CC BY
1TURIZM SOHASINI RIVOJLANTIRISHNING DOLZARBLIGI
1Ahmedova Fayyoza Rashidovna, 2Poyonova Qandiya Fayzullayevna,
3Jasurbek Rahmatullayev
1O'zbekiston ommaviy kommunikatsiya va jurnalistika universiteti 2- bosqich tayanch doktoranti, 2Toshkent davlat pedagogika universiteti talabasi, 3Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti Dasturiy
injiniring fakulteti 2-kurs talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11220806
Anotatsiya. Ushbu maqolada bugungi kunda shiddat bilan o'sib borayotgan itqisodiyotni barqaror saqlab qolish uchun turizm sohasini qay holatda ekanligi va soha oldida turgan dolzarz muammolarni yoritishga qaratilgan.
Аннотация. В этой статье основное внимание уделяется освещению того, в каком состоянии сегодня находится туристическая отрасль, и текущим проблемам, стоящим перед отраслью, чтобы поддерживать ее устойчивый рост.
Anotation. This article focuses on how the tourism sector is in a state of flux and how to highlight the pressing problems facing the industry in order to maintain a sustainable economy that is growing rapidly today.
Kalit so'zlar: Barqaror iqtisodiyot, turizm, barqaror turizm, turizm sanoati, iqtisodiy
o'sish.
Ключевые слова: Устойчивая экономика, туризм, Устойчивый туризм, индустрия туризма, экономический рост.
Keywords: Sustainable economy, tourism, sustainable tourism, tourism industry, economic
growth.
Hozirgi kunda barcha mintaqalar oldida turgan yirik muammolardan biri mintaqadagi iqtisodiyotni barqaror saqlab qolishga qaratilmoqda. Sabab aholi sonining o'sib borishi va atmasferaning yuqori darajada ifloslanishi har bir mintaqaning iqtisodiy va tabiiy resurslarining chegalanganli, resurslar sarfi oshib borishi, tabiiy resurslardan oqiloa, unumli foydalanmaslik oqibatlari deb hisoblayman. Mamlaktlar yoki o'zimizning mintaqa oldida turgan barqaror iqtisodiyotni rivojlantirish muammolarini o'rganishdan avval "Barqaror iqtisodiyot" nima degan savolga to'xtalsak.
Barqaror iqtisodiyot-bu mavjud resurslardan foydalanishda, ularning iste'molida kelgusi rivojlanish ehtiyojlarini inobatga olish va bunda oqilona yondashuvni qaror toptirish tushuniladi. Boshqacha aytganda, bu ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot manfaatlari yo'lida tabiat ne'matlarini optimal sarflash va resurslarni tejamli ishlatish deganidir mamlakatlarning iqtisodiy resurslaridan unumli foydalanish orqali iqtisodiyotga mavjud resuslarni kelajak avlod ham bahramand bo'lishi va uzoq yillar davomida foydalnish hisoblanadi
Bugungi kunda barqaror iqtisodiyotni rivojlantirishda turizm sohasi yetachki o'rinni egallaydi deb hisoblayman, turizm sohasi o'zining yuqori darajadagi imkoniyatlarini ishga solib butun dunyoni zabt etgan. Tarixga bir nazar tashlaydigan bo'lsak, turizmning zamonaviy hodisasi boshlanish davri 1940-yillarni va kuchayib borishi 1960-yillarnin o'z ichiga oladi bu davrda turizm ommaviy turizmni vujudga kelishiga sabab bo'lgan. Bu davrda turizm sohasida bir qancha o'zgarishlar yuzaga kelgan.
Turizm turbulent bozor bo'lib, 1970-yillardan boshlab turli xil ekzogen o'zgaruvchilar va bozor kuchlari tufayli o'sib bormoqda. Ammo bozordagi o'zgaruvchan tendentsiyalar va atrof-
muhitdagi tashvishlarning kuchayishi bilan turizm modeli o'zgaruvchan stsenariyga ega bo'ldi. Turizm va atrof-muhit juda yaqin va qaram munosabatlarga ega. Bir tomondan, turizm yo'nalishi tabiiy resurslarga tayanadi boshqa tomondan, turizm ta'siri tufayli atrof-muhit ijobiy va salbiy tomonga o'zgarishi mumkin.Bu esa yumshoq va qattiq turizm tushunchalarini yuzaga kelishiga sabab bo'ldi.
