CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN: 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№2/2024, 187-194
БИОЛОГИЯ
УДК:
DOI: 10.52754/16948610 2024 2 18
ЦИАНОБАКТЕРИЯЛАР ЖАНА АЛАРДЫН КОНСОРЦИУМУ ЖАЛАЛ-АБАД
тазалоочу ишканасынын биологиялык кeлмeлeРYНYн
МИСАЛЫНДА
ЦИАНОБАКТЕРИИ И ИХ КОНСОРЦИУМЫ НА ПРИМЕРЕ БИОЛОГИЧЕСКИХ ПРУДОВ
ОЧИСТНОГО СООРУЖЕНИЯ Г. ЖАЛАЛ-АБАД
CYANOBACTERIA AND THEIR CONSORTIUM IN THE EXAMPLE OF BIOLOGICAL PONDS OF THE JALAL-ABAD TREATMENT PLANT
Рустамова Айжамал Рустамовна
Рустамова Айжамал Рустамовна Rustamova Aizhamal Rustamovna
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет Master's Student, Osh State University aikaamir1893@gmail.com
ЦИАНОБАКТЕРИЯЛАР ЖАНА АЛАРДЫН КОНСОРЦИУМУ ЖАЛАЛ-АБАД
тазалоочу ишканасынын биологиялык кeлмeлeРYНYн
МИСАЛЫНДА
Аннотация
Цианобактериялардын тазалоочу эффектин тYШYHYY Y4YH тазалоочу ишкананын суу объектилериндеги таралган консорциумуна кеп кещл буруу керек. Жалал-Абад шаарындагы саркынды сууларды тазалоочу станциянын суу объектилерин, биологиялык келмелердYн цианобактерияларын жана алардын коомдоштугун атайын алынган балырлар YлгYлерYHYн негизинде карап чыктык.
Ачкыч свздвр: альгофлора, цианобактериялар, биологиялык келмелер, тундургучтар, аэротенк, саркынды суулар, бентос, планктон.
ЦИАНОБАКТЕРИИ И ИХ КОНСОРЦИУМЫ НА
ПРИМЕРЕ БИОЛОГИЧЕСКИХ ПРУДОВ ОЧИСТНОГО СООРУЖЕНИЯ Г. ЖАЛАЛ-АБАД
Аннотация
Чтобы понять очищающее действие цианобактерий, необходимо обратить пристальное внимание на широко распространенный консорциум очистных сооружений в водоемах. Мы исследовали цианобактерии и их сообщество водоемов биологических прудов очистных сооружений города Жалал-Абад на основе специально собранных проб водорослей.
CYANOBACTERIA AND THEIR CONSORTIUM IN THE EXAMPLE OF BIOLOGICAL PONDS OF THE JALAL-ABAD TREATMENT PLANT
Abstract
In order to understand the cleaning effect of cyanobacteria, it is necessary to pay close attention to the widespread consortium of the treatment plant in water bodies. We examined the cyanobacteria and their community of water bodies biological ponds of the sewage treatment plant in Jalal-Abad based on especially collected algae samples.
Ключевые слова: альгофлора, цианобактерии, биологические пруды, отстойники, аэротенк, сточные воды, бентос, планктон.
Keywords: algoflora, cyanobacteria, biological ponds, settling tanks, aeration tank, waste water, benthos, plankton.
Киришуу
Айлана-чeйрeнYн жана езгече суу ресурстарынын антропогендик булганышы маанилYY экологиялык проблема болуп саналат. Ошондуктан булганган сууну тазалоо ыкмалары илимдин кептеген тармактарында изделYYДe.
