CC BY
0TURKIY DAVLATLAR TASHKILOTI ISHTIROKCHILARI ORTASIDAGI MADANIY VA IJTIMOIY HAMKORLIK
To'xtayeva Xurshida
Turizmni rivojlantirish ilmiy-tadqiqot institute tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.13889726
Annotatsiya. Mazkur maqolada Turkiy davlatlar tashkiloti ishtirokchilari o'rtasidagi o'zaro ijtimoiy-madaniy ta'sir qisman ko'rib chiqiladi. Tashkilot doirasida davlatlar o'rtasidagi ijtimoiy va madaniy aloqalarning o'sishi, shuningdek, siyosiy va iqtisodiy murakkabliklar fonida turkiy davlatlarni ijtimoiy-madaniy yaqinlashtirishga alohida e 'tibori, bu esa tashkilot faoliyatining muhim yo'nalishlaridan biri sifatida ko'riladi.
Kalit so'zlar: Turkiy davlatlar tashkiloti, Turkiya, ijtimoiy-madaniy hamkorlik.
Аннотация. В данной статье рассматривается взаимное социально-культурное влияние между участниками Турецкой организации. Особое внимание уделяется росту социальных и культурных связей между государствами в рамках организации, а также вопросам сближения тюркских стран на фоне политических и экономических сложностей, что является одним из важных направлений деятельности организации.
Ключевые слова: Турецкая организация, Турция, социально-культурное сотрудничество.
Abstract. This article examines the mutual socio-cultural influence among the рarticiрants of the Turkic Organization. Sрecial attention is given to the growth of social and cultural ties between the member states, as well as the issues of bringing Turkic countries closer together against the backdroр of рolitical and economic challenges, which is one of the imрortant directions of the organization's activities.
Keywords: Turkic Organization, Turkey, socio-cultural cooрeration.
Kirish. Turkiy davlatlari tashkiloti (TDT) a'zolari o'rtasidagi madaniy va ijtimoiy hamkorlikning rivojlanishi zamonaviy turk xalqlari o'rtasida o'zaro tushunish, do'stlik va hamkorlikni mustahkashga qaratilgan muhim bir jarayondir. Bu hamkorlik, bir tomondan, tarixiy va madaniy aloqalarga asoslangan bo'lsa, ikkinchi tomondan, zamonaviy ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o'zgarishlarga javob sifatida yuzaga kelmoqda.
TDT doirasida turk xalqlari o'rtasida madaniy tadbirlar, san'at, adabiyot, ilm-fan va ta'lim sohalarida o'zaro almashuvlar kengaymoqda. Bu, o'z navbatida, madaniy boyliklarni saqlash va tarqatishga, bir-biridan o'rganishga va hamkorlikni rivojlantirishga imkon yaratadi. TDT a'zolari o'rtasida ijtimoiy hamkorlik esa, xalqaro ijtimoiy masalalar, qiyinchiliklar va muammolarni birgalikda hal qilishga, shuningdek, o'zaro yordam va qo'llab-quvvatlash mexanizmlarini kuchaytirishga qaratilgan.
Zamonaviy Turkiya faol ravishda turk makonida o'zining mintaqaviy ijtimoiy strukturasini shakllantirmoqda. Ushbu vazifa turk institutlarining faol ravishda shakllanishini nazarda tutadi, bu institutlar turk dunyosidagi ijtimoiy hayotni turk misolida universalizatsiya qilishga yordam beradi [Avatkov, 2021].
Turk siyosatining zamonaviy turk makonida faollashishining birinchi bosqichi (1990-yillarning boshidan) Turkiya Hamkorlik va Muvofiqlashtirish Agentligining (TiKA, 1992) va Xalqaro Turk madaniyati tashkilotining (TÜRKSOY, 1993) tashkil etilishi bilan boshlangan.
Birinchi tashkilot Turkiyaning turk davlatlari bilan turli sohalardagi munosabatlarini muvofiqlashtirish bilan shug'ullangan. [GrozuH, 2021].
