CC BY
1ECOTURIZMNING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI Yokubjonova Xulkarbonu Yokubovna
Namangan davlat universiteti dotsenti (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.11097303
Annotatsiya. Maqolada ekologik turizmni rivojlantirishning xususiyatlari va tendentsiyalari, turizmning iqtisodiy hodisa sifatida tahlili va uning mintaqa rivojlanishiga ta'siri kabi masalalari ko'rib chiqiladi. Tabiiy sharoit va resurslar turizmni rivojlantirish imkoniyatlarini belgilovchi salohiyatning asosiy qismi ekanligi isbotlangan. Ekologik turizmning ta'rifi berilgan va bu turizm ekologik, ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy munosabatlarni uyg'unlashtirishga olib keladigan barqaror rivojlanishning ajralmas tarkibiy qismi ekanligi asoslab berilgan.
Kalit so'zlar: ekoturizm, tabiiy sharoit, barqaror rivojlanish, rekreatsion salohiyat, ekotizim, qo'riqxonafondi ob'ektlari, tabiiy majmualar.
Bugungi kunda ekologik turizm zamonaviy hayotning "trend"i sifatida qaralmoqda, chunki ekologik ongni shakllantirish global miqyosda tabiat bilan uyg'unlashishga va tabiiy muhitni asrab-avaylash zarurligini anglashga qaratilgan.
Mintaqaning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari salohiyatning asosiy qismini tashkil etib, turizmni rivojlantirish imkoniyatlarini belgilab beradi. Aytish mumkinki, turizm eng "tabiatdan foydalanuvchilardan" biri hisoblanadi: XX asrning 80-yillarida dunyoning ko'pgina mamlakatlarida turizm ekologik yo'nalish bilan ajralib turdi va 20-asrning 90-yillarida jahon adabiyotida "ekologik turizm" atamasi nom sifatida paydo bo'ldi.
So'nggi yillarda atrof-muhit sifatining yomonlashishi munosabati bilan tabiiy resurslardan foydalanishning muqobil usullarini izlash - shunday yo'llardan biri dunyoda faol rivojlanayotgan ekologik turizmdir. Izlanishlarimizga ko'ra, "ekologik turizm" atamasi 1983 yilda meksikalik iqtisodchi va ekolog Gektor Sebalos-Laskureyn tomonidan taklif qilingan va uning fikriga ko'ra, ekoturizm o'ziga xos sharoitlarga ega bo'lgan nisbatan buzilmagan yoki ifloslanmagan hududlar bo'ylab sayohat qiluvchi turistlarning shunday toifasini o'z ichiga oladi. Ularga xos bo'lgan hayrat, o'rganish va zavqlanish ob'ektlari: landshaftlar, ularda yashovchi yovvoyi o'simliklar va hayvonlar, shuningdek, hududda joylashgan madaniy xususiyatlar [3]. Turizmning boshqa turlaridan farqli o'laroq, ekologik turizm - bu yaxshi saqlanib qolgan tabiiy hududlarga, qoida tariqasida, qo'riqxonalar ob'ektlariga yoki tabiatni muhofaza qilishning boshqa turlariga bo'lgan.
Globallashuv muammolarining hozirgi bosqichi turizmning ortib borayotgan ahamiyati va uning jahon iqtisodiyotiga, shuningdek, mamlakatlar milliy iqtisodiyotiga ta'siri bilan belgilanadi. Turizm insonning salomatlikni tiklash va mehnat unumdorligini oshirish bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos ehtiyojlarini qondirish bilan izohlanadi va nafaqat turizm korxonalari, balki sanoatning boshqa tarmoqlari korxonalari tomonidan ham ta'minlanadi. Turistik faoliyat tabiiy resurslarga sezilarli ta'sir ko'rsatishi, ekoturizm esa hozirgi zamonning "tendensiyasi" sifatida qaraladi, chunki u tabiat bilan uyg'unlashtirish va ehtiyojni anglashga qaratilgan ekologik ongni shakllantirish bilan bog'liq. Shuning uchun turizmning tabiiy resurslardan foydalanish va tabiatni muhofaza qilishga ta'sirini kompleks tadqiq qilish atrof-muhit, iqtisodiy kompleks va aholi o'rtasidagi munosabatlar nuqtai nazaridan ko'rib chiqilishi maqsadga mufofiq bo'ladi.
