CC BY
20
А.Б. БАЙЖАРКЫНОВА ¥СТАЗДАР
Марат Оспанов атындагы Батыс К;азакстан мемлекеттк медицина академиясы, Актебе каласы
«МYfалiм кеп - ¥стаз аз» демекш^ сол ел ацызына айналган негiзi дурыс сездер дэрiгер маман дайындаушыларга арналганын растау керек. Ойлансак, сыркаттыц бiр емес, бiрнешесiн хирургия пэнше пайымдау, эрi емiр бойы емдеуф унататын маман шыгару Yшiн сол сыркатпен бiрге ауырып-сауалып кетуге каншама кYш кетедi. «9зiме студентiмдi тарткызамын!» деген устаздарда шыдамдылык жэне устамдылык болуы керек десек, эрi ол юстердщ «осы нагыз шэкiртiм» деуше ие болу Yшiн де кептеген жылдар етедi.
Мiне, сондай шэюрттер шыгаратын ошагыныц, Актебенщ мединститутшщ жарты гасырлык емiрiмен байланысты устаздар ужымында, дэрiгер мамандыгына окытатын жерiнде жакында гана дYбiрлi той болып еттк
9зiмiз окыган мединституттщ бурынгы бiр «ширек» жылдык тойын байкамай да калган себебiм белгiлi: кYндiз-тYнi жумыска жегiлiп жYрiп жетiсiне Yш ^н Актебе каласы бойынша жедел кезе^ болганнан, темiржол клиникалык ауруханасыныц хирургия белiмiнен шыгып кету мYмкiншiлiгi болмай калды бiлем.
Медакадемияныц елу жылдыгына катыстым. ©те кызык эрi елеулi етуiне ез елiмiздiц, Еуропадан, Ресейден келген дэр^ерлер де ат салысты. Соцгысыныц iшiнде бiр медакадемияныц (эскери болу керек) ректоры ездершщ атакты орыс окымыстысы М.В. Ломоносов атындагы орденмен Эксминистрлер жэне Эксректорларды, Т.Ш. Шарманов пен Ж.А. Доскалиев мырзаларды жэне ректор С.Ф. Беркiмбаевты марапаттаганына ете куандык. Сол мерекеде кептеген устаздар баска да келюл тацдандыратын сыйлыктарга ие болды.
Сонымен, «елу жылда ел жаца» демекшi, тойтаркар жаксы еттi. Тыс кезге «мат» болмай, тойдыц кецтд1 етуiне жэне жаксы уйымдастыруына катыскан Сэлiм Фахатулы Берюмбаевтыц баскаруымен декандар, проректорлар, эаресе КYляш Примжанкызы Омарова бар ынтасын салып академияныц елу жылдыгына арнайы кинокерiнiстi шыгарды, былай айтканда, барлык ректорат кызметкерлерiне (тойдыц басынан аягына дейiн тiкесiнен-тiк жYрген) оцай болмаган шыгар. ^азакта айтады той: «шаршасак тойда, куанышпен шарша!» деп.
¥стаздар, бурынгы жэне соцгы отыз жылдыктагы iстеген ректорлар, академиктер, профессорлар, жэй окытушыларга дейiн, эрi соцгы он жылдыкта жаксы окыган студенттер де атаусыз калмапты, естелiк ретiнде кинокершюке кiргiзiп, академияныц тарихи корына мыкты мэн берген деп есептеймiн. Осыныц бэрiне арнайы тойшылар атынан уйымдастырушыларга Yлкен рахмет айтамыз!
Актебе каласындагы мединституттi ашкан, эрi 1957-1963 жылдары бiрiншi ректор болган Алмагамбет Беюшулы Даиров, мамандыгы хирург, ^азак елшде ец алгашкы рет жYрекке, ецешке операция жасаган дэр^ерлердщ бiрi, сол мерзiм кез алдымызда еттi. Бiздiц медакадемияныц тарихы, эрине, осы жацалыктан басталады.