Keyinchalik, 2008-yilda Qozog'iston prezidenti N.A. Nazarbaevning 2006-yilda taklif etgan g'oyasi asosida Turkiy davlatlar Parlament Assambleyasi (TurkPA) tashkil etildi. TurkPA ning maqsadlari sifatida siyosiy muloqotni rivojlantirish, qonun hujjatlarini muvofiqlashtirish va a'zo mamlakatlar o'rtasida yaqinroq hamkorlikni rag'batlantirish keltirilgan [About TURKPA, 2023]. Qonun hujjatlarini birlashtirishning ayniqsa Turkiya uchun zarur ekanligini taxmin qilish mumkin, birinchidan, mintaqada iqtisodiy munosabatlarni chuqurlashtirish, ikkinchidan, uzoq muddatli istiqbolda umumiy tashkilot boshchiligida yagona yoki ittifoqdosh turk davlatini tashkil etish imkoniyatidir.
Ushbu siyosatni davom ettirish sifatida Nakhichevan kelishuvi imzolangandan so'ng Turkiy davlatlar hamkorlik kengashi (TTHK) tashkil etildi [Nakhichevan kelishuvi ..., 2009]. TTHK a'zolari sifatida Turkiya, Ozarbayjon, Qozog'iston va Qirg'iziston ishtirok etishdi, 2019-yilda esa ularga O'zbekiston qo'shildi. Tashkilot tuzilmasiga davlat rahbarlari kengashi, tashqi ishlar vazirlari kengashi, yuqori mansabdor shaxslar qo'mitasi va keksalar kengashi kirdi. Nakhichevan kelishuvida TTHK ning quyidagi maqsadlari belgilandi: o'zaro ishonch, do'stlik va yaxshi qo'shnichilikni mustahkamlash; mintaqada tinchlikni saqlash; tashqi siyosat masalalari bo'yicha qarorlarni muvofiqlashtirish; siyosiydan tortib harbiy-texnikagacha bo'lgan barcha sohalarda hamkorlik va o'zaro aloqalarni kengaytirish va h.k. [Nakhichevan kelishuvi ..., 2009].
TTHKning tashkil etilishi turk-markazli integratsiya jarayonini institutsionalizatsiya qilishga yangi turtki berdi, ammo bu jarayon Turkiya tomonining kutgan tezligida rivojlanmadi. Tashkilotning yutuqlari sifatida Xalqaro Turk Akademiyasining tashkil etilishi va turk-markazli integratsiyani rivojlantirish uchun asosiy vosita bo'lishi mumkin bo'lgan institutsional bazaning shakllanishini keltirib o'tish mumkin [Parubochaya, 2011].
Maxsus e'tiborga sazovor bo'lgan Istanbul sammiti 2021-yil noyabrda bo'lib o'tdi, unda TTHK yangi nomga — Turkiy davlatlari Tashkiloti (TDT) ga o'zgartirildi, bu esa Turkiyaning tashqi siyosatidagi yangi maqsadlar belgilanishining boshlanishi bo'ldi [Yüce, 2022].
TDT ning keyingi transformatsiyasi turkiy g'oyalarni ilgari surishga yordam berdi. Asosiy beshta a'zodan (Ozarbayjon, Qozog'iston, Qirg'iziston, Turkiya, O'zbekiston) tashqari tashkilotga ikkita kuzatuvchi - Vengriya va Turkmaniston qo'shildi. Tashkilot tuzilmasi o'zgarmaganligi sababli, brendni o'zgartirish turkiy integratsiyaga yangi hayot berish uchun zarur bo'lgani taxmin qilinmoqda. TDT tashkil etilgandan so'ng darhol tashkilotni rivojlantirish strategiyasi ishlab chiqildi, bu esa a'zo davlatlar o'rtasidagi aloqalarni barcha sohalarda mustahkamlashni nazarda tutadi, ammo TDT ning ijtimoiy va madaniy siyosatiga bo'lgan istiqbollar alohida qiziqish uyg'otmoqda.
Turkiy davlatlar tashkilotining rivojlanish yo'nalishlari belgilangan asosiy hujjat "Turk dunyosining ko'rinishi - 2040" (keyingi o'rinlarda "Ko'rinish") hisoblanadi [Turkic world vision ..., 2021]. Shuni ta'kidlash joizki, ushbu strategiyaning uchinchi bandi (inglizcha "People-to-people cooperation"). TDTga a'zo davlatlar o'rtasida ijtimoiy, madaniy va gumanitar sohalarda hamkorlikni kuchaytirishni nazarda tutadi.