Globallashuv jarayonlari namoyon bo'layotgan zamonaviy sharoitda turizmning ahamiyati va uning butun jahon iqtisodiyotiga ta'siri keskin oshdi. Bunday sharoitda turizmning milliy iqtisodiyotning mustaqil tarmog'iga aylanishi yaqqol namoyon bo'ladi.
Bu ehtiyojlarning ko'p qirraliligi nafaqat sof turistik korxonalar, balki boshqa tarmoqlar korxonalari tomonidan ham qondiriladi. Shunday qilib, turizm milliy iqtisodiyotning transport va aloqa, savdo, qurilish, qishloq xo'jaligi, iste'mol tovarlari ishlab chiqarish va boshqa ko'plab tarmoqlariga (jami 50 ga yaqin) sezilarli ta'sir ko'rsatadi va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning katalizatori bo'lib xizmat qiladi. 1] .
Bu tabiiy resurslarga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan iqtisodiy kompleksning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi multiplikativ omillardan biri sifatida turizmning o'rnini belgilaydi. Shu bilan birga, turizmni rivojlantirishning o'ziga xos xususiyatlari hududning mavjud resurs sharoitlariga bog'liq [2].
Sayyohlik va rekreatsion faoliyatning bevosita rivojlanishi bilan bog'liq keng ko'lamli masalalar, muammoli masalalar va rivojlanish tendentsiyalarini muhokama qildi.
Asosiy tadqiqot materiali taqdimoti turizm va rekreatsiya resurslari turizm sohasini muvaffaqiyatli rivojlantirishning asosiy omili bo'lib, umuman olganda, ushbu tarmoq korxonalarining salbiy ta'siri boshqa tarmoqlardagi ko'plab korxonalarga nisbatan sezilarli darajada past. Turizm va rekreatsion faoliyat fenomeni ixtisoslashgan hududlarda bo'sh vaqtdan insonning jismoniy, aqliy va ma'naviy kuchlarini tiklash va rivojlantirish uchun foydalanish bilan bog'liq bo'lgan faoliyat tizimi sifatida tavsiflanadi [3]. Bundan tashqari, turizm iqtisodiy kompleks bo'lib, uning rivojlanishi global iqtisodiy jarayonlar va munosabatlar bilan izohlanadi. Boshqa tomondan esa, turizm iqtisodiy o'sishning muhim katalizatoridir, chunki u yalpi milliy mahsulotni mamlakatlar o'rtasida qayta taqsimlash kanali sifatida ishlaydi va mahsulotlar va xizmatlar importi bilan birga kelmaydi. Turizm iqtisodiy hodisa sifatida quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
- u sanoat shakliga ega;
- bir joyga to'plab bo'lmaydigan xizmatlar ko'rinishida harakat qiladi;
- yangi ish o'rinlarini yaratadi;
- ko'pincha yangi hududni o'zlashtirish va jadal rivojlanishda ishtirok etadi;
- milliy daromadni turizmga ixtisoslashgan mamlakatlar foydasiga qayta taqsimlash mexanizmi vazifasini bajaradi;
- mahalliy infratuzilmani rivojlantirish va mahalliy aholining hayot sifatini oshirish uchun multiplikator hisoblanadi;
-yuqori samaradorlik darajasi va investitsiyalarning tez qaytarilishi bilan tavsiflanadi;
-tabiat va madaniy merosni muhofaza qilishning samarali vositasidir, chunki bu elementlar aslida uning resurs bazasining asosini tashkil qiladi;
- iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlari va turlari bilan mos keladi.
Birinchidan, iqtisodiy faoliyat, chunki rekreatsion muhit salohiyatidagi farqlar odamlarning dam olish va o'rganish joylarini o'zgartirishga bo'lgan ehtiyojlarini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, turizm hududlar iqtisodiyotini rivojlantirishga, ularning iqtisodiy va ijtimoiy sohalariga faol ta'sir ko'rsatadi.
Ikkinchidan, ekologik turizm belgilangan, ancha qat'iy xulq-atvor qoidalarining mavjudligini, va unga rioya qilish bu sohani muvaffaqiyatli rivojlantirishning asosiy shartidir.
Uchinchidan, ekoturizm tabiiy muhitga nisbatan zaif salbiy ta'sir ko'rsatishi bilan ajralib
turadi.
