CC BY
14УДК. 624.19:625.42
TOSHKENT METROPOLITENIDA ELEKTR HARAKAT TARKIBINING
ISHONCHLILIGI, UZLUKSIZLIGI VA XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH
Abdurahmanov Nodirjon Tursunbayevich O'zbekiston Respublikasi Transport vazirligi huzuridagi o'zining temir yo'llariga ega bo'lgan yuridik shaxslarning temir yo'l transporti xodimlari malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash markazi , O'quv ishlari bo'yicha
direktor o'rinbosari.+998906577500, malakamarkazi@mail.ru
Аnnotatsiya. Ushbu maqolada Toshkent metropolitening Harakatlanuvchi tarkib xizmatining elektr harakat tarkibi ishonchliligi, uzluksizligi va xavfsizligini ta'minlash masalalari taxlil etilgan.
Аннотация. В данной статье представлен анализ обеспечение надежности, непрерывности и безопасности электрического подвижного состава Службы подвижного состава Ташкентского метрополитена.
Annotation. This article presents an analysis of ensuring the reliability, continuity and safety of the electric rolling stock of the Rolling Stock Service of the Tashkent subway.
Калит сузлар: metropoliten, elektr harakat tarkibi, ishonchlilik, harakat xavfsizligi.
Ключевые слова: метрополитен, электрический подвижной состав, надежность, безопасность движения.
Keywords: subway, electric rolling stock, reliability, movement safety.
Toshkent metropolitenida elektr harakat tarkibining barqarorligi, uzluksizligi va
xavfsizligini ta'minlash.
Muammoning dolzarbligi
Shahar transport tizimida yo'lovchilarni ommaviy tashishga mo'ljallangan Toshkent metropoliteni alohida ahamiyatga ega.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Toshkent metropoliteni faoliyatining samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarorida Metropoliten faoliyati samaradorligini oshirishning asosiy yo'nalishlaridan biri etib metropolitenda xavfsizlik tizimini takomillashtirish orqali yo'lovchilar va harakat xavfsizligi darajasini oshirish belgilangan[1]. Metropolitenda Elektr harakat tarkibining (EHT) vazifasi-harakat xavfsizligini so'zsiz ta'minlagan holda yo'lovchilarni tashish. Metropolitenning barqarorligi, uzluksizligi, xavfsizligi va samaradorligi EHTning holatiga bog'liq.
Metropolitenda harakatlanishning intensivligini oshirish elektr harakat tarkibiga bo'lgan talabni ortishiga olib keladi va uning ishonchliligini ta'minlash asosiy vazifadir [2].
EHTni yaxshi holatda saqlash, unga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash zarur qurilmalar, moslamalar va jihozlar bilan ta'minlangan elektrdepolar tomonidan amalga oshiriladi. Ular birgalikda Toshkent metropolitenining harakatlanuvchi tarkibi xizmatini tashkil qiladi.
Harakatlanuvchi tarkib xizmati-barcha elektrdepolarni operativ va texnik boshqaruvni amalga oshiradi.
Elektrdepo-bir yoki bir nechta metro liniyalarida poyezd va poyezddan tashqari ishlarni bajarish uchun ajratilgan vagonlar parkiga, shuningdek, EHTni ta'mirlash va texnik xizmat ko'rsatish uchun zarur texnik vositalarga ega bo'lgan korxona. Vagonlarni texnik ko'rikdan o'tkazish punktlari va lokomotiv brigadalarining liniya punktlari elektr deposining bo'linmalari hisoblanadi.
Elektrdepoga quyidagi funktsiyalar yuklangan:
- yo'lovchi va xo'jalik poyezdlari uchun harakatlanuvchi tarkibni poyezdlar harakati jadvaliga muvofiq o'z vaqtida berish;
- lokomotiv brigadalari tomonidan poezdlarga texnik xizmat ko'rsatishni tashkil etish;
- poyezdlar harakati xavfsizligini ta'minlash;
- vagonlarga texnik xizmat ko'rsatishni o'z vaqtida bajarish.