Shunday qilib, madaniyat sohasida birgalikda o'tkaziladigan tadbirlar sonini ko'paytirish taklif qilinmoqda, bu esa turkiy xalqlar o'rtasidagi umumiy madaniy xususiyatlarni topishga va birlik tuyg'usini kuchaytirishga yordam beradi. TDTga a'zo davlatlar turk dunyosining madaniy merosini umumiy ro'yxatini tuzish bo'yicha kelishib oldilar. Bundan
tashqari, turkiy madaniy meros ob'ektlarini ularning kelib chiqish mamlakatlariga qaytarish mexanizmini yaratish nazarda tutilmoqda.
Ta'lim va fan sohasida o'quv dasturlarini muvofiqlashtirish, umumiy turkiy xalqlar tarixi, madaniyati, tili, adabiyoti, geografiyasi va boshqa sohalarda ilmiy tadqiqot faoliyatini faollashtirish hamda turkiy davlatlar ilmiy salohiyatini birlashtirish maqsadida "Turk dunyosi analitik markazlari tarmog'ini" yaratish rejalashtirilmoqda.
Bundan tashqari, "Ko'rinish" TDTga a'zo davlatlarning yoshlar siyosatlarini birlashtirishni, yoshlar siyosati sohasida nodavlat tashkilotlari uchun panoh tashkilot sifatida yoshlar platformasini yaratishni, hamkorlikni kuchaytirishni, xususiy va davlat OAV o'rtasida hamkorlikni mustahkamlashni, umumiy qiymatlarini targ'ib qiluvchi filmlar va seriallar yaratishni rag'batlantirishni nazarda tutadi.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, "Ko'rinish" nafaqat ijtimoiy va gumanitar sohalarda hamkorlikni faollashtirishni, balki TDTga a'zo davlatlarni birlashtirishni ham nazarda tutadi, bu esa "umumiy turkiy madaniyat" asosida amalga oshiriladi. Ushbu madaniyatni shakllantirishda Turkiyaga alohida rol beriladi, chunki u yuqorida aytib o'tilganidek, turkiy integratsiya g'oyasini, avvalo ta'lim va OAV sohalarida, qo'llab-quvvatlaydi va targ'ib qiladi.
2G22 yil noyabrda bo'lib o'tgan Samarkand sammitida Qozog'iston Respublikasi prezidenti Qosim Jomart Toqayev mavjud tarixiy va lingvistik manbalarni o'rganish va tizimlashtirishning ahamiyatini ta'kidladi. Buning uchun TDTga a'zo davlatlarning ilmiy institutlari va ta'lim muassasalari o'rtasida faol hamkorlik zarur, va Qozog'iston prezidentining fikricha, ushbu hamkorlik natijalarini keng jahon jamoatchiligiga taqdim etish lozim [Krivtsanova, 2G22].
Ushbu kontekstda Turkiya almashinish dasturlari sohasida o'z zimmalariga majburiyatlar oldi. Shunday qilib, 2G22 yil iyun oyida Anqarada va Istanbulda TDTga a'zo va kuzatuvchi davlatlardan ta'lim sohasidagi mutaxassislar uchun birinchi dastur tashkil etildi. Ushbu dastur doirasida Turkiya ta'lim tizimini boshqa TDT davlatlarida joriy etish masalalari muhokama qilindi.
Turk davlatlari tashkiloti doirasidagi hamkorlikning dastlabki muvaffaqiyatlari yuqorida aytib o'tilgan Samarkand sammitida mustahkamlandi, u 2G22 yil ll noyabrda O'zbekistonda bo'lib o'tdi. Sammit "Turk tsivilizatsiyasining yangi davri: umumiy rivojlanish va farovonlik yo'lida" shiorida o'tkazildi [Sammit TDT ... , 2022]. Ishtirokchilar siyosiy, iqtisodiy, madaniy va gumanitar sohalardagi hamkorlik masalalarini keng muhokama qildilar.