Oxirgi yillarda tabiatni turizm nuqtai nazaridan saqlash bo'yicha turli konsepsiyalar ishlab chiqildi. Atrof-muhitni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish, ulardan barqaror foydalanish, turizmning barqarorligi va turizmning yangi hilma xil toifalari ishlab chiqilgan. Turizm turizmning turli xil yo'nalishlarini tabiiy holatini saqlab qolishdan manfaatdor. Turizm faoliyati bilan chambarchas bog'liq bo'lgan insonlar endi atrof-muhitni muhofaza qilish bilan shug'ullanadiganlar bilan birgalikda ishlamoqdalar. Turizm turistik ob'yektlarni rivojlantirish va takomillashtirishga yordam beradi, shuningdek, mamlakatdagi mahalliy iqtisodiyotga va mahalliy aholi daromadlarini ko'paytirishga yordam beradi.
Halqaro miqyos bo'yicha hozirgi kunda turizm sanoatida yiliga 900 million tashrif buyurmoqda va turizm sohasi asosan ekologik hududlar bilan bog'liq bo'lganligi sababli,u butun dunyo bo'ylab biologik xilma-xillik va tabiiy resurslar uchun asosiy hafv soluvchi faoliyatga aylandi. Shunday hulosa qilishimiz mumkinki, turizm sohasini yanada barqaror qilish uchun halqaro miqyosdagi harakatlarni amalga oshirish zarur, turizmning barcha turlari bo'yicha, barcha bo'g'inlarida va turizmyo'nalishidagi barcha tadbirkorlarning barcha qismlari uchun xalqarova mahalliy turlardan tortib kichik uy ho'jaliklarigacha.
Jahon sayyohlik tashkiloti (YUNVTO) barqaror turizmning umumiy ta'rifini berdi: "turizmning barqaror rivojlanishi hozirgi turistik va mezbon mintaqalarning ehtiyojlarini qondiradi, shu bilan birga kelajak uchun imkoniyatlarni himoya qiladi va kuchaytiradi. Madaniy yaxlitlikni, muhim ekologik jarayonlarni, biologik xilma-xillikni va hayotni ta'minlash tizimini saqlab, iqtisodiy, ijtimoiy va estetik ehtiyojlarni qondirish uchun barcha resurslarni boshqarishga olib kelishi ko'zda tutilgan."
Agar bunga boshqa tomondan yondashadigan bo'lsak, barqaror turizm ekologik barqaror, iqtisodiy jihatdan barqaror, shuningdek, axloqiy va ijtimoiy jihatdan adolatli hisoblanadi. Bu ko'plab sayyohlik yo'nalishlarini, xususan ekologik jihatdan sezgir hududlarni tavsiflovchi ta'sirchan ekologik muvozanatni ko'rib chiqadi va bu uzoq muddatli istiqbolga asoslangan.
Barqaror turizm turizm yo'nalishlari orqali mahalliy hamjamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy farovonligini qo'llab-quvvatlaydi va ta'minlaydi. Nepal kontekstida Annapurna Tabiatni muhofaza qilish zonasi loyihasi (ACAP) namunali loyiha bo'lib, u tashkil etilganidan beri tabiatni muhofaza qilish, jamiyatni rivojlantirish, turizmni boshqarishdan merosni saqlashga qadar turli xil tadbirlarni amalga oshirdi.
Turizmning asosiy xavf soladigan omillaridan biri bu tabiiy resurslarning sarflanishidir. Barqaror turizm resurslardan samarali foydalanishni ta'minlaydi: tabiiy, ijtimoiy va madaniy, bu juda muhim masala va uzoq muddatli biznesni anglatadi. Keragidan ortiq sarflash va chiqindilarni kamaytirish uzoq muddatli ekologik zararni tiklash xarajatlaridan qochadi va turizm sifatiga hissa qo'shadi.
Tabiatdagi bioxilma-xillikni saqlab qolish uchun. Barqaror turizm sanoatning barqaror bazasini yaratadigan uzoq muddatli barqarorlik uchun tabiiy, ijtimoiy va madaniy xilma-xillikni targ'ib qiladi va o'zida saqlaydi.
Hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun barqaror turizmning asosiy yo'nalishlaridan biri mahalliy aholini turizm faoliyatiga jalb qilish va ularning iqtisodiyotini ko'tarishga yordam
berishdir. Mahalliy aholini turizmga jalb qilish umuman olganda atrof-muhitga foyda keltiradi va ularga iqtisodiy yordam ko'rsatishda turizm tajribasi sifatini oshiradi.
