Utilization of local materials for activization of educational process in physics Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»



УСУЛИ ТАЪЛИМ МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ METHODS OF TEACHING

ББК 74.26 А. АБДУМАННОНОВ,

УДК 53(075) Ф. КАРИМОВА

А 13

ИСТИФОДАИ ВОКЕИЯТИ ТО^ИКИСТОНИ СО^ИБИСТИКДОЛ ДАР РАВАНДИ ТАЪЛИМИ ФИЗИКА

Дарёфт кардани сабаби вукуъи ходисахои табий ва дар ин замина ташаккул додани маърифати илмии одамон рисолати аввалиндарачаи илми физика махсуб меёбад. Лекин илми физика бо ин махдуд намешавад. Ин илм дар баробари тадкики конуниятхои ходисахои табий, роххои истифодаи онхоро бо максадхои гуногуни техникиву технологй равшан намуда, дар ин замина рисолати бузурги гуманитарй - пешбарандагиро дар чахони муосир адо менамояд. Пешрафти сатх ва сифати зиндагии одамонро дар чахон, имруз ва фардо, бе истифодаи дастовардхои илми табиатшиносй ва дакик пеш аз хама физикаи муосир, тасаввур карда намешавад. Иктисодиёти чахонй ва сатхи зиндагии одамон махсусан дар садсолаи охир бо сабаби истифодаи мошинхои хароратй, энергияи электрикй дар истехсолот ва рузгор, микроэлектроника ва коммуникатсия, кашфиёт дар сохаи физикаи атом, истифодаи энергияи ядрой ва нанотехнология бо суръати бемисл пеш меравад. Истифодаи кашфиёти физикй дар тиб имкониятхои ташхис ва муоличавии табибонро хеле бузург намудааст...

Дигар махсусияти илми физика ин умумибашарй будани натичахои он аст. ^онунхои физикй бо тезй аз сархадхои сиёсиву мазхабй гузашта дастраси тамоми одамони сайёраи Замин мешаванд. Мутаассифона, алхол аз дасто-вардхои илмиву технологии муосир на хамаи халкхо баробар истифода мебаранд. Ин аз як тараф сабабхои таърихй дошта бошад, аз тарафи дигар ба саъю талоши худи халку мамлакатхое, ки ба рохи рушди устувор дохил мешаванд вобаста мебошад. Тачрибаи чахонй собит менамояд, ки бо мурури

замон ин фаркият кам мешавад. Нашр ва пахн шудани кашфиёти илмй-технологй дар мачаллахои илмии чахон, аз чумла тарики шабакаи ИНТЕРНЕТ, барои чахонишавии иттилооти илмй хеле мусоидат менамояд.

Яке аз роххои харчи бештар сохиб шудан ба технологияи муосир дар кишвари мо, ин баланд бардоштани маърифати илмии одамон, пеш аз хдма, насли наврас, чавонон мебошад. Зеро танхо дар сурати харчи бештар донистани асосхои илмии равандхое, ки дар заминаи технологияи навин гузошта шудааст, мо метавонем аз онхо самаранок истифода барем, истехсоли махсулоти гуногуни замонавиро дар ин замина ба рох монем ва ба бозори чахонй бароем. Тачрибаи чанд дахсолаи охир собит менамояд, ки бидуни истифодаи имкониятхои технологияи нав пешрафти устувори иктисодиро таъмин кардан, ба катори давлатхои пешкадам ворид шудан гайриимкон аст. Ин нукта солхои охир борхо аз тарафи Сарвари муаззами Точикистони сохибистиклол, мухтарам Эмомалй Рахмон таъкид мегардад ва ин хидояти нек дар рохи ба даст овардани хадафхои стратегии Хукумати кишвар мебошад.