Sammit natijalari bo'yicha Samarqand deklaratsiyasi (keyingi o'rinlarda Deklaratsiya) qabul qilindi [Samarkand declaration ... , 2022], unda tashkilotning o'zgarishidan beri erishilgan asosiy muvaffaqiyatlar qayd etilgan. Bular quyidagilarni o'z ichiga oladi (yuqorida ko'rib chiqilgan yutuqlardan tashqari):
• TDTga a'zo musulmon diniy vakillarining uchrashuvlari yuqori baholandi, ular turk-islom birligi g'oyalari, ruhiy-axloqiy va madaniy qadriyatlar asosida hamkorlikni davom ettirishga chaqirmoqda;
• Umumiy turkiy yodgorliklari tarmog'ini yaratish tashabbusi qo'llab-quvvatlandi;
• TDT bayrogi ostida o'tkazilgan bir qator sport tadbirlari uchun mamnuniyat bildirildi va hokazo.
Shuningdek, Samarkand sammitida 2G22-2G26 yillarga mo'ljallangan OTSni rivojlantirish strategiyasi qabul qilindi [Islomov, 2G22], bu avvalo "Ko'rinish"da ko'rsatilgan
вв
maqsadlarga erishishga qaratilgan. Shuni ham ta'kidlash lozimki, 500 million dollar miqdorida Turk investitsiya fondini tashkil etish to'g'risida qaror qabul qilindi, bu fond TDTga a'zo davlatlarning teng hissalari bilan to'ldiriladi. Bunday fondning yaratilishi Turkiya uchun turkiy loyihalarini moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilish nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega.
Hozirda TDTning asosiy muammosi shundaki, tashkilotning o'z loyihalari va dasturlarini moliyalashtirish imkoniyatlari cheklangan va davlatlar hali ham bu xalqaro institutning faoliyatiga katta mablag'lar kiritishga tayyor emaslar. Turkiya ushbu muammoni hal qilish va o'zining iqtisodiy yukini biroz kamaytirishga intilmoqda. Shunday qilib, OTS davlatlari 2023 yil 16 martda Anqarada o'tkazilgan favqulodda sammitda Turk investitsiya fondini tashkil etish to'g'risida Bitim imzoladilar [Na sammit OTS ..., 2023], bu tashkilotni zarur hajmdagi umumiy byudjetni shakllantirishga yaqinlashtirmoqda.
Xulosa
Hozirgi kunda TDTga a'zo davlatlar turli sohalarda, jumladan ijtimoiy-madaniy sohalarda hamkorlikni faollashtirmoqdalar. Turkiya, birlashuvning yetakchi davlati sifatida, tashkilot a'zolari o'rtasida tobora faolroq hamkorlikni tashabbus etmoqda. TDT doirasida ijtimoiy-madaniy hamkorlikka alohida e'tibor qaratmoqda. Bu esa yagona ijtimoiy va madaniy turkiy makonni shakllantirishga yordam beradi. Madaniyat, OAV vakillari uchun aloqa va harakatlarni muvofiqlashtirish bo'yicha umumiy maydonlar yaratilmoqda, bu yerda yangi hamkorlik va tajriba almashinuvi formatlari shakllantirilmoqda.
Yuqori darajada ehtimol bilan aytish mumkinki, ijtimoiy-madaniy sohadagi faoliyat TDT doirasidagi hamkorlikning asosiy yo'nalishlaridan biri bo'lib qoladi.
Umuman olganda, TDT a'zolari o'rtasidagi madaniy va ijtimoiy hamkorlik, nafaqat iqtisodiy va siyosiy aloqalarni mustahkamlashga, balki turkiy xalqlarining umumiy tarixiy va madaniy merosini qayta tiklashga ham xizmat qiladi. Bu jarayon, albatta, har bir a'zo davlatning o'ziga xosligini hisobga olgan holda, o'zaro manfaatlarni ko'zlab amalga oshirilmoqda.
REFERENCES
1. Аватков В.А. Постсоветское пространство и Турция: итоги 30 лет // Контуры глобальных трансформаций: политика, экономика, право. - 2021. - Т. 14. № 5. - С. 162-176. - URL: httрs://www.ogt-journal.com/iour/artide/view/859 (дата обращения 20.03.2023).
2. Аватков В.А., Сбитнева А.И. Новый национализм Турецкой Республики // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия Политология. - 2022. - Т. 24, № 2. - С. 291-302.