Ushbu vazifalarni bajarish uchun elektr deposida ishlab chiqarish binolari va inshootlari, texnologik va yuk tashish uskunalari, ehtiyot qismlar va materiallar, shuningdek, unga xizmat ko'rsatuvchi xodimlar mavjud.
Elektrdeponi ekspluatatsiya qilish bo'limi poyezdlarning o'z vaqtida berilishini va ularga liniyada texnik xizmat ko'rsatishni, shuningdek, poyezdlarning liniyada va elektrdepoda harakatlarini ta'minlaydi. Ekspluatatsiya qilish bo'limi xodimlari tarkibiga mashinist-instruktorlar, mashinistlar va ularning yordamchilari, elektrdepo navbatchilari, chiziqli punktlar operatorlari kiradi. Sexni elektr deposi boshlig'ining ekspluatatsiya bo'yicha o'rinbosari boshqaradi [2].
Elektrdepo boshlig'ining ta'mirlash bo'yicha o'rinbosari boshchiligidagi ta'mirlash bo'limi EHTga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash bo'yicha tegishli ishlarni amalga oshiradi. Ta'mirlash sexi har bir uchastkada alohida-alohida katta ustalar rahbarligida yaxlit brigadaning ish joylari, yuk ko'taruvchi ta'mirlash va poezdlarni avtomatlashtirish qurilmalari, shuningdek, moddiy-texnik ta'minot guruhidan iborat.
Metropolitenning barcha bo'g'inlari va bo'linmalarining ishi "Metropolitenning texnik foydalanish qoidalari" (TFQ), "Metropolitenning signalizasiya bo'yicha yo'riqnomasi" va "Poezdlar harakati va metroda manyovr ishlari bo'yicha yo'riqnoma" bilan belgilanadi.
Metropolitenning EHTni ta'mirlash va ishlatish bo'yicha asosiy buyruqlari va ko'rsatmalari uzoq vaqt davomida unga texnik xizmat ko'rsatish va xizmat ko'rsatishning muayyan tartibini belgilaydigan hujjatlarni o'z ichiga oladi. Asosiy buyruqlar va yo'riqnomalar harakat xavfsizligini ta'minlashni tashkil etishni, harakatlanuvchi tarkibga texnik xizmat ko'rsatish tizimini, ularni amalga oshirish turlari va muddatlarini, kapital ta'mirlash ishlarini, harakat tarkibini kuzgi va bahorgi komissiya tekshiruvlarini belgilaydi.
Harakat xavfsizligi - odamlarning shikastlanishi, transport vositalarining shikastlanishi va tashish paytida harakatning buzilishini istisno qiladigan sharoitlarni yaratish tizimi.
Metropolitenda poyezdlar harakati xavfsizligini ta'minlashning asosiy vositalari -yo'l va harakat tarkibini to'g'ri saqlash, metropolitenni ishlatish va ta'mirlash faoliyatini tartibga soluvchi asosiy buyruqlar, yo'riqnomalar va boshqa hujjatlarga, lavozim yo'riqnomalariga qat'iy rioya qilish, shuningdek, yangi texnologiyalarni joriy etish, EHT nosozliklarini aniqlash, uning ishonchliligini oshirish uchun diagnostika vositalarini o'z ichiga oladi.
Metropolitenda poyezdlar harakati xavfsizligi holatining kunlik monitoringi va yo'riqnomalar buzilishining oldini olish maqsadida Ichki audit boshqarmasi (AB) tashkil etilgan. Ushbu boshqarmaga poezdlar harakati xavfsizligi bo'yicha auditorlar kiradi, ulardan biri EHT (ABT) uchun j avobgardir.
EHTning ishonchliligi, uzluksizligi va xavfsizligini ta'minlash.
Metropolitenning harakatlanuvchi tarkibining ishonchliligi murakkab xususiyat bo'lib, u uskunaning konstruktiv xususiyatlariga va uning ishlash shartlariga qarab buzilmaslik, chidamlilik, texnik xizmat ko'rsatish, xavfsizlik kabi xususiyatlarning kombinatsiyasi bilan tavsiflanadi va shu bilan birga harakatlanuvchi tarkibni ekspluatatsiya qilish jarayonining eng muhim ko'rsatkichlaridan biri hisoblanadi.