Сохиб шудан ба технологияи навин баробари маблаггузории максаднок, ки аз тарафи давлат ва ширкатхои алохида ба амал бароварда мешавад, инчунин бо маърифати илмй ва кадрхои интеллектуалй таъмин кардани ин равандро талаб менамояд. Амалй шудани ин рисолат бар души мактабу донишгоххо ва ахли маориф вогузошта шудааст. Аз ин ру дар раванди ислохоти мактаб ва маорифи Чумхурй ба ин масъала диккати аввалиндарача дода мешавад. Мо бояд дар хамаи зинахои тахсилот ва сохторхои маориф барои равнаки маърифати илмии насли наврас ва чавонон кушиш ба харч дихем. Маърифат ва чахонбинии илмй чавонони моро аз хама гуна калавишхои хурофотгаро ва нигилизми милливу мазхабй озод намуда, заминаи инкишофи кобилияти эчодии онхо мегардад. Дар онхо тафаккури умумибашарй (сайёравй)-ро ба вучуд меорад. Одамоне, ки маърифати илмй доранд, дар худшиносй ва шинохти вакт кам хато мекунанд. Дар онхо хисси масъулиятшиносй, сарфакориву эхтиёткорй, ифтихори милливу ватандустй нисбат ба одамоне ки маърифати илмй надоранд хеле зиёд мешавад. Ин гуна одамон чузъи нотакрори табиат будани инсонро ба хубй дарк менамоянд ва хифзи мухити зистро кори харруза ва хатмии хеш мехисобанд. Х,амин тарик, ба андешаи мо, тафаккури навро, ки инкишофи чахони муосир талаб менамояд, бидуни маърифати илмй тасаввур карда намешавад.

Дар Сарконуни Чумхурй дунявй будани давлати Точикистон сабт шудааст. Дунявй будан дар сиёсати давлат ба асос гирифтани маърифат ва чахонбинии илмй мебошад. Инкишофи чахонбинии илмии сокинони кишвар ба нумуи рукни дунявияти давлатдории мо заминаи боэътимод мешавад. Аз ин ру масъалаи бо чахонбинии илмй мусаллах кардани одамон, махсусан насли чавон, масъалаи давлатй - сиёсй махсуб меёбад.

Тавре, ки дар боло зикр шуд, дар ташаккули чахонбинии илмии одамон накши фанхои дакик, аз чумла физика багоят бузург мебошад. Дар ташаккули чахонбинии наврасону чавонон, дар онхо бедор кардани хисси кунчковй ва шавки омузиши ходисахои табиат ба омузгорон дар хар мавриди омузиш овардани мисолхои татбики амалии ходиса ва конунхои физикй, намоиши

Ta^pu6axou ^a33o6u $h3hkh, u^pou Kopxou .ia6opaTopH Ba TaxnHrn HaTH^axo, ry3apoHHgaHH Mymoxugaxou acTpo$H3HKH, xa.raH Macta^axou xapaKTepu эвpнcтнкн gomTa, a3 ^yM^a HaMOHm gogaHH noTeHcua.™ эврнcтнкнн $H3HKa, HaMOHmu ucTH^ogau KOHyHxoH $h3hkh gap TexHO-rorua epuu Ka^OH MepacoHag.

Hmkohhhth эвpнcтнкнн KOHyHxoH $h3hkh ry^Ta gap 3aMHHaH KOHyHxoH $h3hkh (^opMy^axo) gape^T HaMygaHH paKaMxo, Metepu 6y3yprHxo Ba gap hh 3aMHHa xocra KapgaHH goHumxou HaBpo MeHOMaHg. AKcapaH, gap 3aMHHau ^opMy^axou $h3hkh, 6y3ypruxoepo gape^T KapgaH MyMKHH acT, kh gap Ta^pu6au 6eBOCHTa OHxopo 6a gacT OBapgaH aMpu Myxo^ acT, e kh a^xo^ 6apou hh ryHa neHKyHuxo HMKOHHHTxou TexHHKH By^yg HagopaHg. Maca^aH, 6o poxu xuco6y khto6 myMopau MO^eKy^axou KaTpau 6opoHpo MyanaH KapgaH MyMKHH acT. Eo MaKcagu aMHKTap gapK HaMygaHH hh paKaM, 6a xap capu axo.raH pyu 3aMHH HaHgTora pacugaHH myMopau MO^eKy^axou KaTpau 6opoHpo xuco6 KapgaH gymBop HecT. HyHHH HaTH^a Ba TaaccypoTH aMHKe, kh xoHaHga ougu aHgo3a Ba myMopau MO^eKy^axo xocra MeKyHag 6o aroH poxu gurap 6a gacT OBapgaH MyMKHH HecT. E kh, a3 KOHyHH ^O3u6au yMyMHO^aM ucTH^oga 6ypga cyptaTH xapaKaTH 3aMHHpo gap rupgu 0$to6, Maccau ^upMxou ocmohh (3aMHH, Mox Ba gurap canepaxo) Ba 6y3ypruu muTo6u a^THmu o3ogpo gap ohxo 6axogog KapgaH, MyMKHH acT, kh 6ugyHH goHHmu $h3hkh 6a gacT OBapgaHH HyHHH paKaMxo ranpuHMKOH acT. HyHHH mhco^xo, kh ^O3u6au OMy3umu Ta6uaTH xogucaxou $H3HKupo 3ueg MeKyHaHg, ^apoBOHaHg Ba ohxo ga^e^u xe^e paBmaHH hmkohhhtxoh 6y3ypru himh $H3HKa Me6omaHg.