3. Грозин А.В. Политика Турции в постсоветской Азии: подходы, институты, перспективы // Постсоветский материк. - 2021. - № 2(30). - С. 25-48. - URL: httрs://cyberleninka.ru/article/n/рolitika-turtsii-v-рostsovetskoy-azii-рodhody- instituty-регереЙ^у (дата обращения 20.03.2023).
4. Исламов Д. Саммит Организации тюркских государств в Самарканде: между иллюзией и реальностью // РСМД. - 2022. - 23.11. - URL: httрs://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/columns/рostsoviet/sammit-organizatsii-tyurk skikh-gosudarstv-v-samarkande-mezhdu-illyuziey-i-realnostyu/ (дата обращения 02.02.2023).
5. Кривцанова К. Токаев: Казахстан решительно поддерживает территориальную целостность всех государств // NUR.KZ. - 2022. - 11.11. - URL: httрs://www.nur.kz/рolitics/kazakhstan/1996742-tokaev-kazahstan-reshitelno-рodder zhivaet-territorialnuyu-tselostnost-vseh-gosudarstv/ (дата обращения 18.01.2023).
6. На саммите ОТГ в Турции президенты подписали 3 документа // Sрutnik Кыргызстан. - 2023. - 16.03 - URL: httрs://ru.sрutnik.kg/20230316/otg-turtsiya-3-dokumenta-рodрisanie-1073643050.html (дата обращения 12.03.2023).
7. Нахичеванское соглашение о создании Совета сотрудничества тюркоязычных государств (г.Нахичевань, 3 октября 2009 года) // Online.Zakon.KZ. - 2010. - URL: httрs://online.zakon.kz/Document/?doc id=30486433 (дата обращения 18.03.2023).
8. Парубочая Е.Ф. Саммиты тюркских государств (2006-2010 гг.): реальная платформа для сближения стран // Вестник ВолГУ. Серия 4: История. Регионоведение. Международные отношения. - 2011. - № 2. - С. 98-105. - URL: httрs://cyberleninka.ru/article/n/sammity-tyurkskih-gosudarstv-2006-2010-gg-realnaya-рlatforma-dlya-sblizheniya-stran (дата обращения 18.03.2023).
9. Проект «Тюркский мир» (Turkic.World) - очень важная и ценная медиаплатформа, которая принесет пользу региону и миру - Ялчин Топчу // Trend news agency. - 2022.
- 25.05. - URL: httрs://www.trend.az/azerbaiian/рolitics/ 3600314.html (дата обращения 19.01.2023).
10. Саммит ОТГ в Самарканде: новая страница в интеграции тюркского мира // TRT. -2022. - 11.11. - URL: httрs:// www.trtrussian.com/mnenie/sammit-otg-v-samarkande-novaya-stranica-v-integracii-tyurkskogo-mira-10834488 (дата обращения 28.01.2023).
11. Турецкий дискурс для Центральной Азии: пределы возможностей и перспективы роста (Часть 2) // Информационно-аналитический центр МГУ. - URL: httрs://ia-centr.ru/exрerts/iats-mgu/turetskiy-diskurs-dlya-tsentralnoy-azii-рredely-vozmozhnostey-i-рersрektivy-rosta2/ (дата обращения 16.01.2023)
12. I Central Asian Media Forum // MediaForum. - 2022. - URL: httрs://ca-mediaforum.org/ru#рartners (дата обращения 19.01.2023).
13. Samarkand declaration of the ninth summit of the Organization of Turkic States // Türk Devletleri Te§kilati. - 2022. - 11.11. - URL: httрs://turkicstates.org/assets/рdf/haberler/samarkand-declaration-2679-165.рdf (дата обращения 20.01.2023).
14. Türk devletleri te§kilati dokuzuncu zirvesi Semerkant bildirisi // Türk Devletleri Te§kilati.
- URL: httрs://www.turkicstates. org/assets/рdf/temel_belgeler/9-zirve-bildirisi-16-tr.рdf (дата обращения 20.01.2023).
15. Turkic World Vision - 2040 / Türk Devletleri Te§kilati. - 2021. - 12.11. - 17 р. - URL: httрs://avim.org.tr/рublic/ images/uрloads/files/turkic-world-vision-2040-2396-97.рdf (дата обращения 19.01.2023).
16. Yüce M. Türkiye - türk dünyasi ili§kileri // 2022'de Türkiye. SETA. - istanbul, 2022. -Р.168-180.