Маркум болмай турып, Алмагамбет БекiшYлы осы мерейтойдыц алдында Валентина Васильевна Морозовага 75 жаска толуына байланысты жаксы лебiздер айтып, езшщ карауына жумыска шакырганын жэне оныц жаксы жумыс iстегенiн айтты. Ол апайдыц медицина гылымдарыныц кандидаты болганын, казiргi уакытка дейiнгi ецбегiне сай м.г.д., профессор екендiгiн, бурынгы Валентина Васильевна хирург болып ецбек жолын бастаганын еске ала отырып, Алмагамбет ага видеокуттыктаудагы бiр сезiнде медакадемияныц елу жылдык тойына баруды армандаганын айткан болатын. Мен сабак берген тобымныц екi студентi (Орал каласыныц келешекте бала емдеушiлерi) осы аганыц соцгы ойларын Алматы каласына жазгы демалыста арнайы барып жазып экелген медакадемияныц тарихына Yлкен ескерткiш болды. ©з1 ашкан гимараттыц мерейтойына шамалы ай калганында, токсаннан аскан жасында, екiнiшке орай, дYниеден озды. Осыдан белек, бiрiншi ректорымыздыц есте каларлык жазган кiтап-монографиялары баршылык, оны мен Yлкен устаздыц ескерткiшi ретiнде Алматыга окуга барганда алганмын. Оныц зайыбы Роза апай да биологиядан сабак берд^ ©з орнын бiлетiн, менмендИ жок казактыц сулу, карапайым кызы. Агамен кездескендегi адамгершiлiк акылды сездер^ емiрге деген кезкарасы мэцгiлiк кеудемiздiц «муражайында» сактаулы.
Мысалы, кыскы сессиямыздыц ортасында туган агайым 39 жасында Орск каласында ауырып кайтыс болып, топырак салып келгеннен кейiн емтихан тапсыруга руксат алуга ректор А.Б.Даиров аганыц алдына барганым бар. ¥лы кiсi екенiн балалык шагым болса да байкаганым казiр де умытылмайды. «Сен бiрiншi курс, тертiншi топтыц старостасысыц той, агацныц арты кайырлы болсын» дегендегi казакылыгы мен
Медицинский журнал Западного Казахстана №1 (17) 2008 гЛх Батыс ^аза^стан медщина журналы №1 (17) 2008 ж 112
карапайымдыгына риза болдым. Сол кезде елген агам кайта ^ртгендей табаным жерге тимей, кыскы сессияны жаксы тапсырып, эсiресе, кептеген студенттер химия пэншен кулап жатса да, ете катал химия кафедрасыныц мецгеруш1а Байнашев агайдан (ец бiрiншi маркум болып кеткен, кешiрерсiз, атын умыттыппын) «толковая» деген атакпен шыктым... Бул сез маган тек мактау гана емес, устаздан алган бата сиякты болып жеттi.
Бэрiмiздiц ете жаксы керетiн устаздарымыз болды, бiрак та, менщ жазуымныц багыты кебЫесе хирургия саласы бойынша дэрiс берген устаздарга тiреледi...
Атакты устаздар (Мэскеуден, Алматыдан, Ленинградтан, Самаркандтан) арнайы шакырылган екен. Агайлар мен апайлардан талай дэрiс алдык...
Ол кезде тек бiр гана «емдеу id» факультетi болды. К^ргщей агылып жаткан келiк жок, Актебенщ ана шетi мен мына шетше жаяу жYремiз, жэне де дэрюл эр жерде болса да тыцдау Yшiн калмаймыз. Мен сиякты басына уайым тYCкен кызда окуды бтруден баска максат болмады, оныц Yстiне немере агайымныц YЙiндегi жецгеме кемек ретЫде тYнде бала багысып, ^i бойы нанныц ширетiнде турган ^ндер де болды...
Окуга тYCкеннен бастап бiр-бiрiмiзбен танысып та Yлгердiк, кептеген студенттер медицина саласында iстейтiн фельдшерлер болып шыкты. Олардан баскаларымыз бiрiншi, екiншi курста ылги колхоз, совхозга астык жинасуга барамыз, шiркiн, е^рк ауыру дегендi бiлмейтiн едiк.
Yшiншi курстан кейiн бiздердi мейiрбикелiк тэжiрибеден етуге Орал, Гурьев т.б. калалардагы ауруханаларга жiбердi.
Гурьев каласына тэжiрибеден етуге барганымызда Yшiншi курстагы жалпы хирургия сабагын жYргiзген устазым маркум Жолдас Максутулы Сиджанов агай осы пэнге баулыды, эсiресе, алгашкы хирургиялык ецдеуд^ колымызга шприц пен курал-сайман устауды Yйреттi. Барлыгы салыстырумен келедi десек, ауруханадагы сыркаттар Астраханнан келген студенттерден б1здщ катарымызды бiлiктi деп оц бага бердi.