Eo MaKcagu pacugaH 6a xaga^xou 3HKpmyga a3 Tapa^H XyKyMaTH To^hkhctoh 6apHOMaxoH KOMnroTepuKyHOHHH MaKTa6xo Ba hotoxoth coxau Maopu^ aMajiH MemaBag. ^ap goupau hh HKgoMOT 6opu HaxycT a3 Tapa^H Mya.raH$OHH BaTaHH khto6xoh gapcH a3 $H3HKa 6apou MaKTa6xou MueHau xaMaroHH 6a 3a6oHH gaB^a™ Taxua Ba Hamp Kapga mygaHg. MyTaaccu^OHa, gap khto6xoh gapcuu $H3HKa HyKcoHxoH 3a6oHH, gugaKTHKH, TexHHKH Ba xaTTO hjmh 6a Ha3ap MepacaHg, kh 6a OMy3ropoH Ba to^h6h^moh gymBopuxo э^og MeKyHaHg. Eo TaBpu 6oagy moag HHtHKoc Hae^TaHH BOKeuaTH To^hkhctohh coxh6hcthk^o^ gap khto6xoh gapcuu $H3HKa KaM6yguH gurapu khto6xoh gapcH a3 $H3HKa Me6omag.

^aHroMH gap Marau MaB3ytxou a^oxuga, Marau MactamxoH $h3hkh, caBO^xou cu^aTH, KopxoH ^a6opaTopH Ba gurap ^y3txou Tat^HMH $H3HKa 6oMaBpug Ba gypycT ucTH^oga 6ypgaHH homh Kyxy gapexo, ar6aBy HaK6xo, maxpy gexoT, gacTOBapgxoH HKTucoguBy h^thmoh, ^apxaHrHBy Bap3umH Ba mapouTxou $h3hkhh To^hkhctohh coxh6hcthk^o^ xogucaxoH OMyxTamaBaHga 6a xoHaHgau to^hk «Ha3guK» MemaBag Ba ^a33o6uaTH ohxo 6a to^h6h^moh, 6emy6xa 6emTap Merapgag. Hh ^o pacugaH 6a HaHg xaga$ HMKOHna3up MemaBag. BaKTe, kh xoHaHgau MaKTa6 gap MaTHH khto6xoh gapcuu $H3HKa, Maca^aH, gap MaTHH Macta^axo, cynopumy BHKTopuHaxo, TecTxou caH^umH homxoh 6a y muHoc, paKaMxoH a3 BOKeuaTH To^hkhctohh coxh6hcthk^o^ rupu^Tamygapo MexoHag, nem a3 xaMa ^axMHgaHH Ma3MyHH MaTH ocoHTap MemaBag. 3epo gap hh MaBpug xoHaHga xogucaxopo 6a xyg Ha3guKy 6emTap muHoc эxcoc MeHaMoag. A3 Tapa^H gurap, HyHHH Mat^yMOT gap gacTypxou Tat^HMH paBaHgu Tat^HMH xaMrupo 6o ^aHxoH gurap, a3 ^yM^a reorpa^ua, xuMua, MaTeMaTHKa Ba ranpapo xe^e Ta6uH Ba

