QISHLOQ XO'JALIGIDA ZAMONAVIY SUV TEJOVCHI TEXNOLOGIYALAR Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5 QISHLOQ XO'JALIGIDA ZAMONAVIY SUV TEJOVCHI

#

TEXNOLOGIYALAR

* i i>

»

Xo'jamqulov Javlonbek Baxtiyor o'g'li

"Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti" Milliy tadqiqot unversiteti Qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash fakulteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.7264443

$ J >SW> Sw J >

Annotatsiya: Maqolaning maqsadi suvni tejovchi texnologiyalardan foydalanish

afzalliklari va istiqbollarini o'rganishdir. Aniqlangan innovatsion suvni tejash

texnologiyalaridan foydalanishning iqtisodiy samaralari. Hozirgi suv taqchilli

sharoitida qishloq xo'jaligida hosildorlikni saqlagan holda suv tejovchi zamonaviy

texnologiyalardan keng foydalanish va ortiqcha suv sarfini oldini olish.

Kalit so'zlar: Suv intensivligi, innovatsiya, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi,

suvdan oqilona foydalanish, resurslarni tejovchi texnologiyalar, tomchilatib

*

sug'orish.

l\/Tnm1ciVcitimir7 min\ír»ciHci cii^rni tí^i niíHi rrcm i1fr'r>r tp»vnr»1 r»m\fci1arni inmlnHcm

Mamlakatimiz miqyosida suvni tejaydigan ilg'or texnologiyalarni, jumladan

m?

tomchilatib sug'orish, egatga plyonka to'shab hamda o'q ariqlar o'rniga egiluvchan ko'chma quvurlar yordamida sug'orishni keng joriy etishga alohida e'tibor berilmoqda. Faqatgina oxirgi yillarning o'zida 7,6 ming gektardan ortiq maydonda tomchilatib sug'orish tizimi qurilib, muvaffaqiyatli tarzda ishlatilmoqda. Egatga

nKrnnVa +r»'eViaV\ \tc¡ Vr»'r>Vima É»rri1iiwr>Vian nimii-rl ctr ír^rHamiHa cnrr'r»ncVi tpvnnlnrrnrciei

plyonka to'shab va ko'chma egiluvchan quvurlar yordamida sug'orish texnologiyasi 4 ming gektarga yaqin maydonda qo'llanilib, uning asosiy qismi paxta maydonlarini j*<¡ J> sug'orishda ishlatilmoqda. Suv resurslaridan foydalanishning samaradorligini oshirishda suvni tejaydigan ilg'or texnologiyalarni qo'llash muhim ahamiyatga egaligini hisobga olib, davlatimiz tomonidan ushbu yo'nalishni rivojlantirish qo'llab -quvvatlanmoqda. Jumladan, O'zbekiston Respublikasi 1-Prezidentining 2013 yil 19 apreldagi «2013-2017 yillar davrida sug'oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to'g'risida»gi qaroriga asosan 2013-2017 yillar davomida jami 25 ming gektar J-jt maydonda tomchilatib sug'orish tizimi, 45,6 ming gektar maydonda egatga plyonka to'shab sug'orish usuli hamda 34 ming gektar maydonda esa o'q ariqlar o'rniga ko'chma egiluvchan quvurlar yordamida sug'orish usullari joriy etilishi belgilangan.

Zamonaviy suvni tejaydigan texnologiyalarning afzalliklari, ekinlarni sug'orishda suv tejovchi istiqbolli usullarni qo'llashda yomg'irlatib sug'orishda dalaga suv berish miqdori 20-25 % gacha kamayadi, yer ostidan sug'orishda dalaga suv berish miqdori 25-30 % gacha kamayadi, tomchilatib sug'orishda dalaga suv

suv ................ 25-30 % gacha -------------- sug orishda dalaga

berish miqdori odatdagidan 35-65 % gacha kamayadi, egat olinmaydi.

31><}>

U>,* ^ «KQí

>>

*: > >>

#<b> J >j>

1> >

>1 >

>

! J>i>

>j*

^/T

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Dunyoning yetakchi davlatlarida zamonaviy uslublarda sug'orilayotgan

maydon

m j-

■ i-»

Davlatlar Yomg'irlatib Tomchilatib Zamonaviy Umumiy

sug'orish sug'orish uslublarda sug'orish

(mln. ga) (mln. ga) sug'orilayotgan maydoniga

maydon kulami nisbatan foiz

(mln. ga) maqdorida

Xitoy 1,20 0,27 1,47 2,8

Kipr 0,002 0,025 0,027 49

Frantsiya 1,40 0,05 1,45 90

Germaniya 0,53 0,002 0,532 100

Isroil 0,07 0,16 0,23 100

Hindiston 0,66 0,26 0,92 1,6

Italiya 0,35 0,08 0,43 16

Iordaniya 0,005 0,038 0,043 62

JAR 0,26 0,22 0,48 37

AQSH 3,38 1,05 4,43 21

Respublikac amizda sug'orish suvlari taqchilligi sharoitida ekinlardan yuqori va

>

'm

i

n

kJ>

-<>4 i

! )