Shu sababli uni ba'zan "yumshoq turizm" deb ham atashadi. Bu holatlar qo'riqlanadigan hududlarda tabiiy resurslardan foydalanishning amalda yagona turi imkoniyatlarini belgilaydi.
To'rtinchidan, ekoturizm - bu mahalliy aholining nafaqat xizmat ko'rsatish xodimlari sifatida ishlashi, balki qo'riqlanadigan hududda yashashni davom ettirishi, an'anaviy dehqonchilik usullarini amalga oshiradigan sharoitlarni ta'minlaydigan turizmdir.
Beshinchidan, tabiatni boshqarishning tejamkor usuli. Tabiiyki, bu aholiga ma'lum daromad keltirmoqda, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, ekoturizm sayohatchilar uchun dam olish, o'yin-kulgi va ekologik ta'limni birlashtiradigan turizm.
Ekoturizmga berilgan ta'riflardan ko'rishimiz mumkinki, 1992 yilda AQSH ekoturizm jamiyati (Ekoturizm jamiyati) tomonidan taklif qilingan ta'rif juda keng qamrovli bo'lib, unga ko'ra:
- ekotizimlar yaxlitligini buzmaydigan hududning tabiiy va madaniy va etnografik xususiyatlari haqida tasavvurga ega bo'lish uchun tabiati nisbatan tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish mahalliy aholi uchun iqtisodiy jihatdan foydali bo'ladigan sharoit yaratadi.
- insonning tabiat bilan muloqotini rag'batlantiradi, ikkinchi tomondan, tabiatga salbiy ta'sir ko'rsatishning oldini oladi, turistlarni himoya qilishga undaydi.
Tabiat bilan ajralmas komponent bo'lish barqaror rivojlanish, ekologik turizm ekologik, ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy munosabatlarning uyg'unlashuviga olib keladi. Barqaror (muvozanatlangan) turizmga ekvivalent, bu orqali biz turizmni tushunishni taklif qilamiz, bu uzoq muddatda mumkin (hozirgi va kelajak avlodlar prognozida) muayyan etnik va madaniy xususiyatlarga moslasha oladi, iqtisodiy nuqtai nazardan ijtimoiy adolat, ekologik muvofiqlik, maqsadga muvofiqlik va rentabellik talablariga javob beradi. Bundan tashqari, butun iqtisodiyotning emas, balki turizmning rivojlanish imkoniyatlarini belgilovchi tabiatning tarkibiy qismlari va elementlarini tavsiflash kerak. Hududning tabiiy o'ziga xosligini tahlil qilish, turistik biznes turlari va yo'nalishlarining tabiat tarkibiy qismlarining xususiyatlariga bog'liqligini va umumiy qoidalarga muvofiqligini aniqlash.
Bu hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish kontseptsiyalari va tabiiy-ekologik sharoitlariga mos bo'lishi maqsadga muvofiq. [4].
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, dunyoda ekoturizmning jadal rivojlanishi shaharlardagi ekologiyaning yomonlashuvi, mashhur dam olish maskanlari an'analarining haddan tashqari to'yinganligi, odamlar farovonligining o'sishi, bo'sh vaqt miqdorining ko'payishi bilan izohlanadi. Ta'kidlash joizki, ekologik sayohatdan olingan daromadlar xalqaro turizmdan olinadigan daromadlarning qariyb 10 foizini tashkil qiladi. JSST ma'lumotlariga ko'ra, dunyodagi sayyohlarning 12-15 foizi ekologik turizmni yaxshi ko'radilar va ularning soni har yili o'rtacha 30 foizga oshmoqda. [5]. Bunga ikkita global tendentsiya yordam beradi: ekologik muhitning umumiy yomonlashuvi, bu esa tabiatni muhofaza qilish zonalariga alohida e'tibor berish zarurligiga olib keladi va zamonaviy iste'molchining ko'kalamzorlashtirishga qaratilgan yangi xususiyatlarining paydo bo'lishiga olib keladi:
birinchidan, dunyoqarash, atrof-muhitning beqarorligi va uning jamiyat bilan birligini anglash bilan birga, ekoturizm, bir tomondan, sayyohlik bozorida o'ziga xos o'rinni egallaydi.
ikkinchidan - insonning atrof-muhitga ijobiy ta'siri zarurati bilan bog'liq tushuncha. Jahon sayyohlik tashkiloti ta'rifiga ko'ra, ekologik turizm tabiiy turizmning barcha turlarini o'z ichiga oladi, bunda turistlarning asosiy motivatsiyasi tabiatni kuzatish va ular bilan bog'lanishdir.