Акыркы убакта саркынды сууларды тазалоодо цианобактериялык микробдук консорциумдарды изилдееге кeбYрeeк ке^л бурулууда, ал эми бактериялык жана балыр консорциумдары дагы деле изилденбеген бойдон калууда. Микроорганизмдердин бирикмелерин колдонуу менен биоремедиациялоо - мунай деградерлер жана булганууга туруктуу балырлар жана цианобактериялар - тазалоо процессин активдештирет, езгече мунай менен булганган суу чeйрeлeрYндe. Мындан тышкары, эгерде бул организмдер eздeрY ксенобиотиктерди жок кылууга жeндeмдYY болсо, техногендик экосистемалардын биоремедиациясына кошумча салым кошот (Сопрунова, 2005; СYЙYнбекова ж.б., 2021).
Цианобактериялар агынды сууларды тазалоодо маанилYY ролду ойнойт жана бир нече факторлор менен байланышкан: м: фотосинтездик аэрациянын эсебинен кычкылтек режимин жакшыртуу (Винберг Г.Г., Сивко Т.Н., 1966); суу микрофлорасынын жашоо шарттарын жакшыртуу менен алар эпифиттик жана суу микроорганизмдеринин eнYГYШY YЧYн жагымдуу шарттарды тYзeт (Ильинский А.Л.,1966.); ж.б.
Суу керектeeнY жана саркынды сууларды чыгарууну кeбeйтYY саркынды суулардын сапаты экологиялык женге салуучу органдар тарабынан белгиленген стандарттарга жооп беришин камсыз кылуу YЧYн калдыктарды жана булгоочу заттарды башкаруунун натыйжалуу технологияларын талап кылат (Догадина, 1970).
Кептеген адабияттык анализдер цианобактериялардын касиеттерине жана фотосинтездин табигый биологиялык процессине негизделген аз энергиялуу системалар саркынды сууларды тазалоочу станциялардын эффективдYYЛYГYн жогорулата аларын кeрсeтYп турат (Голлербах, 1953, 1962).
Агын сууларды тазалоо YЧYн микроорганизмдерди (бактерияларды, балырларды) колдонуу биохимиялык тазалоо ыкмасынын негизин тYзeт (Еленкин, 19365а), (Еленкин, 1949).
Микроорганизмдер eздeрYHYн тиричилик активдYYЛYГYHYн натыйжасында органикалык заттарды азыктандыруучу чейре катары пайдаланып, органикалык заттардын бузулушуна алып келет (Голлербах, 1962).
Изилдвв ыкмалары. Булганыч суулардын альгофлорасынын тYPДYк курамын кeрсeтYY YЧYн балырлардын YЛгYлeрYн алуу, аныктоо жумуштары 2022-жылдын мартынан 2024-жылдын апрель айына чейин жYPYГYЗYЛДY.
Бардыгы болуп иш учурунда 60 гидробиологиялык YЛгYлeр тандалып алынган жана жалпы колдонулган методдорго ылайык аныкталды.
Фитопланктондун YЛгYлeрYн алуу Молчанов батометринин жардамы менен жYргYЗYЛДY. Материалды чогултууда абанын жана суунун температурасын, суунун тунуктугун жана тYCYн, анын агымынын ылдамдыгын аныктадык, ошондой эле туп^ жип сымал балырлардын топтолушу жана алардын булганышы, ошондой эле булгануу булактарынын бар экендигин белгиледик.
Фитопланктондун сапаттык YЛгYлeрY планктондук тор менен (газ № 76), сандык, литрлик YЛгYлeр батометр менен алынып, тундурулуп, кээ бирлери №6 мембраналык фильтрден чыпкаланган. Фитобенттик YЛгYлeр (булгануу, чекмелер, пленкалар) кыргыч жана скальпель менен, жипчелердин топтолушу кол менен чогултулган. Бардык YЛгYлeр 40% формальдегид (3-4 тамчы) менен бекитилди. Материал алгологиялык изилдeeнYн жалпы кабыл алынган ыкмасы боюнча туруктуу абалда иштетилген.