самаранок мегардонад. Чунин тарзи истифодаи мавод аз вокеияти Точикистон дар дастурхои таълимй ва бевосита дар раванди таълими физика ба бедор намудани рагбати донишандузии хонандагон мусоидат менамояд. Х,очат ба таъкиди мухим будани ин рисолат нест, зеро бедор намудани шавки донишандузй яке аз вазифахои асосии мактаб ба шумор меравад. Тарбияи ифтихори миллй ва механпарастии насли наврас дар ин замина бо омузиши асосхои илм даромехта самарааш бештар мешавад. Зеро дар ин раванд тарбияи унсурхои номбаршудаи шахрвандй дар робитаи кавй бо ракамхо ва омилхои физикй - географии Ватан омезиш меёбанд.

Бояд икрор шуд, ки масъалаи мазкур доманадор ва халли он аз тарафи муаллифони китобхои дарсй ва омузгорони фанни физика захмат ва вакти зиёдро такозо менамояд. Лекин, агар аз руи хикмати «Ба хар коре, ки химмат баста гардад, Агар хоре бувад гулдаста гардад» амал намоем, пас аз чанде ба халли ин масъала муваффак шуда метавонем.

Бо назардошти гузориши масъалаи мазкур дар ин макола намунахои истифодаи маводхо аз вокеияти Точикистонро дар мисоли об, кулу дарёхо, чашмаву пиряххо ва неругоххои обй дар таълими физика пешниход менамоем. Бояд тазаккур дод, ки Точикистони сохибистиклол диёрест, камзамину сероб, кишварест 93 фоиз масохаташро кухистон фарогир асту дар он 56 фоизи обхои Осиёи Марказй ташаккул меёбанд. Тибки маълумот дар Точикистон 947 дарё, 1300 кул ва 14509 пиряхи хурду бузург мавчуданд. ^ариб 6 фоизи масохати кишвари моро пиряххо ташкил медиханд, ки захираи бузурги оби ошомиданй мебошанд. Оби нушокии оличаноб аз пиряххо ибтидо гирифта, тавассути дарёхо ба водихои Осиёи Марказй то бахри Арал чорй мешаванд. Точикистон аз руи нишондихандаи захирахои оби ошомиданй ба хар сари ахолй дар чахон яке аз чойхои аввалро ишгол менамояд. Масалан, дар як худи кули Сарез зиёда аз 16 миллиард метри кубй оби нушокй захира шудааст. Яке аз дарёхои серобтарини Осиёи Марказй дарёи Сир (дарозиаш 2212 км) аз худуди вилояти Сугд мегузарад. "Сарватхои гании обй ва гидроэнергетикии Точикистон, ки дар олам яке аз бузургтаринхо ба шумор мераванд, дар холати самаранок ба кор андохтанашон метавонанд барои хама кишвархои минтака суди зиёди ичтимоию иктисодй оранд. Потенсиали солонаи гидроэнергетикии Точикистон ба 527 миллиард киловатт/соат мерасад ва аз ин айни замон факат 3-4 фоизаш истифода мешаваду халос."-кайд карда мешавад дар суханронии Президенти Ч,умхурии Точикистон дар Конфронси байналмилалии сатхи баланди хамкорй дар сохаи об (ш.Душанбе, 20-21-и августи с. 2013).

Ин чо намунаи истифодаи маводхои махаллй дар фаъол гардонидани раванди таълими физикаро пешниход менамоем. Омузгорони фанни физика дар робита бо мавзуи мазкур доир ба махалли зисти худ метавонанд варианти маводхои таълимиро тахия намоянд ва истифода баранд.

А. Чанд намуна оиди истифодаи маводхои мах,аллй (дар мисоли об, кулу дарёх,ои Точикистон) дар масъалах,ои физики

Масъалаи 1. Оби дарёи Вахш дар неругохи Норак аз баландии 300 м ба поён меафтад. Агар дар натич,аи афтидан 30 фоизи энергияи потенсиалии об ба энергияи дохилии вай табдил ёбад, харорати об чй ыадар тагйир меёбад.

