CC BY
30>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9
yER VA SUVDAN OQILONA FOYDALANISH
*
>
i j> * ■>■ i j>
Nuriddin Zaylobiddinov
Andijon qishloq xo'jaligi va agrotexnologiyalar instituti "Iqtisodiyot" (Qishloq
xo'jaligi iqtisodiyoti) mutaxassisligi 2 kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.7295900
' t л
Tí?*
Annotatsiya: Maqolada O'zbekiston yer resurslaridan samarali foydalanish maqsadida meliorativ ishlarni samarali olib borish haqida bayon etilgan.
Kalit so'zlar: Er resursi, suv resursi, suv xo'jaligi, meleorativ, irrigatsiya, tejamkor texnologiya.
O'zbekistonda yer va suvdan oqilona foydalanishda qishloq xo'jaligida tuproqni muhofaza qilish va resurs tejovchi texnologiyalar juda muhim iqtisodiy soha hisoblanadi. Tupoqni haydashni umuman kerak emas deb aytishdan biz yiroqmiz. Lekin shuni alohida ta'kidlash joizki, yuqoгi hosil faqatgina yemi chuquг haydash orqali olinadi deb aytish ham noto'g'ri. Tuproq unumdorligini belgilovchi omillardan biri bo'lgan yomg'ir chuvalchanglarining tuproqlarimizda kamayib ketayotganligini
»
m?
aksariyat qishloq xo'jaligida faoliyat olib borayotgan mutaxassislar sezayotgan bo'lishi mumkin. FAOning O'zbekistonda o'tkazgan tajribalariga asoslanib aytish mumkinki, tuproqni chuqur shudgor qilish yomg'ir chuvalchanglari sonining olib kelgan bo'lsa, tuproq haydalmagan yoki shudgor qilinmaganda esa chuvalchanglar sonining ortishi kuzatilgan.
O'rta Osiyo davlatlarini suv bilan ta'minlab turadigan asosiy suv zahiralari
P j>
Chotqol, Pomir-Oloy va Tyanshan tizma tog'larida joylashgan. Markaziy Osiyo davlatlari suv zaxiralarining 70-80% Tojikiston, Qirg'iziston va Qozog'iston davlatlarini tog'li o'lkalari,Orol dengiz havzasiga qarashli qismida 8 mln. gektar atrofida yer sug'oriladi. Biг yilda ichimlikka va sug'oгish uchun yaroqli 126,9 mlrd. m3 suv paydo bo'lib, Ыг gektaг sug'oгiladigan yer hisobiga 15750 m3 dan to'g'ri keladi. Agaгda biг gektaг ye^a paxta ekib, undan o'гtacha 25-30 sentner hosil olinadigan bo'lsa, Ыг gekto yemi sug'orish uchun manbadan olinadigan suvning hajmi kamida 10-15 ming m3ni tashkil qiladi. Shu xududlaráa juda ko'p suv sarf qilish evaziga dehqonchilik qilinadi.O'zbekiston Respublikasida Ыг yilda o'rtacha 67 mlrd. m3 suv iste'mol qilinadi, shundan 50 mlrd. m3 sug'oгma dehqonchilik uchun sarflanadi. Haг biг gefaa- sug'oгiladigan yeгga o'гtacha 11-12 ming m3 suv sarflanadi.
O'zbekiston suv xo'jaligi mamlakat iqtisodiyotining eng muhim taimoqlaridan biгi sifatida shakllandi va aholi hamda iqtisodiyotning suvga bo'lgan ehtiyojini to'la qondirishga xizmat qiladi.
♦ ¡>
>q ] i )> >
a > i
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9
Suv xo'jaligi tizimida melioгatsiya qurilishini Qishloq va suv xo'jaligi vaziriigi
#
va «O'zsuvqurilish» davlat konsemi olib boгadi. Suv xo'jaligi qurilishi sohasida keyingi 25-30 yil davomida mavjud sug'oriladigan 4,2 mln. ga yeming qaгiyb 2,0 mln. gektaгi Qishloq va suv xo'jaligi vaziriigi va «O'zsuvqurilish» davlat konsemining quгilish tashkilotlaгi tomonidan o'zlashtirildi. Sug'oгiladigan yeгlaгning 3 mln.gektarga yaqini drenaj tarmoqlari bilan ta'minlangan, 2 mln.gektardan ortiqroq yer nasos stansiyalari yoгdamida sug'oгiladi.
! Ш-
Melioгatsiya va suv xo'jaligi tizimida Ыг qancha koгpoгatsiya, ishlab chiqarish biгlashшalaгi, ilmiy ishlab chiqaгish, ilmiy tajriba koгxonalaгi faoliyat ko'гsatmoqda. Koгpoгatsiya va biгlashmalaгning haг biгi o'z tizimida o'nlab sanoat va qurilish industriyasiga ega.