Соцынан Актебе темiржол ауруханасында Жолдас агаймен бiрге жумыс iстедiк, менщ жумысымныц багытын жаксы бiлiп, эрi медицина гылымдарыныц кандидаты болганыма ете куанышты болганы кекiректен кетпейдi, кандай адал жэне шындыкты CYЙер ага екендiгi элi есте, Yлкен устаздарымныц бiрiншi лепнде турады.
Согыс ардагерi, Кызыл ту орденд^ (майданда хирург болгандыгын казак энциклопедиясынан кейiн бiлдiм) акушерлiк-гинекология кафедрасыныц мецгерушiсi профессор Мария Андреевна Бульина езшщ мамандыгын калаганымызды жаксы керд^ бiрак, ете катал болды, бiздердiц арамыздан кафедрада калдыру Yшiн iрiктедi. Бiздiц курстан тек кана Капа Кудайбергенулы (маркум болып кеттi) Yлкен дэрежелi гинеколог, эрi езшщ устазынан асып тYCкен профессор болды. Оталык жумысты кайталанбас эдiспен жасаганын талай операцияларында ез кезiммен кердiм. Орыс окымыстылардыц айтканы анык: «Шэюртщ езщнен артык болмаса, сен устаз емессщ!» дегенi бар. Сол курстасым устазымыз М.А. Бульинаныц шэкiртi атанды.
Капа Кудайбергенулы - жерлеам, эрi «кэрЬ> нагашым болгасын (журагатты iздеу казак баласына тэн гой) оныц Yлкендiгiне карамай-ак ойнап кездескенде калжыц айтушы едiм: «Менi институтка калдырмаганы Yшiн сiз менщ жолдасыма рахмет айтарсыз, эйтпегенде, аздщ орныцыз менiкi едЬ> дегенiмде, карсы ешнэрсе айтпай-ак ^летЫ. Тагы бiр айтарым, Орск каласындагы Никель зауытында Капа менщ агайыммен бiрге В.Черномырдиннщ карауында металлург болып жумыс ютеген едi, эрi онымен бiрге талай дастаркандас болды. ^рэ, ыссылы-суыкты металлургтщ жумысыныц да эсерi болса керек, ол жерлес Yшiн емiр кыска болды...
Ленинградтан келген устазымыз Роман Моисеевич деген хирург жалпы хирургия кафедрасында болды, кейшнен ол профессор атагын алды. Кеп операцияларды А.Б. Даировпен бiрге жасагандарын кердiк. 9зiмiздщ топка сабак берген устаздарымыздыц кепшiлiгi согыста болган. P.M. Казачинский хирургия мен травматология жумысын ¥лы Отан согыс майданында бастаган екен. Тэжiрибелiк сабакта, мысалы, сол хирург агайдыц езi жатып сыркатка (ер адамга) аяктасып Гиппократ эдiсiмен жамбастык буыннан шыккан ортан жтктщ басын салганын кердiк. Ол иыктыц шыгуына Джаналидзе эдiсiн шебер колдануды колайлы керушi едi, сол менщ келешекте жаксы керетiн эдiсiм, керiктi iсiм болды. (ол женшде, буйыртса, жеке кiтабымда жазбакшымын).
Мыкты есте калганы - хирургия сабагындагы байлам салуды YЙреткен ете катац устаз Леонид Григорьевич Памурзин едк Ол агайдан сыркаттарды зерттеу мен ^ту, жедел операциядагы оталык жумысты YЙрендiк. Кейiннен Кандыагаш, Актебе темiржол ауруханасына кецес эрi хирургиялык ауруларга кемек алуга шакыртып, бiрге жумыс ютедк.
Эр устаз ез пэндершен (унатканнан болу керек) бiздерге оку бтрер карсацында сол сабактан маман болса деген ниетш бiлдiрдi, мысалы, Сатен Гумарович Козбагаров терi ауруларын емдеу женiнде дэрiс
113 Батыс ^аза^стан медицина журналы №1 (17) 2008 ж/Медицинский журнал Западного Казахстана №1 (17) 2008 г.