HnmoHgog: ^ap xoTup 6oag gomT, kh 6a^aHguu cap6aHgu Hepyroxu 6apKHH HopaK 6a 310 m 6apo6ap acT. Eo Ha3apgomTH oh, kh xaHroMH a^THgaH 30 $OH3H энepгнaн noTeHcua^HH o6 6a энepгнaн goxu^H Ta6gu^ Mee6aHg, HaBHmTaH MyMKHH: cmAT=nmgh. ^ap hh ^o mgh - энepгнaн noTeHcua^HH o6u Maccaam m Ba cmAT-MHKgopu rapMHH эквнвa^eнт 6a TarHHpe6uH энepгнaн goxrauu o6u a^TaHga. c=4200 H/KrK -rapMHryH^oumu xocu o6.

^.m.a.

h=300m n=0,3 g=9,8 m/c2 AT-?

X,a^: En=mgh

cm AT= nmgh

AQ=cm AT cm AT=n mgh

AT =

righ = 0,3-10M/c - 300M c ~ 4200H/ks - K

= 0,214 K.

^aeo6: X,apopamu 06 ma^pu6aH 6a 0,214 K Memaead.

0,214 0C 6amnd

Macta^au 2. AMag gap gapeu Cup paBOH acT. Arap cyptaTH ^apaeHH o6u gape 6a 0,5 m/c 6apo6ap 6omag, aMag Maco^au 5 KM-po gap HaHg Ba^T MenaHMoag?

HnmoHgog: Hh ^o xapaKaTH aMagpo pocTxaTTa Ba MyHTa3aM MenHHgopeM. CyptaTH xapaKaTH aMag 6a cyptaTH ^opumaBHH o6u gape 6apo6ap acT.

A.m.a.

S=5 km=5000

M

3 = 0,5 m/c t-?

n S S

3 = — ^ t = —

t 3

t = 5000 m = 10000 c = 2,77 coam 0,5 m / c

^aeo6: t=10 000 c ~ 2 coamy 46 da^u^aey 40 c.

Macba^aH 3. 06 a3 gaproTH Hepyroxu 6apKH-o6uH HopaK, kh 300 m 6a^aHgH gopag gap HaHg MyggaT Mea^Tag?

HnmoHgog: Eapou xa^^H hh Macta^a a3 Myograau KHHeMaTHKHH a^Tumu

A.m.a.

h=300m g=9,8 m/c2 t-?

o3og h = 30t +

gt2

2

ucTH^oga Me6apeM.

X,a.i: OHpo 6a Ha3ap MerupeM, kh cyptaTH u6TugoHH o6 gap caMTH aMygH 6a cu^p 6apo6ap acT.

3 = 0 h =

2

2 2h

t2 =—; g

t =

\

2h

— = 7,746 c g

^aeo6: Ba^mu a$mumu 06 ma^pu6aH 7,75 coHunpo mamKun Meduyad.

Эзо;: Сарбанди обанбори Норак дар дарёи Вахш дар мавзеи Пули Сангин соли 1972 сохта шудааст.

Масъалаи 4. Дарозии пиряхи Федченкоро такрибан 67 км, барашро 2000 м ва гафсиашро ба хисоби миёна 800 м гирифта, массаи пиряхро баходод кунед. Зичии ях ба 900 кг/м3 баробар мебошад.

Нишондод: Аз руи андозах,ои додашуда хдчми пиряхро хдсоб мекунем. Массаи онро аз руи формулаи т= р^ меёбем.

Д.ш.а.

а=67 000 м Ь=2000 м с=800 м р = 900 кг/м3 т-?

Дал: V=a•b•c

V=67000 м^2000 м^800 м=1072-108 м3 = 107409 м3 т= р^= 900 кг/м3 407409 м3= 963-10" кг = =963-108 тонна=96,3409 тонна=96,3 млрд. тонна. Цавоб: т=96,3 млрд. тонна.

Эзох,: Пиряхи Федченко дар цаторкущои Помир воцеъ буда калонтарин пирях дар Осиёи Маркази ба шумор меравад.