Балырлардын тиешелYY топтору боюнча биз ата мекендик жана чет eлкeлYк авторлордун монографияларын колдондук (Голлербах, Косинская, Полянский, 2-сан, 1953; Матвиенко, 3-сан, 1954; Забелина жана башкалар, 4-сан, 1951; Дедусенко-Щеголева, чет элдик авторлордун ичинен West a. West 1904, 1912, 1925; НиЬег- Pesstolozzi, 1941; Fott, 1948, 1971; Presskot, 1962; Uherkovish, 1966; и др.).
Жалал-Абад шаарынын муниципалдык саркынды сууларды тазалоочу жайларында негизинен eндYPYштYк ыкмалар колдонулат, ал эми аэротенктерде жана башка техникалык системаларда саркынды сууларды толук тазалоого жетишилбейт. Мындан тышкары, eндYPYштYк тазалоо ыкмалары натыйжасыз. Айрыкча Жалал-Абад сыяктуу кичи шаарларда баанын кымбаттыгынан улам алар дайыма эле ез баасына арзыбайт.
Жалал-Абад тазалоочу ишкананын кeлмeлeрYнe шаардын ишканаларынан жана коммуналдык тYTYктeрдeн ири eлчeмдe аммоний иондору, нитраттар, нитриттер, жез жана нефть продуктылары бар саркынды суулар тYШYп турат (табл.1.).
Балырлар тузсуз сууда, кeлчYктe, дециздин жана океандын туздуу сууларында да eсeт. Балырлардын TYPY кeп, жана алардын ичинен эц кeп таралганы циано-бактериялар болуп эсептелет.
Таблица 1. - Саркынды суулардын физикалык жана химиялык керсеткучтеру
КeрсeткYчтeр Тазалоочу ишкананын секциялары
тундургучтар аэротенк Биологиялык кeлмeлeр
биринч илик экинчил ик 1 2 3 4 5
Температура 18,70 18,10 17,8 20,8 21,10 24,10 23,15 21,70
тунуктугу ( см) 4,80 5,20 5,30 7,30 8,50 9,70 12,8 18,15
рн 6,41 6,60 6,31 9,8 10,4 10,78 9,45 8,1
КБМ5 (мг О2/ л) 168,00 155,00 143,18 75,18 43-60 30-70 25,00 22,55
Хлориддер (мг/ л) 300,00 300,0 292,7 285,7 285,6 215,00 182,0 167,00
О2 (мг/л) 0,90 1,48 1,8 2,8 2,8 3,2-4 мг 3,70 3,90
Аммоний азоту (мг/л) 3,30 3,20 3,30 3,13 2,42 2,32 2,20 1,19
Жалпы азот (мг/л) 11,32 7,45 7,28 760 340 6,03 5,64 4,90
Жалал-Абад шаарында бир нече ири eндYPYш ишканалар бар: Жалал-Абад ун комбината, «Жалал-Абад Арагы» ЖЧКсы, «Келечек» АК, «Жалал-Абад эт комбинаты», «Жалал-Абад-Нан» жана "Кыргыз Петролиум Компани" ЖАК мунай иштетYYЧY завод, ошондой эле шаар ичиндеги авто унаа жуулучу жерлер, шаардын чок ортосунда жайгашкан азык-тYЛYк, кийим кече саткан базардан чыккан саркынды суулар, коммуналдык-чарбалык объектерден саркынды суулардын Жалал-Абад шаарынын тазалоочу ишканасына кYHYнe 45-50м3 eлчeмYндe агып келип, тазалоонун механикалык, химиялык, физико-химиялык ыкмаларынан тазалоодон eтeт.
Изилдee мезгилинде булганыч суулардын альгофлорасынын тYPДYк курамын кeрсeтYY YЧYн балырлардын YЛгYлeрYн алуу, аныктоо жумуштары 2022-жылдын мартынан 2024-
жылдын апрель айына чейин ЖYPYГYЗYЛДY. Бардыгы болуп иш учурунда 60 гидробиологиялык YлгYлeр тандалып алынган жана жалпы колдонулган методдорго ылайык аныкталды.