Mamlakatda yashayotgan har bir insonni yanada ma'suliyatli qiladi. Biz ko'pincha yon-atrofimizda tabiiy resurslarga nisbatan yuzaki munosabatda bo'lamiz. Sarf-xarajat orqali sotib olinmagan ne'matlarga nisbatan loqayd munosabatda bo'lamiz, balki mas'uliyatsiz harakatlarimizga nisbatan zaifroq qilamiz. Barqaror turizm bizni tabiat oldidagi mas'uliyatimizni anglashga majbur qiladi. Mamlakat miqyosida yo'qolib borishi mumkin bo'lgan tabiiy, ijtimoiy va madaniy muhitiga hurmatni oshirish va mijozlar ehtiyojini qondirish barqaror turizmni tanlashga ko'proq asos beradi.
Barqaror turizmning oldida turgan asosiy muammolaridan quyidagilarni keltirishimiz mumkin, ya'ni amaliy ekologik barqaror turizmni ta'minlashdir. Biz barqaror turizm to'g'risida ko'plab fikr mulohazalarni ko'rib chiqdik, ammo bugungi kunda O'zbekistonda nazariyani amaliyotga aylantirish bo'yicha aniq maslahat va ko'rsatmalar yetarli emas. Barqarorlik yo'lida faoliyat olib borayotgan tadbirkorlai barqaror turizm shartlari va texnikasi bo'yicha amaliy va iqtisodiy jihatdan foydali tavsiyalarga ehtiyoji bor.
Mahalliy aholi turizmning kuchi hisoblanadi, ammo tegishli reja va strategiyasiz bu imkoniyat tahdidga aylanishi mumkin. Jamiyatdagi mavjud muammolar , takliflar yuzasidan qaror qabul chog'ida, qarorda tafovutlar va tengsizliklar yuzaga kelmasligi sababli, jamiyatni jalb qilishda ehtiyojmand bo'lishimiz darkor.. Qaror qabul qilish jamiyat ishtirokidagi yana bir muhim nuqtadir. Shuni ta'kidlash kerakki, qaror qabul qilishda jamoatchilikning ishtirok etishi unchalik maqbul bo'lmasada, ammo turizmning jamiyat uchun ijtimoiy-iqtisodiy foydasini maksimal darajada oshirish uchun zarurdir.
Ayniqsa, O'zbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda turizm asosiy daromad manbalaridan biridir. Jahon sayyohlik Tashkilotining so'nggi hisobotiga ko'ra, turizm O'zbekiston YalMning taxminan 0,4% ni tashkil qiladi. Mahalliy hokimiyat va xizmat ko'rsatuvchi jamoalar bilan hamkorlikda ishlashi maqsadga muvofiqdir.
Barqaror turizmni rivojlantirish turizm sohasining oldida turgan eng nozik masalalardan biri hisoblanadi, uni osonlikcha noto'g'ri ishlatish mumkin. Atrof-muhitni muhofaza qilish va qayta tiklash-bu insoniyat o'rtasida tushuntirish va targ'ib nozik mavzu.
O'zbekiston miqyosida barqaror faoliyat olib boradigan milliy bog'lar, qo'riqxonalar va boshqalar kabi davlat tomonidan nazorat qilinadigan qo'riqlanadigan hududlarni o'z ichiga oladi. Barqaror turizm mahalliy hamjamiyatni o'z ichiga olganligi sababli, daromadlarni to'g'ri va manzilli taqsimlash juda muhimdir. Tez-tez sodir bo'ladigan bo'lsa, jamiyatdagi elita guruhlari odatda benefitsiar hisoblanadi, shuning uchun daromadlarni adolatli taqsimlash barqaror turizmning hal qiluvchi vazifasidir.
Barqaror turizm mamlakat miqyosidagi mahalliy aholi va sayohatchilar, madaniy meros va atrof-muhit turizmi sifatida tavsiflanadi. Bularning barchasi tabiatga, jamiyatga va mamlakat iqtisodiyotiga ijobiy ta'sir ko'rsatishdir, buning uchun olib borilayotgan targ'ibotlarni to'g'ri va izchilli yo'naltirish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Barqaror turizm mahalliy aholining urf-odatlari, qadr-qimmati, an'analari, tarixi va e'tiqodini qadrlaydi va ular bilan birgalikda ishlashga intiladi. Shunday qilib, qulay muhit barqaror turizmning to'liq salohiyati namoyon etishda, o'z ustida ishlashga imkon beradi.
Turizm sohasininig oldida turgan yechilishi qiyin bo'gan muammolardan biri bu mavsumiylikdir. Marketing faoliyati, ishchi kuchi bozori (ishning ko'lami va sifati, malakali mutahassislarning mavjudligi, ish bilan bandlikning barqarorligi va boshqalar), tadbirkorlikni
moliyalashtirish, aktsiyadorlarni boshqarish va faoliyatning barch jihatlari kabi ta'minot tomon xatti-harakatlarning ko'p jihatlariga mavsumiylik ta'siri.