окып, соцынан маган «Tepi-венерология кафедрасында сабак бересщ, 6ip жылдан кейiн м.гк. боласыц!» деген усыныс тастады, оган менщ кабтелм жетпед^ api атакка кызыкпадым. 0кпе ауруы кафедрасыныц мецгеpушiсi (аты есiмде жок) де дэл осындай усыныс айтты, калмадым. Жолдасымныц темipжолшы болуына байланысты (MYMKrn, тагдырым шыгар) темipжол саласында хирург болдым, 1972-2003 жылга дейш бeлiм мецгеpушiсiнiц мiндетiн ойдагыдай аткардым десем артык емес. Балалы-шагалы болып жYpiп, Гурьевтщ «Нефтяник» ауруханасында 90-кереуетлк хирургия бeлiмiнде косымша жумыста (кезекшО хирург болып iстедiм, 1965-1972 жылга дейiн темipжолдыц жаца ауруханасындагы хирургия бeлiмiнiц ей бipiншi мецгеруш1а pетiнде Yлкен мектептен eттiм. Бас дэpiгеpiм Валентина Григорьевна Поселенцева «Дэртерлк мамандык бip институттщ окуымен шектелмейдЬ> деп менi Алматыдагы бас хирург Иосиф Васильевич Рудниченкомен таныстырды.
ЖYpе бара, бiлiм жогарылату окуына да кол жеткен меpзiмде (1972 жылы) Yлкен устазбен кездестiм, ол -медицина гылымдарыныц кандидаты, ^азакстан медицинасына ецбег сщген маман, ^азакстан темipжолыныц бас хиpуpгi, ¥лы Отан согысыныц аpдагеpi И.В. Рудниченко болатын. Басшымыздыц мецзеуiмен орталык темipжол хирургиялык клиникасынан бiр шыктым. Сол агайдыц жолдауымен Мэскеудегi Тимофей Павлович Макаренкомен, ЦОИЛУВ-тщ хирургия кафедрасыныц жетекшiсi, медицина гылымдарыныц докторы, атакты профессорлармен танысып, хирургияныц барлык кыр-сырын Yйpендiм. Екi ай бойы тесттерге жауап жазып жYPдiм, кейiннен темipжол ауруханасыныц хирургия бeлiмiнiц мецгеpушiлеpiне арналган Yш айлык окуга шакырды. Непз^ жолдасым темipжол техникумiнiц директоры болуына байланысты, api оныц e3 саласы бойынша кандидаттык жумыс жазуыныц рет Мэскеуге, Ленинградка кeп жылдар бойы баруымызга себеп болды (1972-1975,1982-1984 жылдары).
Т.П. Макаренконыц колынан Михаил Шабанович Шабанов медицина гылымдарыныц докторлык дипломын алды. Актeбе мединститутiнiц факультеттiк кафедрасыныц мецгеpушiсi, профессор М.Ш. Шабанов кыздарды, сipэ, эйел адамды унатпайтын, алтыншы курска жакындаганымызда профессор Барсуков келдк Мемлекеттiк емтиханда хирургиядан алган бiлiмiме байланысты болар, «Yздiктiц Yздiгi» деген багага iлiктiм. Осы эцгiменi Тимофей Павловичке де айттым, ол профессор ^пш^кт жаксы кepедi екен, хирургиялык ординаторлардыц бeлмесiне келiп талай шай Yстiнде сeз тартканы бар. Yлкен ужымда бip гана эйел-хирург бар екен, жумысымды кадагалайтын устаз ретшде менi доцент Ольга Александровна Нарычевамен таныстырды.
Ал, сол ужымда б^мш кeтеpiп, кандидаттык пен докторлыкты коргаган бiздiц эpiптесiмiз, курстасымыз Намаз Ымбергенов болды. Ол eзiнiц кешегi 70 жасына орай улы устазы Т.П. Макаренко туралы эдемi эpi шебер сeздеpiн жазган болатын. Ал, Т.П. Макаренконыц устазы дYние жYЗiне белг^ С.И. Спасокукоцкийдiц соцгы шэкipттеpiнiц бipi екендiгi туралы гасырлык медицина тарихына байланысты Yш томдык кiтаптада жазылды.
Ол хиpуpгтiц кадipлi екендiгiн мынадан байкадым: бYкiл профессорлар, бас дэр^ерлер, оныЬ орынбасарлары еЬ бipiншi Тимофей Павловичке келт акылдасады екен. Ертецп конференцияны кафедраныц бастыгыныц тек eзi емес, кезекпен профессорлар, доценттерде eткiзедi екен...
Операцияда колданатын арнаулы курал-саймандарды «мадам Чеpчилльдiц С.И. Спасокукоцкийге жiбеpгенi» деп, шэкipтi Т.П. Макаренкога «аса таяк» сиякты калдырган. Сол ине устагышын устап кepдiм, оныц ушы алмаздалынган, алтындалган болу керек.