Sug'oriladigan dehqonchilikda mulkchilikning haг xil turiari paydo bo'lishi, fermerchilikning taraqqiy etishi, suv tanqisligining kuchayishi va boshqa sabablar tufayli гespublikada suvdan va unga bog'liq xizmatlar uchun pullik foydalanishga
а'+юп плппп1 лп famr пи ir ni or /"vlir\ К г» п 1 m ал л п Cmmi 1л i п п п тплппп1лп 1 ло п о 11 пг
o'tish sohasida tegishli ishlaг olib borilmoqda. Suvni tejash maqsadida kanallaг
o'zanida suv sizishini kamaytiгish uchun qoplama^ yotqizilmoqda, tomchilatib va tupraq ustidan namlatib sug'oгish usullaгi qo'llanilmoqda.Suv resurslaridan foydalanganlik va suvni yetkazib berish xarajatlarini qoplash hamda suv xizmati
»
m?
uchun to'lov joriy etilgan.Suv xizmati uchun to'lov^ SIU laг bilan feгmeг xo'jaligi o'гtasida shartnoma asosida olib boriladi.
Respublikamizda Irrigatsiya tizimlari havza boshqarmalari, Magistral kanal^ (tizimlaг) va Inigatsiya tizimi boshqaгmalaгi to'liq shakllandi. Hududiy Nasos stansiyalari, energetika va aloqa boshqarmalari, Gidrogeologiya meliorativ ekspeditsiyalar, Irrigatsiya tizimlari havza boshqarmalari tasarrufiga
o'tkazildi'
Suv xo'jaligida o'tkazilgan ushbu islohot natijasida:
- suvdan foydalanish rejalarini ishlab chiqish, suv olish va undan
foydalanish bo'yicha limitlami o'matish, suv olish va undan foydalanish shartnomalarini tuzish, shartnomalami ra'yxatdan o'tkazish, suvning kundalik oldi berdisini, hisob-kitobi va hisobotini yuritish, suv resurslari balansini ishlab chiqishda tubdan o'zgarishlar ra'y berái;
1 1 /л /ч /л ' 1 п 1 1 /y1 ттг» Г-ж-1 vi 1 m -i 1л гг г» 1 S~t г» г\ /л»* ттл гж1 1 1т" т 7г» л /л-»*п 1 г»-»* 1л 1 1 п
#
- Qishloq xo'jaligi vaziriigining aloqadoг vazñlik va idora^ bilan
kelishilgan holda beгgan takliflariga asosan O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarari bilan O'zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish to'g'risida»gi qonuniga tegishli o'zgaгtiгishlaг va qo'shimcha^
! Ж**
kiritildi.
Suvdan foydalanuvchilar uyushшalaгi faoliyatini yaxshilash to'g'гisidagi asosiy vazffiOur
i >■;> Ъ-4 >
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9
- SIUlar suvdan foydalanuvchilarga ajratilgan limitlar doirasida suv yetkazib
#
>
beradi;
- uyushma ta'sischilari va boshqa suvdan foydalanuvchilar hamda suv xo'jaligi tashkilotlari bilan ichki suv xo'jalik obektlarini ta'mirlash va ishlatish bo'yicha shartnomalar tuzishadi va uning bajarilishini ta'minlaydi;
- uyushma xo'jaligi hududidagi suv xo'jaligi ob'ektlarini tozalash va ta'mirlash, rekonstruksiya qilish ishlarini tashkil etadi;
- suv o'lchash asboblarini qurishni tashkil etadi va ularni belgilangan tartibda
1 о о
pasportlarini tuzadi, shahodatlash hamda ro'yxatdan o'tkazishni ta'minlaydi;
- yer egalariga sug'oriladigan yerlarning sho'rini yuvish, suvdan maqsadli va samarali foydalanishni ta'minlash bo'yicha tadbirlarni amalga oshirishda uslubiy va amaliy yordam ko'rsatadi;
- suvni iqtisod qiluvchi ilg'or tajribalarni hamda texnologiyalarni joriy etishni tashkil etadi;
- uyushma balansidagi asosiy vositalarni texnik ko'rikdan o'tkazib boradi,
ta'mirlash va yangilash, resurslarni iqtisod qiluvchi texnika va texnologiyalarni joriy qilish va istiqbolli rejalarni ishlab chiqish hamda har bir suvdan foydalanuvchining badallarini hisob-kitob qilib, belgilangan tartibda ta'sischilarning umumiy yig'ilishida
»
tasdiqlaydi.