Harakatlanuvchi tarkibning ishonchliligi - bu uning belgilangan funktsiyalarni bajarish qobiliyati, ishlash ko'rsatkichlarini talab qilinadigan vaqt oralig'ida yoki belgilangan masofada belgilangan chegaralarda saqlash [4].
Poezdlar harakatining xavfsizligi ko'p jihatdan harakatlanuvchi tarkibning agregatlari va qismlarining ishonchliligiga bog'liq. Harakatlanuvchi tarkibning ishonchliligi - bu uning belgilangan funktsiyalarni bajarish qobiliyati, ishlash ko'rsatkichlarini talab qilinadigan vaqt oralig'ida yoki belgilangan masofada belgilangan chegaralarda saqlash (1-rasm).
Uzluksizlik - EHTni ma'lum vaqt yoki masofa davomida doimiy ravishda soz holatini saqlab turish xususiyati.
Ta'mirlanish qobiliyati- EHT buzilganda yoki uning tarkibiy qismlariga zarar yetkanda ish holatini tiklashga moslashuvidan iborat bo'lgan xususiyat.
Chidamlilik- EHTni ish boshlagandan to ekspluatasiyadan chiqarilgangacha doimiy ravishda ish qobiliyatini saqlab turish xususiyati.
Saqlanuvchanlik- EHTni saqlash va tashish muddati davomida ish qobiliyatini saqlab turish xususiyati.
Omon qolish- alohida funktsional birliklar shikastlangan taqdirda EHTnining asosiy funksiyalarini saqlab qolish xususiyati.
Buzilish- ishlashning to'liq yoki qisman yo'qolishidan iborat hodisa.
Nosozlik- o'z-o'zidan tiklanadigan nosozlik yoki operatorning kichik aralashuvi bilan bartaraf etilgan yagona nosozlik.
Buzilmaslik davri- EHTning buzilishigacha ishlash muddatini o'lchash uchun qabul qilingan qiymat (vaqt yoki masofa).
Texnik manba- ish boshlanishidan chegaralangan holatning boshlanishigacha bo'lgan ish
vaqti.
Xizmat muddati— ish boshlanishidan cheklovchi holatning boshlanishiga qadar kalendar davomiyligi.
Nosozliklilarga chidamlilik-EHTning bir yoki bir nechta tarkibiy qismlari ishlamay qolgandan keyin o'zining ishlashini saqlab qolish xususiyati.
Nosozliklilarda xavfsizlik- EHTning bir yoki bir nechta tarkibiy qismlari ishlamay qolgan taqdirda, odamlar, atrof-muhit yoki mulk uchun xavf tug'dirmaydigan ish rejimiga o'tish.
EHTlarni ishga tushirilgandan boshlab va ular inventarizatsiyadan chiqarilgunga qadar ishonchliligi, uzluksizligi va xavfsizligini ta'minlash uchun ularga profilaktik texnik xizmat ko'rsatishni tashkil etuvchi turli hajmdagi ta'mirlash ishlari va tekshirishlarning bir xil takrorlanuvchi tizimi joriy etilgan.
Harakatlanuvchi tarkibning ishonchliligi nafaqat to'g'ri loyihalash va hisoblash, aniq ishlab chiqarish va yig'ish, balki ko'p jihatdan oqilona foydalanish, texnik xizmat ko'rsatish va o'z vaqtida va sifatli ta'mirlash bilan ta'minlanadi [3].
1-rasm. EHTning ishonchlilik xususiyatlari
EHT ga rejalashtirilgan texnik xizmat ko'rsatishdan tashqari, rejadan tashqari ham mavjud bo'lib, unda vagonlarni ta'mirlash va tekshirish zarurat tug'ilganda amalga oshiriladi.
EHTga texnik xizmat ko'rsatishning rejadan tashqari va tasodifiy turlari.
Rejali profilaktik ta'mirlashga qo'yish muddatidan oldin EHT uskunasi ishdan chiqqan hollarda, ta'mirlash- jadvalidan tashqari amalga oshiriladi.