Табигый жана жасалма суу экосистемаларын сактоо YЧYн дарыялардын боюндагы экологиялык релиздер, жогорку тYЗYЛYштYY eсYмдYктeрдYн жыш каптап таралуусуна шарттар керек. Сугат тармагына берилYYЧY санитардык-экологиялык чыгаруулар каналдардагы суунун курамындагы хлорлуу туздардын минималдуу кeлeмYн сактоо максатында, цианобактериялардын сууну тазалоодо колдонуу зарылчылыгын белгилегибиз келет. Мындай биологиялык тазалоо ыкмасы арзан жана экологиялык критерийде болуп, калктын турмуш-тиричилик жана ичYYЧY керектeeлeрYн канааттандыруу максатында жYргYЗYлсe коопсуз жашоону камсыздайт.
Агынды сууларды тазалоодо биологиялык тазалоо ыкмасын колдонуу зарыл, себеби тазалоочу ишканадан агып чыккан, толук тазаланбаган агынды суулар тYЗдeн-тYЗ жер YCTYндeгY суулардын сапатын начарлатат.
Микробалырлар кычкылдануу процессинин натыйжасында суу чeйрeсYн кычкылтек менен байытып, органикалык аралашмалардын минералдашуусуна салым кошот. Ал эми сарканды суулардын химиялык курамы балырларды азыктандыруучу зат катары керектелип, алардын микроэлементтерди сицируу жeндeмдYYЛYГY балырлардын сандык сапатын кeтeрYYДe зарыл фактор болуп саналат.
Циано-бактериялар (Cyanophyta) - клеткалык тYЗYЛYштeрY, колонияларынын пайда болушу жана алардын биологиясы, филогенези боюнча башка балырлардан кескин айырмаланат. Буларга бир клеткалуу, колониялуу жана ^п клеткалуу жип сыяктуу eкYЛдeр киришет. Изилденге биологиялык кeлмeлeрдe балырлардын 5 бeлYмгe кирген 62 TYPY белгиленди: Cyanophyta, Bacillariophyta, Euglenophyta, Chrysophyta жана Chlorophyta (табл.2).
Кeк-жашылдардын же цианобактериялардын хроококтор (Chroococcales) катарынан Merismopedia glauca, Microcystis aeruginosa, Gleocapsa turgida ж.б. планктондо кездешишсе, диатомдук балырлардан 9 тYр: Cocconeis pediculis, Fragillaria capucina, Navícula tuscula, N. radiosa, Gomphonema angustatum, Diatoma vulgare, ж.б. эвгленалардан (Euglenophyta) жалпысынан 3 TYPДY белгилeeгe болот: Euglena clara, E. proxsima жана Phacus acuminatus. Алтын тYCTYYлeрдeн (Chrysophyta) жазгы-жайкы мезгилдерде 2 TYPДY белгилeeгe болот.
Биринчи келмеде цианобактериялар щелочтуулугу (рН -8-10 же андан жогору) жана жалпы азоттун концентрациясы (760 мг/л, кээде 900 г/л) болгондуктан балырлар жана суу-жээк eсYмдYктeрY начар eнYккeнYн белгилeeгe болот, бирок цианобактериялардын кээ бир тYрлeрY, мисалы, Oscillatoria brevus, Os. woronihinii, Os. sancta, Phormidium phavosum абдан жакшы eнYГYп, алар менен бирге Chlamydomonas, Euglena, Navicula, Diatoma тукумунун тYрлeрY концорциумда кездешет.
Бул жерде жалпы балырлардын 20 TYPY кездешип, беш бeлYмдY камтыды, алар: Cyanophita, Bacillariophyta, Euglenophyta, Chrisophyta, Chlorophyta.