O'zbekistonda qishloq xo'jaligida aqlli texnologiyalarni qo'llash quyidagilami joriy etishni taqozo
etadi:
4^-1 ~)> I ]>ЧМ-:
- ma'lumotlar almashinuvining raqamli formatiga o'tish, hisobot turlarini
qisqartirish bilan ishtirokchilarning o'zaro va davlat bilan hamkorligi samaradorligini
oshirish;
- resurstejamkor texnologiyalar, xususan aniq uyalab ekadigan seyalkalar, GPS uskunalari bilan jihozlangan qishloq xo'jaligi texnikalarini qo'llash;
- suv resurslari, o'g'itlardan samarali foydalanishni nazarda tutuvchi
*<u>
»
suvtejovchi sug'orish texnologiyalari;
- qishloq xo'jaligi hayvonlarini parvarishlash va sutni sog'ish bo'yicha robototexnikalar;
* ; i>
*
- respublikaning qishloq xo'jaligi quyi tarmoqlari va hududlari kesimida umumfoydalanishga qaratilgan bilim va texnologiyalar bankini yaratish;
- raqobatbardosh, bozor va eksportga yo'naltirilgan qishloq xo'jaligini shakllantirish;
- xorijiy analoglarga mos keladigan "Aqlli qishloq xo'jaligi" texnologiyalarini rejali asosda joriy etib borish.
Qarorga ko'ra, shuningdek, 2022 yil 1 yanvardan:
Mi
¡•>50-' -Л |>
■H* ^ #,?Î
WiW к/
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9
• paxta xom ashyosi va boshoqli don yetishtirish uchun nasos agregatlari va
#
>
sug'orish quduqlari iste'mol qilgan elektr energiyasi qiymatini Davlat byudjetidan subsidiyalar hisobiga qoplash tartibi faqat suv tejovchi texnologiyalarni joriy etgan ishlab chiqaruvchilarga tatbiq etiladi;
• qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari tomonidan suv xo'jaligi tashkilotlarining sug'orish quduqlari va vertikal drenaj quduqlaridan ekinlarni sug'orishga suv tejovchi texnologiyalarni qo'llash sharti bilan ruxsat etiladi.
SHu bilan birga, qarorga muvofiq, 2020-2030 yillarda suv xo'jaligini
0 ' 1 ° J J °
rivojlantirish kontseptsiyasi ishlab chiqildi.
Paxtachiliqda resurs tejamkor texnologiyaning afzalliklari:
• kuzda g'o'zapoyali dalani kelgusi yil uchun pushtalab ekishga tayyorlashga erishiladi;
• g'o'zapoya organik o'g'it sifatida paxtazor tuprog'iga qaytirib beriladi;
• barcha jarayonlar bir o'tishda bajarilganligi sababli tuproq strukturasi buzilmaydi, ayniqsa zichlanmaydi;
• yoqilg'i mahsulotlari sarfi 3,5-4,2 marta, shunga mos holda, mehnat va vaqt sarfi qisqaradi.
Bir o'tishda yerni yumshatish, zichlash, bug'doy ekish va bug'doy ekilgan
»
m?
qatorchalar tuprog'ini zichlash kabi jarayonlarning bajarilishi hisobiga agregatlarning dala bo'ylab o'tishlar soni 4 martaga kamayadi, katta tezlikda ishlaydigan kombinatsiyalashgan mashinalarni qo'llash hisobiga yonilg'i sarfi o'rta hisobda 2,4 martaga kamayadi (amaldagi texnologiyada 91,2 l/ga, resurstejamkor texnologiyada 38,0 l/ga).
Tomchilatib sug'orish texnologiyasi bilan 7 marta sug'orilganda sug'orish me'yori 3663 m3/ga.ni yer ustidan 5-6 marta sug'orilganda esa bu ko'rsatkich 5673 m3/ga.ni tashkil qildi. SHunday qilib,tomchilatib sug'orilganda sug'orish suvining
iqtisod qilinishi 35,4 % yoki 2010 m3/ga ni tashkil qildi.
*
läL^i )> ]> Im.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirziyoyev SH. "O'zbekiston Respublikasi suv xo'jali- gini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo'ljallan- gan kontseptsiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi PF-6024-son Farmoni. - Toshkent, 2020 yil 10 iyul.
2. A.Abdug'aniev. Qishloq xo'jaligi iqtisodiyoti (darslik). Toshkent, 2010.
3. Qishloq xo'jalik ekinlari yetishtirishda innovatsion texnologiyalar. Qo'llanma. G'Adilov M.M, Atabaeva X.N, Xudoykulov J.B, G'ulomov B, Qodirxo'jaev O, Norkulov U, Normuratov I, Yakubov M, Janakova D, Akramov U, G'ulomov A.-T.: 2013 y. 60 b.
Ы> q j •
>q ] i )> >