Масъалаи 5. Сахарии барвакти фасли тобистон дар хиёбонхои шахри Душанбе мошини обпошак ба роххо об мепошад. Агар массаи мошин 4 т ва зарфи болои мошин 3 м3 об дошта бошад, дар мавридхои зерин микдори харакати (импулси) вай чй кадар мешавад? а) мошин то ч,ои обпошй бо суръати 36 км/с равон аст; б) мошин хамаи обро сарф карда, бо суръати 72 км/с ба кароргох, бармегардад.

Нишондод: Бузургии масса ва суръати хдракати мошинро бо вохдди СИ ифода мекунем. Массаи об т=р^= 3000 кг.

Д.ш.а.

т2=4 т=4000 кг

км ^м

31 = 36— = 10 —

ст с

км м

32 = 72— = 20-

ст

V =3 м3 р=1000 кг/м3 Р1-? Р2-?

Дал: Массаи мошини обдор т1 =7 000 кг. Импулсаш Р1 = т131

Р = 7 • 103 кг-10 М = 70 • 103 ^ с с

Массаи мошини холй т2 =4 000 кг. Импулсаш Р2 = т232

Р2 = т232 = 4 • 103 кг • 20 М = 80-103 К—

с с

Цавоб: Импулси мошини обдор ба Р1 = 7 • 104 К М ва

с

мошини холи ба Р2 = 8 • 104 К М баробар будааст.

с

Бинобар суръати мошини холи нисбат ба суръати мошини обдор калон буданаш, импулси вай нисбат ба импулси мошини обдор зиёд аст.

Macba^an 6. Arap 6apu gapeu Cuppo gap xygygu maxpu Xy^aHg 6a 150 m, ny^ypuH gapepo gap $ac.m to6hctoh 6a xhco6h MueHa 2 m, Ba cyptaTH ^opumaBHH o6po 6a 0,5 m/c 6apo6ap rupeM, gap gaBOMH ce moxh to6hctoh a3 hh MaB3et TaBaccyTH gapeu Cup hh K,agap o6 Mery3apag.

HnmoHgog: ABBa^ xa^MH o6u gap gaBOMH hk cohhh a3 6yppumu gape ry3apaHgapo xuco6 MeKyHeM. HaTH^au xocramygapo 6a MyggaTH BaKTH 3 mox, kh 6o cohhhxo H^oga mygaaHg 3ap6 Me3aHeM.

X,a.i: ^ap hk cohhh a3 6yppumu gape o6u xa^Mam Vi=b^h^1 = 150 m-2 m^0,5 m = 150 m3 Mery3apag. ^ap Ty^H hk co^ 6omag o6u xa^Mam

V=Vrt = 150 M3/c • 7 776 000 c = 1,17409 m3 Mery3apag. Maccau o6u a3 xygygu m. Xy^aHg ry3amTa m = p-V = = 1000 Kr/M3-1,17-109 m3 = 1,17^1012 Kr MemaBag. m=1,17409 TOHHa =1,17 M^pg. TOHHa.

^aeo6: ffap ce Moyu mo6ucmoH a3 m. Xyy^aHd maeaccymu dapeu Cup ma^pu6aH 1,17109 moHHa 06 Mesysapad.

A.m.a.

t=7 776 000 c b=150m h=2 m 3 =0,5 m/c

p=1000 Kr/M3 m-?

Macba^an 7. Ea^aHguu gaproTH Hepyroxu o6n-6apKHH K,aHpoK,K,yM, kh homh «^ycTHH xa™,xo»-po gopag 18 MeTp acT. Cagou caHre, kh a3 hh 6a^aHgn Mea^Tag 6a rymu maxcu gap 6o^ou gaproT 6yga, 6atgu HaHg cohhh Mepacag?

HnmoHgog: CyptaTH u6THgoHH caHrpo 6a cu^p 6apo6ap xuco6uga BaKTH

gt 2

a^Tumu caHr(t1)-po a3 ^opMy^au H = Mee6eM. Cagou caHr hh Maco^apo 6o

cyptaTH 340 m/c Tan HaMyga 6a rymu ogaMH gap hh 6a^aHgK BOKet6yga nac a3 ^ocraau t2 Mepacag. ^ap hh ^o S = 340 m/c cyptaTH cago gap xaBO. BaKTH yMyMH t 6a cyMMau t1+t2 6apo6ap acT.