Таблица.2.- Балырлардын келмелерде таралышы
Балырлар белYMY Биологиялык келмелер
1 % 2 % 3 % 4 % 5 %
Cyanophyta 7 35 11 40,7 6 17,2 9 29,0 6 13,3
Bacillariophyta 4 20 6 22,2 11 41,3 7 22,5 9 20
Euglenophyta 3 15 1 3,7 3 10,3 1 3,22 - -
Chrysophyta 3 1 1 2,9 2 3,22 4 4,4
Chlorophyta 6 30 9 33,3 8 27,5 13 41,9 28 62,2
жалпы: 20 100 27 100 29 100 31 100 45 100
Экинчи квлмвнун cаpкынды cyyлаpынын cyюлyшyна байланыштyy азоттyн жалпы кeлeмY азаят. KeлмeлepдYн жээктеpиндеги ecкeн cyy ecYмдYктepYHYн cабактаpында, тамыф-cабактаpында жана айpым бeлYктepYндe жип ^шал жашыл балыpлаp: Cladophora glomerata Cl. fracta жана Spirogira, ZygnemaMougetia, Oedogonium тYpлepY табылды (табл.2.)
Tаштаpдын жана ылайлаpдын бетинде диатомдоpдyн кендеpи байкалган - Cyclotella kuetzingiana, Cymbella minutissima, C. cistulla, Nintzschia amphyoxys ж.б. кездешип, 2-биокелмеде 5 белумге кирген 27 тур табылды.
Сурвттв: Тазалоочу ишкананын квлмвлврYндвгY саркынды сууларынан алынган YлгY■' цианобактериялык жамаатта -Phormidium tenuissimum, Oscillatoria brevis, Stigeoclonium tenue жана Navícula tuscula аныкталды.
YчYнчY квлмвнун жээгинде жогоpкy cyy ecYмдYктepYHYн чоц кальщ cабактаpында -камыштын, тамаpикcтин жана cyy котypyнyн жалбыpактаpына жабышкан жашыл, cаpгылт тактаpдан (налеты), цианобактеpиялаpдын Oscillatoria brevis, О. amoena, О. chalybea, Phormidium foveolarum, Stigeoclonium tenue, Cladophora glomerata, С1. fracta, Cosmarium tumidum, С. botrytis, Navicula tuscula, Cyclotella apiculata, Achnanthes lanceolata, Cocconeis pediculus концоpциyмyнда кездешти.
Твртунчу биоквлмвнун жээк бeлYГYндe cаз ecYмдYктepY да кeп ecкeн. Aлаpдын калыц бактаpынын аpаcында жана башка жеpлеpде жип cымал жашыл балыpлаp Stigeoclonium tenue, Cladophora fracta табылды ^п кездешкен.
Keк-жашыл балыpлаpдын пленкаcы бyлганган cyy объектилеpине мYнeздYY болгон тYpлep: Oscillatoria brevis, O. amoena, O. chalybea. O. tenuis, Phormidium foveolarum, Ph. ambiguum, Lyngbyaputcalis ж.б. Бул жеpде цианобактеpиялаpдын 9 тYPY белгиленди.
Бешинчи биологиялык квлмвнун балырлары. Бул кeлмe биологиялык кeлмeлep cиcтемаcындагы акыpкы кeлмe болуп cаналат жана алаp аpкылyy eткeн агынды cyyлаp иppигациялык каналдаpга куюлат. Бул кeлмeнYн балыp кypамы башка кeлмeлepгe cалыштыpмалyy эц аp тYPДYY болуп чыкты.
Жалпыcынан 45 TYPДY камтып, цианобактеpиялаpдын 17 TYPYH Oscillatoria amoena, О. chalybea, О. tenuis, Phormidium foveolarum, Ph. ambiguum белгилeeгe болот. Kонcоpциyмда баcымдyyлyк кылган жип cымал жашыл балыpлаpдын Cladophora glomerata, С. fracta, Stigeoclonium tenue, виды pодов Spirogyra, Zygnema, Mougeotia, Oedogonium.
