Tashkent, 2022. - pp. 412-421. ISSN 2181-1784 (SJIF 2022: 5.947).
4. Андреев Р.Е. Повышение эффективности контурного взрывания при проходке горных выработок глубоких горизонтов подземных рудников // Дисс...канд. тех.наук.-Санкт-Петербург, 2009. -137 с.
5. Фугзан М.И. Изучение действия взрыва в предварительно напряженной среде // Физико-технические исследования разработки и обогащения руд. М.: 1973 . -248 с.
6. Нурхонов Х. A. Классификация методов контурного взрывания подземной разработки месторождений полезных ископаемых // Горный вестник Узбекистана. - Навои, 2019. - №4. - С. 55-56 (05.00.00; №7).
7. Нурхонов X.A., Каримов Ё.Л., Хужакулов А.М., Латипов З.Л. Методика расчета параметров контурного взрывания предварительного щелеобразования // Горный вестник Узбекистана. - Навои, 2020. - №2. - С. 83-86 (05.00.00; №7).
8. Akbarov T.G., Toshtemirov U.T., Nurkhanov Kh., Khojakulov A. Recommended Support Structures for Excavations in Difficult Mining and Geological Conditions // International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology (IJARSET). - India, February 2020. - Vol. 7. - Issue 2. - pp. 12798-12802 (05.00.00; №8).
9. Nurxonov X.A., Mansurova S.A. Qisqa muddatli portlash sodir bo'lganda tog' jinslarining buzilish radiusini aniqlash orqali burg'ulash-portlatish ishlari pasporti parametrlarini ishlab chiqish // Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - Vol. 1. - Issue 1. - Tashkent, 2021. - рр. 147-150. ISSN 21811784 (SJIF 2021: 5.423).
10. Нурхонов X.A. Результаты исследования характера распределения напряжений вокруг зарядов сложной конструкции // Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - Vol. 2. - Issue 5/2. - Tashkent, 2022. - pp. 756-760. ISSN 2181-1784 (SJIF 2022: 5.947).
11. Нурхонов X.A., Мислибаев И.Т., Назаров З.С. Обоснование конструкций шпурового заряда для контурного взрывания при проходке горизонтальных подземных выработок // Инновационные технологии. - Карши, 2022. - №23. - С. 3-6. (05.00.00; №38).
