Научная статья на тему 'ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР ТАРИХИНИНГ УЗВИЙ ТАДҚИҚОТИ: ҚЎҚОН ХОНЛИГИ МОЛИЯ ТИЗИМИДА ИЖТИМОИЙ МАСАЛА'

ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР ТАРИХИНИНГ УЗВИЙ ТАДҚИҚОТИ: ҚЎҚОН ХОНЛИГИ МОЛИЯ ТИЗИМИДА ИЖТИМОИЙ МАСАЛА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Қўқон / молия / солиқ / пул / ахоли / амалдор.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — З Н. Хатамова

Мақолада туркий халқлар тарихининг ажралмас қисми бўлган Қўқон хонлиги молия тизими, соҳадаги баъзи ислохотлар, мамлакат ахолисини ижтимоий жиҳатдан химояланишини кўзлаб амалга оширилганлиги молиявий сиёсат ҳақида қисқача баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР ТАРИХИНИНГ УЗВИЙ ТАДҚИҚОТИ: ҚЎҚОН ХОНЛИГИ МОЛИЯ ТИЗИМИДА ИЖТИМОИЙ МАСАЛА»

ТУРКИЙ ХАЛЦЛАР ТАРИХИНИНГ УЗВИЙ ТАДЦЩОТИ: ЦУЦОН ХОНЛИГИ МОЛИЯ ТИЗИМИДА ИЖТИМОИЙ

МАСАЛА

З.Н.Хатамова

Тошкент ахборот технологиялари университети Фаргона филиали https://doi.org/10.5281/zenodo.13895568

Аннотация. Мацолада туркий халцлар тарихининг ажралмас цисми булган Куцон хонлиги молия тизими, соуадаги баъзи ислохотлар, мамлакат ахолисини ижтимоий жиуатдан химояланишини кузлаб амалга оширилганлиги молиявий сиёсат уацида цисцача баён цилинган.

Калит сузлар: Куцон, молия, солиц, пул, ахоли, амалдор.

Аннотация. В статье кратко описаны финансовая система Кокандского ханства, являющаяся неотъемлемой частью истории тюркских народов, некоторые реформы в этой сфере, а также финансовая политика, реализуемая в целях социальной защиты населения страны.

Ключевые слова: Коканд, финансы, налог, деньги, население, чиновник.

Abstract. The article briefly describes the financial system of the Kokand Khanate, which is an integral part of the history of the Turkic peoples, some reforms in this area, as well as the financial policy implemented for the purpose of social protection of the country's population.

Keywords: Kokand, finance, tax, money, population, official.

^укон хонлигида мамлакатни сиёсий-ижтимоий ривожланиши аввало молиявий, яъни, иктисодий хаётга боглик булган. Хонликда молия тизимининг хар бир жабхасида олиб борилган ислохотлар нафакат марказдаги саройда ташкил этилган девонхоналар, махаллий худудлардаги - беклик, туманларда мавжуд девон ва хисобхоналар, балки оддий ахолининг табакалашган гурухлари орасида хам узаро богликликни, алокани шакллантиришга хизмат килган. Давлат бошкарувидаги бу богликлик уз навбатида молия тизимини ривожланишига ёрдам берган.

Давлатлар молиясини баркарор ушлашда харажатлар давлат бюджети ва бюджетдан ташкари маблаглар хисобидан амалга оширилади. Хазинадан ташкари амалга оширилган молиявий харажатлар вакф мулклари хисобига амалга оширилган.Уларга давлат томонидан кенг молиявий имкониятлар яратиб берилган. ^укон хонлигида вакф мулкларига молиявий эркинлик беришдан кузланган максадлардан бири - мамлакатда диний, маданий, маърифий сохаларни ривожлантириш, уларни давлат химоясига олиб куллаб-кувватлашдан иборат булган.

^укон хонлиги худудларида мавжуд булган мактаб, мадраса, хонокох, кабристон каби ижтимоий обьектларнинг харажатларини молиявий таъминлаш масалалари хукмдор назоратида булган. Уларни иктисодий жабхада пул билан таъминланиши хукмдорларга, йирик амалдор хамда бойларга тегишли булган баъзи мулклар - ер, бог, дукон, устахона, тегирмон каби мулклар вакф этилган. Улардан келган даромадлар шу жойларни обод этиш, фаолият юргизиши учун сарф килинган.

Ш.Вохидов: "Мадрасаларнинг сарф харажатлари, мударрисларнинг маоши, мадраса таъмири, вакф мулкларидан булган", - деб кайд этган [1.1.]. Шу мазмундаги фикрни М.Алихожиев хам уз тадкикотида келтириб утган[2.1.].

Вакф этилган мулклар давлат томонидан белгиланган хужжатларга кура баъзи бир соликлардан озод этилган. Бу конуний имтиёз махсус хужжат билан тасдикланган. Хужжат ким томонидан берилган булса шу хукмдорнинг бошкарув ваколати доирасидан утмаган.