Biz barqarorlikni to'liq ta'minlay olmaymiz, ammo hamkorlikda ish olib borilsa yuksak natijalarga erishish mumkin. Barqarorlikni saqlab qolish uchun ayrim tavsiyalarni ko'rib chiqamiz.
Turistlarni tarbiyalash. Misol uchun Yangi Zelandiya misolida ko'rishimiz mumkin. Yangi Zelandiyaga tashrif buyuradigan sayyoxlar uchun "100% toza Yangi Zelandiya" shiori ostida Yangi Zelandiyani tashrif buyuruvchi sayyohlarga ayrim tavsiyalar berib o'tilga. Misol uchun "Yangi Zelandiyada har yili taxminan 828 million bitta ishlatiladigan plastik butilkalar tashlanadi. Ichimlik shishasidan foydalanib, axlatxonalarga, qayta ishlashga yoki atrof-muhitga tushadigan plastik butilkalar miqdorini kamaytirishga yordam bering.
Qayta ishlatiladigan ichimlik shishasini olib yurish orqali siz yaratgan plastik chiqindilar miqdorini kamaytirishingiz va bir vaqtning o'zida pulni tejashingiz mumkin.
Sayohatchiga mas'uliyatli sayohat tanlash haqida ma'lumot berish kerak. Misol uchun, suv shishasini olish va yo'lni to'ldirish va uyda qolish kabi kichik qadamlar; bu kichik qadamlar faqat katta dasturlarga qaratilgan tashabbuslardir. Bunday maslahatlar berish orqali sayyohlar uchun foydali bo'lgan tavsiyalar keltirib o'tiladi, masalan "Ko'p martali shisha idishlarni olib yurish orqali hatto bepul suv to'ldirish imkoniyati bo'lgan stantsiyalari ma'lumotlar bazasiga ega, bu erda siz ichimlik shishasini xavfsiz ichimlik suvi bilan to'ldirishingiz mumkin.
Bu kabi tavsiyalar internet saytlariga joylangan Yangi Zelandiyaga tashrif buyurgan sayyohlar o'zlariga kerakli bo'lgan ma'lumotlarni internet saytlari orqali osogina topishlari, yuqoridagiga o'xshash qiziqarli va foydali tavsiyalar barcha sayyohlarni o'ziga jalb etish imkoniyatini yaratib beradi. Yangi Zelandiya tajribasini O'zbekistonda qo'llash orqali barqaror turizmni saqlab turish imkoniyatini oshirishga hizmat qiladi deb o'ylayman.
Barqaror turizmni tadbirkorlar bir o'zi amalga oshirishi qiyin masala, hukumat bilan birgalikda kamchiliklar ustida ishlash uchun katta imkoniyatlar va mexanizm mavjud. Davlat bilan birqatorda nodavlat tashkilotlar yetakchi kuch hisoblanadi, barqaror turizmni rivojlantiradigan siyosat bilan maslahatlashishi va amalga oshirishi kerak, shunda turizm faqat barqaror rivojlanish parametrlari doirasida rivojlanishi kerak. Barqaror turizm to'g'ri integratsiyalashgan rejalashtirishni talab qiladi, Shuning uchun davlat bunday masalalar ustida ishlash va yangi imkoniyatlar yaratish uchun qatnashishi kerak.
Turizmga oid muammolarini bartaraf etishda nodavlat tashkilotlar muhim rol o'ynaydi. Jamiyat muxolifati, korruptsiya, inson huquqlarini suiiste'mol qilish, ishdagi kamsitish NNTlar turizm uchun yaxshi istiqbol yaratishga yordam beradigan muhim masalalardir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YHATI
1. M.Amonboyev, S.Xalilov. Barqaror turizm rivojlanishi. O'quv qo'llanma. - T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2021 - 96 b.
2. Yokubjonova X., Soliyeva N. BARQARORLIK MAQSADLARIGA ERISHISH IMKONIYATLARI //Nashrlar. - 2023. - S. 80-83.
3. Yunusova S. A. TURIZM SOHASINI INNOVATSION RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI //Results of National Scientific Research International Journal. - 2023. - Т. 2. - №. 7. - С. 54-59.
4. Yunusova S. TURIZM SOHASINI RIVOJLANTIRISH ORQALI HUDUDIY DAROMADLARNI OSHIRISHNING O 'ZIGA XOS JIHATLARI //Nashrlar. - 2023. - С. 351-353.
5. Talapova N. The essence and peculiarities of the formation of entrepreneurial skills in the development of small scale business //ASIAN JOURNAL OF MULTIDIMENSIONAL RESEARCH. - 2021. - Т. 10. - №. 4. - С. 456-459.