Poezdning liniyadagi ishlashi paytidagi nosozliklar yoki ular yo'lda aniqlangan taqdirda, ushbu poezd rejadan tashqari depoga yuboriladi, bu erda nosozlik xarakteri aniqlanadi va imkon qadar tezroq bartaraf etiladi.
EHT tasodifiy to'xtab qolishi nosozliklarni bartaraf etish, nosozliklarni murakkabligiga, uni bartaraf etish uchun zarur bo'lgan ehtiyot qismlar, materiallar va texnologik jihozlarning mavjudligiga, shuningdek, ta'mirlash maydonchalari va bo'limlarining ish hajmiga bog'liq. Tasodifiy ta'mirlash EHTning rejalashtirilgan texnik xizmat ko'rsatish turidagi ehtiyot qismlar va materiallar sonidan foydalangan holda amalga oshiriladi, bu esa ushbu nosozlikni tezda bartaraf etishga imkon beradi.
Harakatlanuvchi tarkibda nosozlik bir xil, takroran sodir bo'lgan hollarda, elektr deposi rahbariyati ushbu holat bo'yicha elektr deposining butun parkini bir martalik tekshiruvini tashkillashtiradi.
Elektr depoda profilaktika ishlarini olib borish uchun harakatlanuvchi tarkib xizmati vakillari va kerak bo'lganda ishlab chiqaruvchilar bilan birgalikda ushbu holatlarni tahlil qiladilar va kelajakda ularning paydo bo'lishiga yo'l qo'ymaslik choralarini ishlab chiqish to'g'risidagi dalolatnoma tuzadilar.
Poyezdlar harakati xavfsizligi darajasini oshirish uchun lokomotiv brigadalarining hisobotlari va elektrodepo rahbariyatiga taqdim etilgan ta'mirlash xodimlarining hisobotlari asosida nosozlik holatlari tahlil etiladi. Shu bilan birga, elektr deposining ishlab chiqarish-texnik bo'limi muhandislari - har biri o'ziga xos turdagi vagon uskunalari: mexanik, pnevmatik, elektr, poezdlarni avtomatlashtirish moslamalari, motor va g'ildirak qurilmalari, ta'mirlash va foydalanish vakillari bilan birgalikda ushbu holatlarni paydo bo'lish sababini aniqlaydi. Lokomotiv brigadalarining liniyadagi noto'g'ri harakatlari holatlari to'g'ridan-to'g'ri elektr deposining ekspluatatsiya bo'limida ko'rib chiqiladi.
Elektr deposining barcha bo'linmalarida poyezdlar harakati xavfsizligi holati ustidan kundalik nazorat tashkil etiladi. Ekspluatatsiya sexida instruktor mashinistlar tomonidan lokomotiv brigadalari o'z mehnat vazifalari va metroning ekspluatatsion faoliyatini tartibga soluvchi ko'rsatmalarga rioya etilishini doimiy nazorat qiladi. Depoda mashinistlar bilan muntazam ravishda o'tkaziladigan turli xil texnik tayyorgarlik, malakali ko'rsatmalar, imtihon sinovlari va favqulodda o'yinlar lokomotiv brigadalariga kerakli qarorlarni to'g'ri qabul qilishga va ular uchun noodatiy ish sharoitida harakatlarni bajarishga yordam beradi.
Ta'mirlash ustaxonasida poyezdlar harakati xavfsizligi holati ustidan nazoratni ta'minlash maqsadida har bir poyezdni depodan liniyaga chiqarishdan oldin hamda texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash ishlari olib borilgandan so'ng bosqichma-bosqich tekshirishlar tashkillashtiriladi.
Buzilish va nosozliklar xaqidagi ma'lumotlarini yig'ish, taxlil qilish.
Buzilishlar, nosozliklar xaqidagi ma'lumotlarini to'plash va qayta ishlashda statistik usuldan foydalanamiz, xar bir EHT bo'yicha aniq ma'lumotlar bazasini shakillashtiramiz. Ma'lumotlar bazasiga EHTning harakat vaqtida agregatlari,qismlari,detallarida sodir bo'lgan buzilishlar, nosozliklar kiritib boriladi.
Ma'lumotlar bazasida buzilishlar va nosozliklar klassifikatsiya qilinadi.