Диатомдоpдон - Diatoma vulgare, Navicula tuscula ж.б. жашылдаpдан Cosmarium tumidium, C.botrytis, Closterium lanseolatum ж.б. балыpлаpдын тYpлepY табылды.
Ошентип, Жалал-Aбадтын cаpкынды cyyлаpын тазалоочу cтанцияcынын биологиялык кeлмeлepYHYн балыp флоpаcын талдоо балыpлаp флоpаcы тYPДYк кypамы боюнча eтe бай
жана ар турдуу экендигин керсетет. Изилденген суу объектилеринин биологиялык келмелерунде бардыгы болуп 62 тур жана сорт табылган (таблица жана диаграмма 4.2.2).
Жалал-Абад шаарындагы биокелмелердегу балыр таксондоруна флористикалык анализ керсеткендей, табылган балырлардын 62 туру 5 белумду камтыйт.
Таблица 3. Биологиялык келмелердегу балыр таксондорунун флористикалык анализи
Балырлар белуму классы отряды уруусу Турлер жана ар турдуулуктер
абс. % абс. % абс. % абс. %
Cуапорhyta 2 3,2 3 4,8 6 9,6 17 27,4
Chrysophyta 1 1,6 2 3,2 2 3,2 2 3,2
Bacillariophyta 2 3,2 4 6,4 6 9,6 11 17,7
Euglenophyta 1 1,6 1 1,6 3 4,8 4 6,4
Chlorophyta 4 6,4 7 11,2 11 17,7 28 45,16
Всего: 10 16,1 17 27,4 28 45,1 62 100
Таблицада керунуп тургандай, концорциумда доминанттык орунду жашыл балырлар ээлеп, цианобактериялардын (Cyanophyta) Chroococcophyceae жана Hormogoniophyceae класстарына кирген 6 урууга топтоштурулган 17 туру керсетулген. Алар негизинен Chroococcales жана Oscillatoriales жана Nostocales классына кирет. Chroococcales классынын турлеру (Merismopedia punctata, M.elegans, M.glauca, Microcystis aeruginosa, Gleocapsa túrgida ж. б.) негизинен планктондо енуккен.
Oscillatoriales отрядынын ичинен Oscillatoria тукуму эц ар турдуу, анын ичинде 10дон ашык туру жана сорту бар. Анын негизги турлеру: Oscillatoria limosa, O.tenius, O. princeps, O. amoena, O. brevis ж.б. Алар менен катар булгангандардын арасынан Phormidium тукумунун ар кандай турлеру (Ph. ambiguum, Ph. fovelarium, Ph. tenuissimum ж. б.) табылган.
Алардан тышкары, бул суу сактагычтын жашоосунда чоц мааниге ээ болгон планктондо жана булгануулар арасында спирулиналардын ар кандай турлеру (S. massartii, S. jenneri, S. curta ж. б.) кеп кездешкен. Cyanophyceae классына кирген Nostocophycidae подклассынан Nostocales катарынын екулдерун жана Oscillatoriophycidae подклассынан Chroococcales (хроококтор); Oscillatoriales (осциллаториялар); жана Spirulinales (спирулиналар) катарынын екулдеру бактериялык концорциумда басымдуулук кылышты.
Алтын балырлар (Chrysophyta) жаз-жай мезгилинде планктон улгулерунде кеп кездешкен 2 турду жана сортту камтыйт. Булар негизинен Dinobryon divergens тукумунун тYрлврY, D. cylindricum.
Диатомдор (Bacillariophyta) Centrophyceae жана Pennatophyceae класстарынын 11 турун жана сортторун камтыйт.
Centrophyceae классы 2 туркум - Мелосира жана Циклотелла менен берилген. Бул тукумдун екулдеру бардык биологиялык келмелердун планктондорунан табылган.
Эвгленалар (Euglenophyta) 4 турду: Euglena clara, E.deses, , E. proxsima, Phacus acuminatus.