Turizmning ekologik sektorini farqlashda ikkita asosiy yondashuv mavjud. Birinchi holda, asosiy ob'ekti hayvonot dunyosi bo'lgan turizm ekoturizm deb ataladi. Shu bilan birga, ko'pchilik mualliflar tabiat va an'anaviy madaniyat o'rtasida chegara chizish qiyinligini ta'kidlaydilar va ikkinchisini tabiat bilan birga turizm ob'ektlariga kiritadilar. Lekin, bu holatda ham "ekologik
turizm" tushunchasining imkoniyatlari to'liq tugamaydi. Tabiatda - hududlarda dam olish maqsadida turizm keng tarqalmoqda. Inson tomonidan o'zgartirilib, ko'pincha ekologik deb hisoblanadigan va atrof-muhitni muhofaza qilish va tiklash, xalq an'analari va iqtisodiy taraqqiyotni ko'kalamzorlashtirish uchun katta ahamiyatga ega.
Asta-sekin, dam olish faoliyatining ushbu turi bozorda mavjud bo'lgan xizmatlar shakllaridan biriga aylandi. Hozirgi vaqtda ekoturizm faol rivojlanayotgan turizm industriyasining keng ko'lamli yo'nalishi hisoblanadi.
So'nggi paytlarda ushbu turdagi turistik faoliyatning mashhurligi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Ushbu turdagi faoliyatning argumenti shundaki, ekologik turizm dam oluvchilarning salomatligi va farovonligiga eng ijobiy ta'sir ko'rsatadi, uni saqlashga hissa qo'shadi.
Xulosa qilib aytganda, tabiiy muhitning yaxlitligi, mahalliy byudjetlarga daromadlar ekologik ta'limning muhim omili va antropogen ta'sirlardan ekologik ofatlarning oldini olishning samarali vositasidir.
Zamonaviy tendentsiyalarni tahlil qilish ekologik turizmning o'sishi va yanada rivojlanishining muhim istiqbollarini ko'rsatadi. Xususan, agroturizm, qishloq turizmi, ixtisoslashtirilgan turizm, yoshlar turizmi, pensiya yoshidagi aholi uchun turizmni rivojlantirish imkoniyatlaridan to'liq foydalanilmayapti. Rivojlangan mamlakatlarda turizmning bu turlari ekologik turizm bilan birgalikda yalpi ichki mahsulotning salmoqli qismini tashkil qiladi. Lekin, katta rekreatsion salohiyat, boy tabiiy va madaniy meros, mintaqaviy va turlar xilma-xilligi, tabiatni muhofaza qilish faoliyati an'analari, tabiatni muhofaza qilish zonalarining keng tarmog'ini hisobga olgan holda, mamlakatimizni ekologik turizmni rivojlantirish orqali ekologik jozibador davlatlardan biriga aylanishi mumkin.
Hozirgi tendentsiyalarning tahlili ekoturizmning o'sishi va yanada rivojlanishining muhim istiqbollarini ko'rsatadi. Mamlakat muhim turistik va rekreatsion salohiyat, turlarning biologik xilma-xilligi va tabiatni muhofaza qilish zonalarining tarmoq tarkibiy qismlarini hisobga olgan holda ekologik turizmni rivojlantirish uchun eng jozibadorlardan biriga aylanishi mumkinligini taxmin qilish mumkin.
REFERENCES
1. Zinchenko, Ye., Taratula, R.B., Stupen, R.M. (2016). Zemelno-resursnyi potentsial rekreatsiinykh terytorii. [Land potential of recreational areas]. Nadstyria. Lutsk. Ukraine.
2. Stupen,M. (2017). «Conceptual model of balanced development of recreational areas». Naukovij visnik Hersonskogo derzhavnogo universitetu. Seriya: Ekonomichni nauki. Issue. 25. Ch.2, pp. 101-104.
3. Kalyna,Ye., Konstantinova, O.V., Arzumanian, T. Yu. (2017) «Development of tourist and recreational activities in nature conservation areas» Aktualni problemy innovatsiinoi ekonomiky. № 3, pp. 39-45.
4. Kriukova,O. (2015) «Strategic imperatives for the development of green tourism in the Southern region of Ukraine». Ekonomichnyi forum. № 1, pp. 69-75.