^.m.a.

H = 18 m g = 9,8m/c2 S = 340 M/c t - ?

H =

2 = 2H

ti =

gt:2

2H = gt: a3 hh ^o

g

ti =

2H

g

ti =

2-18 M

U =—=

9,8 M / c2 H = 18 M 3 ~ 340 m/ c

^3,76 c2 = 1,8 c

= 0,053 c

t= t1+t2 = 1,853 c

^aeo6: Cadou caHsu a^muda 6abdu 1,853 cohuh 6a symu maxcu dap 6onou dapeom 6yda Mepacad.

2

Б. Намунаи истифодаи маводх,ои махаллй, дар мисоли об ва кулу дарёх,ои Точикистон дар тах,ияи саволх,о аз физика

1. Бо максади аз гармшавии зиёд эмин доштани мударрикдои дароратй ба радиатори мошиндо об мерезанд. Барои чй аз дигар моеъ не, аз об истифода мебаранд?

2. Оё массаи сатили оби нушокй ва хдмингуна сатили оби бадр бо дам баробар аст? Чдвобро асоснок кунед.

3. Об дар чойчуши нав зуд бо чуш меояд ё дар чойчуши кудна, ки девордояш карахш бастааст?

4. Барои чй гармии хоси сузиши дезуми тар нисбат ба гармии хоси сузиши дезуми хушк камтар аст?

5. Неругоддои обй-баркии калонтарини Точикистонро номбар кунед.

6. Дар вилояти Сугд кадом неругохдои обй-баркй амал мекунанд?

7. Неругоди Норак аз чанд агрегат иборат аст?

8. Иктидори умумии ГЭС-и Норак ба чанд баробар аст?

9. Неругоди обии баркии «Дустии халкдо» чанд агрегат дорад?

10. Маколи «Кузаи нава обаш хунук» аз лидози физикй чй маъно дорад?

11. Иктидори неругоди обй-баркии «Дустии халкдо» чй кадар аст?

12. Дар неругоди баркй як кисми энергияи механикии об ба кувваи барк таб-дил меёбад. Минбаъд ин энергия ба кадом навъдои энергия табдил меёбад?

13. Рузона дар содили «Бадри точик» шамол аз бадр суи содил мевазад. Шабонгод аз содил ба бадр. Сабаби инро чй тавр шард медидед?

14. Барои чй фасли тобистон пиряхи Федченко пурра об намешавад?

15. Кадом омилдо алдол барои тезобшавии пиряхдо сабаб мешаванд? Чй бояд кард, то ки андозаи пиряхдо нигод дошта шавад?

16. Шахси аз об берун баромада сардиро нисбат ба дохили об бештар эдсос менамояд. Барои чй?

17. Ба зарфи шишагй аввал карасин баъд об ва симоб рехтанд. Моеъдо дар зарф бо кадом тартиб чойгир мешаванд? Барои чй?

18. Х,ангоми гарм кардан ва ба он омехта кардани хокаи чомашуй хосияти шустушуии об хубтар мешавад. Барои чй?

19. Аз чй сабаб об шишаро тар мекунад, лекин шишаи равганиро не?

20. Х,ангоми паст шудани дарорати моддадо дачми ондо кам мешавад. Оё ин далел барои об дуруст аст?

21. Накши додисаи капиляриро дар сабзиши растаниву дарахтон чй тавр мефадмонед?

22. Зимистон ба роддои яхбаста моддаи зиди лагжиш (омехтаи намак ва рег) мепошанд. Дар амали ин модда кадом масъаладои физикй нидонанд?

Пайнавишт:

1. Мацидов, Х-, Зубайдов, С. Физика: китоби дарси барои синфи 7 / Х- Мацидов, С.

Зубайдов. - Душанбе, 2008, -232 с.

2. Умаров, У.Х., Исупов, Ч,., Икромов, М., Нуралиев, Ф. Физика: китоби дарси барои

синфи 8 / У.Х. Умаров ва диг. -Душанбе, 2009, -238 с.

3. Мацидов, X., Нозимов, О. Физика: китоби дарси барои синфи 9 / X. Мацидов, О.