2-jadval
Harakat vaqtida sodir bo'lgan buzilishlarni hisobga olish jadvali.
EHTning vagoni rusumi №
Sana
vaqt
Mashinist F.I.Sh
Hodisa
sodir
bo'lgan
liniya,
yo'l,
stansiya
belgisi
Ikm)_
Buzilishlar, nosozliklar turi.
Elektr apparat
soni nomi
Mexanik jihoz
soni nomi
Pnevmatik jihoz
soni nomi
Inson omili
Tashqi omil
xxx
xxx
xxxxxxxx
xxxxx
x
x
x
x
x
x
x
x
3-jadval
Harakat vaqtida sodir bo'lgan buzilishlarni hisobga olishni oylik yig'ma jadvali. _,__20 y._
T.r. EHTning vagoni rusumi EHTning vagoni № Buzilishlar, nosozliklar soni
Elektr Mexanik Pnevmatik Inson omili Tashqi omil jami
1. XXXXXXXXX XXXXXX
2.
4-jadval
Harakat vaqtida sodir bo'lgan buzilishlarni hisobga olishni yillik yig'ma jadvali.
_,_, 20 y._
T.r EHTning Buzilishlar, nosozliklar soni
. EHTning vagoni Elekt Mexani Pnevmati Inso jam
vagoni rusumi № r k k n Tashq i
omili i omil
1. XXXXXXXX X XXXXXX
2.
Ma'lumotlar bazasiga asoslanib EHTning "Buzilmaslik davri"- buzilishigacha ishlash muddatini o'lchash uchun qabul qilingan qiymat (vaqt yoki masofa) aniqlanadi.
"Buzilmaslik davri" qiymati asosida EHT ishlashining to'liq yoki qisman yo'qolishi hodisasining ehtimoli aniqlanadi[4].
Metro transport vositalarining ishlamay qolishi to'g'risidagi ma'lumotlarga asoslanib, omon qolish tahlili nazariyasiga asoslanib, metro quyi tizimlarining ishonchliligini tahlil qilish usuli ishlab chiqiladi. Nosozlik ma'lumotlarini filtrlash, tasniflash va qayta ishlash orqali har bir quyi tizim uchun nosozliklar soni va nosozliklar orasidagi o'rtacha vaqt olinadi. Natijada nosozlik darajasi quyidagi tartibda oshgan: yordamchi tizimlar, tortish tizimi, harakat moslamalari, tormoz tizimi va nazorat qilish va diagnostika tizimlari. Malumotlar bazasi yordamida har bir quyi tizim uchun optimal nosozliklarni taqsimlash modeli aniqlandi. Kundalik texnik xizmat ko'rsatishda EHTning qaysi qisimlariga alohida etibor qaratishimiz belgilanadi, bu esa quyi tizimdagi nosozliklarni sezilarli darajada kamaytiradi.
XULOSA
Toshkent metropolitenida yangi liniyalarni qurilishi va murakkablashishi bilan EHTning ishonchliligi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi.EHT ishonchliligi tahlili Toshkent metropoliteninig uzoq muddatli rivojlanishi asosidir.
Vaqt va imkoniyatlar cheklanganligi sababli, ushbu maqolada faqat EHTning ishonchliligi mavzusiga qaratilgan.Nosozlikning aniq sababini topish uchun muayyan komponentlarning ishonchliligini tahlili va buzilish darajasini kamaytirish uchun poezdlarga texnik xizmat ko'rsatish bo'yicha tavsiyalar berish kelgusida ko'rib chiqiladi.
ADABIYOTLAR:
1. О^Ье^Шп Respublikasi Prezidentining qarori "Toshkent metropoliteni faoliyatining samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida" Toshkent sh., 2021-УП 16-oktabr, PQ-5260-son.
2. Э. М. Добровольская. Электропоезда метрополитена. Москва, «Транспорт»,
2003 г.
3. Рябинин И. А. Надежность и безопасность структурно-сложных систем. СПб.: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2007 г., 278 с.
4. В. В. Пигунов. Надежность подвижного состава железнодорожного транспорта. Беларусь, БелГУТ, 2016. - 202 с.