Мактабларнинг молиявий холати таълим олувчилар кичик ва кам булганлиги боис укувчиларнинг ота-оналари томонидан берилган таъминот билан кифояланиб колган. Гарчи мактаблар вакф мулкларисиз хам фаолият юритсада, мадрасалар алохида молиявий таъминоти булмаса, иш олиб бора олмаган. Вакфга ажратилган мулклар орасида узок вакт сакланиб туриши мумкин булган ер майдонлари: экин ерлар, боглар, хали узлаштирилмаган курик ерлар алохида ажралиб турган [3.1.]. Вакф мулкларини молиявий ахволи анча бакувват булган. Улар йиллик хосил ёки даромад олишдан ташкари, хазинага туланадиган соликлардан хам озод этилган.

^укон хонлигида мадраса ва масжидларга карашли булган вакф ерлар ёки мулклар хам танобона ва хирож солигидан озод килинган. Танобона солигидан озод этилган ерлар руйхатида вакф ерлари ва мулкларини хам учратамиз. Мисол учун, Мулла Абдукодирга Мулла Хужа Назардан берилган эслатма-паттада Хазрати олийларининг (Худоёрхон) янги мадрасаларини (Нахри канал шимолий худудидаги )вакф ерларини танобона солигидан озод этиш тугрисида эслатма келтирилган [4.1.].

^укон хонлиги иктисодиётининг молиявий негизи бозор оркали шаклланган. Бунда савдогар ва хунармандлар талаб ва таклифни хисобга олган холда бозор хужалиги шароитида бюджет сиёсати молиявий ресурсларини шакллантирган.

^укон хонлиги давлат хазинаси нафакат мамлакатниниг иктисодиётини ривожлантириш учун, балки ижтимоий хаётни узгартириш учун хам мухим булган. Ижтимоий сохалардаги янгиликларни амалга ошириш учун мамлакатда молиявий манбаларни кидириб топиш зарурати мавжуд эди. Масалан, янги молиявий манба сифатида тошлок ва фойдаланмасдан, каровсиз булиб ётган ерларни узлаштирган фукароларни ^укон хони томонидан рагбатлантирилганини айтиш мумкин: Хонга номаълум киши томонидан шикоят мактуби келади[5.1.]. Унга кура, ^укон хонлигининг хозирги Фаргона вилояти Бешарик тумани худудидаги кишлоклар Октовук, ^иёт худудида хонга тегишли булган ерлар ахоли томонидан узлаштириб олингани ва давлатга солик туламасдан ундан фойда олинаётгани маълум килинади.Ушбу мактубдаги вокеа рост ёки ёлгон эканлигини аниклаш учун юборилган тафтиш хизматчиси кишлоклардаги амин, оксокол хамда кекса одамларини йигиб сухбат утказади. Натижада мактубдаги хабар тугри булиб чикади. Мулла Маъруф ва Бешариклик Содиклар фойдаланаётган ерлари ташландик, кайрок ерлар булганлиги, улар бу ерларга сув келтириб дон экаётганликлари, лекин, ер хали хам Олий хукмдорга тегишлилиги, улар эса хукмдорнинг содик куллари эканлигини айтадилар. Шундан сунг Худоёрхоннинг фармони билан тафтиш утказган амалдор бу ерларни узлаштирган шахсларга 70 тилла эвазига сотиб, хазинага даромад олиб келади.

Ижтимоий химоя масаласи алохида эътиборга молик соха булиб, ^укон хонлиги молия тизимида ушбу сохага сарф-харажатлар масаласи буйича тухталиш лозим. Куприк, шифохона, мактаб ва мадрасалар курилиши учун хазинадан ажратилган маблаглар тахлилини келтириш мумкин.

^укон хонлиги ижтимоий хаётида танобона солигидан озод этилган ахоли катлами каторида куплаб шайхлар, мутаваллилар, мударрислар хам булган. 1870-1871 йилда Султон Муродбек ибн Шер Мухаммад Алихон Абдурасул юзбошига эслатма-патта ёзиб берган. Унга кура, Халифа мутавалли Абдужабборнинг пул мукофоти билан такдирланганлиги

(танобона солиги пулларидан мукофотни бериш таъминланган) ва охирги танобона

солигидан озод этилганлигини билиш мумкин.

REFERENCES

1. Алихожиев М. ^укон хонлигининг маданий хаётида мактаб ва мадрасаларнинг тутган урни (1800-1876 йй.) - Б. 65.

2. Алихожиев М., Джумабоев И. XIX аср ^укон хонлиги Наманган беклиги мактаб ва мадрасалар фаолиятида вакф мулкларининг тутган урни. - Б.121.

3. Вохидов ^укон хонлигида тарихнавислик. (Генезиси, функциялари,номоёндалари, асарлари). - Б. 103.

4. Набиев Р. Из истории Кокандскогоханства. - С. 97.

5. УзМА 1043 фонд, 1114-иш, 1-варак; 1147-иш, 1- варак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.