Нозимов. -Саратов, 2006, -262 с.

4. Рахимов, Б., Шукуров, Т., Рацабов, П. Физика: китоби дарси барои синфи 10 / Б.

Рахимов, Т. Шукуров. - Душанбе, 2006, -270 с.

5. Вайсиддини Зайниддин. Физика: китоби дарси барои синфи 11 / З. Вайсиддин. -

Душанбе, 2009, -376 с.

6. Маводи Конференсияи байналмилалии сат^и баланди %амкорй дар со^аи об. //

Чум^урият, 22-августи 2013 с.

7. Абдуманнонов, А. Намунаи %алли масъала^о аз физика /А. Абдуманнонов. - Хуцанд,

2012, -142 с.

8. Му^аббатов, Х.М., Рахимов, М.Р. Географияи Тоцикистон / Х.М. Му^аббатов,

М.Р. Рахимов. - Душанбе, 2011, 310 с.

Reference Literature

1. Majidov H, Zubaydov S. Physics: The textbook for the 7th from.- Dushanbe. 2008, -232pp.

2. Umarov U. Kh, Isupov G, Ikromov M, Nuraliev F. Physics: The textbook for the 8th from. -Dushanbe, 2009, -238pp.

3. Majidov H, Nozimov O. Physics: The textbook for the 9th from. -Saratov. 2006.-262pp.

4. Rahimov B, Shukurov T, Rajabov P. Physics: The textbook for the 10th from. - Dushanbe, 2006. -270pp.

5. Vaysiddinov Zayniddin. Physics: The textbook for the 11th from. -Dushanbe, 2009. -376pp.

6. The materials of the International Conference on Cooperation in Reference to Water Utilization. The newspaper «Jumhurriyat», August, 22, 2013.

7. Abdumannonov A. The example of the solution of physical problems. -Khujand. 2012. -142pp.

8. Muhabbatov Kh. M, Rahimov M. P. The Geography of Tajikistan. -Dushanbe. 2011. -310pp.

Использование местных реалий для активизации учебного процесса по физике

Ключевые слова: уроки физики, вопросы и задачи, использование местных реалий, активизация учебного процесса

В работе на основе анализа учебников по физике для средних общеобразовательных школ, изданных в последние годы на таджикском языке, показано, что в них недостаточно отражены реалии современного Таджикистана. Предложена возможность использования сведений местного характера (названий городов, рек, гор, гидроэлектростанций, озёр, а также физические и климатические факторы Таджикистана) для активизации учебного процесса по физике. Демонстрируются варианты использования различных сведений о Таджикистане на примере составления задач и вопросов по физике.

Utilization of Local Materials for Activization of Educational Process in Physics

Key words: lessons of physics, questions and sums, utilization of local materials, activization of educational process.

Proceeding from the analysis of manuals in physics for comprehensive schools published for the latest years in the Tajik language the authors prove that the realities of today's Tajikistan are not adequately reflected in them. The authors suggest that local

materials should be used for this purpose for activization of educaitional process in physics. Here refer: the names of cities and towns, rivers, mountains, hydro-electric-stations, lakes, physical and climatic factors of Tajikistan. Variants of utilization of local materials are demonstrated; composition of questions and sums in physics being delivered as an example.

Роцеъ ба муаллифон:

Абдуманнонов Абдуали, доктори илмуои физика-математика, профессор, раиси Маркази илмии Хуцанди АИ ЦТ. e-mail: [email protected] Каримова Фарогат, сармуаллимаи кафедраи физикаи умуми ва цисмуои сахти Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи Б.Гафуров.

Сведения об авторах:

Абдуманнонов Абдуали, доктор физико-математических наук, профессор, председатель Худжандского научного центра АН РТ (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: [email protected]

Каримова Фарогат, старший преподаватель кафедры общей физики и физики твердых тел Худжандского государственного университета им. акад. Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд)

Information about the authors:

Abdumannonov Abduali, Dr. of Physics, Professor, chairman of Khujand scientific centre under the Academy of Sciences of Tajikistan Republic, e-mail: abduali53@mail. ru

Karimova Farogat, senior teacher of the department of common and solid bodies physics under the Tajik State University named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)