Эцпме алтын, кYмiсте емес, Кецес Одагыныц кезiнде эр Республикалардан келген сыркаттангандарга (атакты министрлер, темipжолдыц жэне баска саланыц Yлкен басшылары, аpтистеpi, олардыц жануясыныц адамдары, ата-аналары т.б.) операция жасап, eз колымен жасап ^рсеткен резекциялар Бильрот бipiншi жэне екiншi эдiстеpi мен eт калтасын сылу (холецистэктомия) т.б. операцияларды Yйpеткенi ^з алдымда тур. Менде сол Т.П. Макаренко профессордан алган шакыру хаттары да жатыр, темipжол жYЙесiндегi ауруханалардыц хирургия бeлiмiн баскаруга жолдама ретшде жедел хирургияныц такырыбынан, уйымдастыру жумыстары жeнiнде, ¥лы устаз Т.П. Макаренко баскарган ужымныц парасаттылыгы, эйел хиpуpгтеpдi сыйлауы eзгеше.
Ал, бас дэpiгеpi м.гд., ак шашты, Yлкен юс екен, тацеpтецгi дэpiгеpлiк конференцияга келт отырганда, бip артык сeз айтканын, дауыс кeтеpгенiн, Yстемшiлiк пен гаюрек урганын кepмедiм, курсанттарды сыйлап келт бipге суретке тYCкенi де бар. Мэскеуге барганымда бiлгенiм, бipiн-бipi жамандау, даттау, болмаса eзаpа сeзге келу жок. МYмкiн, басшыларга да байланысты шыгар.Тимофей Павлович улы устаздыгымен катар оныц карапайымдылыгы, артымда iз калса деген кец пейiлдiлiгi есте калды. Осы атакты устаздыц iсiн жалгастырушы, профессор, академик, eзiмiздiц арамыздагы Намаз Ымбергенов сол улы устаздыц шэмр^ десем кателеспеймiн, себебi мен Т.П. Макаренко профессордан ^п жыл катарынан тэлiм-тэpбие алдым. Ол туралы ^ргешм, естiгенiм кeп:
Медицинский журнал Западного Казахстана №1 (17) 2008 гЛх Батыс ^аза^стан медщина журналы №1 (17) 2008 ж. 114
«Мына ауруды Намазга курацияга беремiз!» деп Тимофей Павлович экедей камкор болушы едi. «Сыныктан бетеннщ бэрi жугады» дегендей, устазыныц кейбiр мэнерлерi Намазга да жуккан.
Намаздыц шэкiрттерi осал емес, эрi леп де баршылык, тектiл - кезден аман болсын! Бiрнеше жыл етт кетсе де Намаздыц езшщ устаздары туралы жазганы жYректi тебiрентедi, ой салады. Менi де каламга тарткан себеп осы болатын.
Хирургия саласындагы кеп нэрсенi Намаз студент уакытында-ак Гурьев (Атырау) каласындагы тэжiрибелi устаздардан (М.Ш.Темiрханов, Б.Б. Бимаганов, Ж.М. Сейтжанов т.б.) Yйрендi, мен де сол агаларды багалаймын, ейткенi кеп жыл бiрге кызметтес болдым. Ортак нагыз устаздар деуге жарайтындары бар, олар маркум болса да зор рахметiмдi айтамын. Намаз кэрiлiкке жеткен жок, бiрак та, сол мерзiмге жеткенш кере берейiк.
Курстасым, эрi эрттеам Намаз lзiмбергенов туралы жазган естелк жолдарым жастарга Yлгi болады деп ойлаймын. Намаздыц езiн нагыз устаздардьщ касына коссам да артык болмас, ейткеш, ол белгiлi агалардыц шэюрт той...
РЕЗЮМЕ
А.Б. БАЙЖАРКИНОВА УЧИТЕЛЯ
Западно-Казахстанская государственная медицинская академия имени Марата Оспанова, г. Актобе
Автор статьи рассказывает о роли учителей-наставников в профессиональном становлении будущих врачей и ученых.
SUMMARY
A.B. BAIJARKINOVA TUTORS
West Kazakhstan Marat Ospanov state medical academy, Aktobe city The authors of the article tells us about the role of tutors in professional training of future doctors and scientists.
115 Батыс К,аза^стан медицина журналы №1 (17) 2008 жуМедицинский журнал Западного Казахстана №1 (17) 2008 г.