sifatli hosil yetishtirishda suv resurslarini tejovchi texnologiyalar qo'llash eng muhim va dolzarb vazifa hisoblanadi. Suvni tejash texnologiyalaridan tomchilatib sug'orish usuli xozirgi kunda eng maqbul sug'orish usullaridan biri bo'lib qolmoqda. Dala sharoitida xar bir tomchi suvni tejash, ekinlarga kerakli miqdorda va o'z vaktida, dalada suv yo'qotishini oldini olish, ya'ni suv yo'qotilishini kamaytirish bo'yicha

mir

i+i >

■;:M >

q i>> >

^ >

>

yechimlar qo'llash va suvning har tomchisidan ko'proq hosil olish imkonini

J>

] >j>

$4f j

>

ü>>

I >>

i >}>j >>q >

3>> * - ]>

3^

yaratishdan iborat. Tomchilatib sug'orish o'simlikning ildiz qatlami ustiga o'simlikning suvga bo'lgan talabini hisobga olgan holda, suvni kerakli hajmda vaqti-vaqti bilan berishdir. Tomchilatib sug'orishda sug'orish suvi quvurlar orqali o'tib, maxsus tomizg'ichlardan o'ta kichik oqim yoki tomchi ko'rinishida tuproq ustidan o'simlikning ildiz qatlamiga uzatiladi. Tomchilatib sug'orishda o'simlikning ildiz tizimi boshqa sug'orish usullariga nisbatan yaxshi rivojlanadi. Namlantirish o'chig'i oldida ildizlar qalin bo'ladi. Agar tomchilatib sug'oriladigan ekinlarda boshqa sug'orish usuli qo'llanilsa, ildizi bu usulga tez moslashadi.

Tomchilatib sug'orish usulining quyidagi afzaliklari bor:

• O'simlik ildiz qatlaminining faol (aktiv) rivojlanishi va tuproqda havoning yaxshi almashinuvi hisobiga ozuqa moddalarning o'simlik tomonidan o'zlashtirilishi tezlashadi.

• Ekin dalasida ekinlarga dala ishlov ishlarining olib borishidan qat'iy nazar, kunning istalgan vaqtida sug'orish amalga oshirilishi mumkin.

qj^f^s).

ii

q

q iHo-

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

] 0<M> M> j ъ

• Qatoг oгalig'i tupгoqning sug'orilmay qolishi, istalgan vaqtda tuproqqa va

o'simlikka ishlov beгish va hosilni yig'ishtiгib olishga imkoniyat yaгatadi. Tomchilatib sug'orishning quyidagi ustunliklari mavjud:

• Kam suv sarflanadi.

• Suvning bug'lanishga, faol qatlamdan foydasiz israf bo'lishiga yo'l qo'yilmaydi.

• Shamol kuchi sug'oгish jarayoniga ta'siг ko'гsatmaydi.

• Qiyin re'lefli maydonni ham sug'orish imkoniyati mavjud.

• Namlik (sug'orish suvi) bir tekis taqsimlanadi.

• Sug'orish ishlarini 24 soatning istalgan vaqtida amalga oshirish mumkin.

• Begona o'tlar boshqa usulga qaraganda kam chiadi.

• Yomg'irlatib, tuproq ustidan sug'orish usullariga nisbatan tuproqdagi harorat yuqori bo'lishi buning oqibatida qishloq xo'jalik ekinlari erta yetiladi.

• Suvning tuproqqa shimilishi, asosan kapillyar printsipida amalga oshadi.

• Sug'orish jarayonida o'simlik ildiziga sug'orish suvi bilan birgalikda mineral o'g'itlar kiritim imkoniyati mavjud.

• Sug'orishlar orasidagi muddatlarning kichik (1-3 kun). Bunda o'simlik ildiz qatlamidagi namning keskin o'zgarishi kamayadi.

Tomchilatib sug'orishning quyidagi kamchiliklari mavjud:

• Tomizg'ichlar suvdagi tuz cho'kmalari va loyqa zarrchalari bilan tiqilib qolishi.

• Quvurlarga kemiruvchilar tomonidan ziyon yetkazilishi.

• Qimmatligi.

• Tomchilatib sug'orish tiziminining qo'llanish shart-sharoitlari cheklanganligi. Tomchilatib sug'orish tizimini qurish katta mablag'larni tabal qiladi. Shuning

uchun bu usulni yuqori rentabelli qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishda, shu bilan bir qatorda boshqa sug'orish usullarini qo'llash imkoniyati bo'lmagan va katta nishabli (0,03 dan katta) yonbag'ir, suv resurslari tanqis, qiyin yer relefli, mexanik tarkibi

!. *

mj.

*

yengil va suv eгoziyasiga moyil bo'lgan tupraqlaráa hamda kichik debitli toza suv manbali maydonlarda qo'llash tavsiya etiladi.

>s# HM>

мжг. ГЛ

m.}

m

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. "Qishloq xo'jaligida suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etishni yanada jadal tashkil etish chora-tadbiriari to'g'risida", PQ-4919-сон 11.12.2020.

2. "Qishloq xo'jaligi iqtisodiyoti" Toshkent - "Exstremum pгess " - 2011

3. "Qishloq xo'jaligi mashinalari", "O'qituvchi" nashriyot - matbaa ijodiy uyi Toshkent - 2018.

¡ > щ >

>q ] i )> >

a >

u>,* ^ t<ns