Жашыл балырлар (Chlorophyta) цианобактериялар консорциумунда устемдук кылуучу позицияны ээлеп, 4 класска жана 7 отрядга жана 11 урууга таандык 28 тур жана ар турдуулук менен керсетулген. Эц бай керсетулген класстар Volvox жана Chlorococcal болуп саналат. Изилденген суу сактагычтарда тукумдун екулдеру кецири таралган: Chlamydomonas
(Ch.elliptica, Ch.reinhardii, Ch. monadina); Ttrastrum (Т. glabrum, T.minimum); Palmellocystis (P. microscapika, P.planctonica); Oocystis (O. solitaria, O. lacustris, O. crassa); Ankistrodesmus (A.acicularis, A.arcuatus, A. densis); Coelastrum (C. microporum, C. reticulatum); Scenedesmus (S. Bijugatus, S. gaudricauda) ж.б.
Ошентип, саркынды суулар кeлмeнYн бYткYл узундугу боюнча биофильтрлердин ролун аткарган жогорку суу eсYмдYктeрYHYн, жип сымал макрофиттYY жана микрофиттYY балырлардын кальщ eсYндYлeрY аркылуу eтYп, цианобактериялардын концорциумун тYЗYшeт.
Колдонулган адабияттардын тизмеси
1. Васигов Т., Шоякубов Р.Ш. Влияние загрязнения водоемов на развитие и распределение водорослей бассейна реки Сыр-Дарьи. // Мат. конф. по низшим раст. Закавк. Баку: Эпи. 1979. - С. 12.
2. Винберг Г.Г., Остапеня П.В., Сивко Т.П., Левина Р.И. Биологические пруды в практике очистки сточных вод. Минск: Белорусь, 1966.
3. Голлербах М.М. Современная альгология и ее основные задачи. Вестник АН СССР, №2, 1962. - С. 5-7.
4. Голлербах М.М., Косинская Е.К., Полянский В.И. Синезеленые водоросли. Определитель пресноводных водорослей СССР, вып. 2, Советская наука, М.: 1953.
5. Гусева К.А. Методика учета фитопланктона // Тр. инст. биол. водохран. АН СССР, 1959, т. 2, вып. 5. - С. 44-51.
6. Догадина Т.В. Альгофлора водоемов очистных сооружений и ее роль в очистке стоков. Автореф. дис. канд. биол. наук. - Киев: 1970.-17 с.
7. Еленкин А.А. Синезеленые водоросли СССР: О ценозах синезеленых водорослей. Общая часть М. -Л.: Изд-во АН СССР, 1936 а.- 480 с.
8. Еленкин А.А. Синезеленые водоросли СССР. Специальная часть 1. Изд. АН СССР, М. -Л., 1936-1938-1949. - 221 с.
9. Еленкин А.А. Синезеленые водоросли СССР. Специальная часть , вып.2. Изд. АН СССР, 1949. -492 с.
10. Сопрунова О.Б.//Электронный журнал "ИССЛЕДОВАНО В РОССИИ"/ 2005г.
11. Жалал-Абад, Ош областтарынын аймактарындагы ичилYYЧY жана чарбалык максатта колдонулуучу сууларды гидрохимиялык изилдeeлeр (Кeк-Арт дарыясынын, "Чабак булак" булагынын, Кара -Кулжа дарыясынын куймасы болгон ^к -Жар суусунун мисалында) / А. СYЙYнбекова, Ж. Д. Абдуллаева, А. С. БeрYева [et al.] // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - No. 1-2. - P. 97-104. - DOI: 10.52754/16947452_2021_1_2_97. - EDN: OIVNCZ.
12. Ильинский А.Л. Влияние цветности и мутности воды на фотосинтез водорослей // Тр. инст. биологии внутренних вод АН СССР, вып. 11 (14), 1966. - С.18-24.
