CC BY
163
г
v.
Djuraev Dusmurod Uralovich,
O'zbekiston davlat jahon tillari univtrsiteti, AL-412104512 loyiha rahbari, DSc, dotsent
TOPONIMIK NOMLARNI STANDARTLASHTIRISH JARAYONIDA GEOGRAFIK ATAMALARNING QOLLANILISHIXUSUSIYATLARI
UO'K: 912.4(075)
DJURA YEV D. U. TOPONIMIK NOMLARNI STANDARTLASHTIRISH JARA YONIDA GEOGRAFIK ATAMALARNING QO LLANILISHI XUSUSIYATLARI
Maqolada toponomik nomlarning sohada o'rganilishi turli usullar va vositalar bilan amalga oshirilishi yoritiladi. Geografik nomlarni to'plash nafaqat standartlashtirish va kartografiya maqsadlarida, balki toponimika yo'nalishi talabalari balki ijtimoiy tilshunoslik hamda tarixga ixtisoslashgan yo'nalishlar olimlari uchun ham qimmatlidir. Sohada toponimlarning aniqlanishi kartografiya va hujjatlashtirishda toponimlardan foydalanishga ruxsat berish to'g'risida qaror qabul qilish uchun asos bo'lishi mazkur nomlarga objektiv yondashish zarurligini bildiradi. Shuningdek asarda toponomik nomlarni shakllantirish bilan birga ularni arxivlashtirish, toponimlarni qayd etish milliy madaniyatning muhim manbasiga aylanib borayotganligi tahlil qilinadi.
Tayanch so'z va tushunchalarlar: toponimik nomlar, geografik ob'ektlar, talablar, standartlashtirish, kartografiya, nomlarni shakllantirish, tarixiy joylar, soha.
ДЖУРАЕВ Д.У. ОСОБЕННОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ГЕОГРАФИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В ПРОЦЕССЕ СТАНДАРТИЗАЦИИ ТОПОНИМИЧЕСКИХ НАЗВАНИЙ
В статье анализируется изучение топонимических названий в полевых условиях разными способами и средствами. Коллекция географических названий представляет ценность не только для целей стандартизации и картографии, но и для студентов, изучающих топонимию, и ученых, специализирующихся в области социальной лингвистики и истории. Выявление топонимов в полевых условиях является основанием для принятия решения о разрешении использования топонимов в картографии и документации, что требует необходимого объективного подхода к этим названиям. Также, анализируется формирование топонимических названий, их архивирование, регистрация топонимов становится важным источником национальной культуры.
Ключевые слова и понятия: топонимические названия, географические объекты, требования, стандартизация, картография, исторические места, поле.
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)
DJURAEV D.U. FEATURES OF THE USE OF GEOGRAPHICAL TERMS IN THE PROCESS OF STANDARDIZATION OF TOPONIMICAL NAMES
The article tells about the study of toponymic names in the field in various ways and means. The collection of place names is valuable not only for the purposes of standardization and cartography, but also for students of toponymy and scholars specializing in social linguistics and history. The article tells about the study of toponymic names in the field in various ways and means. The collection of place names is valuable not only for the purposes of standardization and cartography, but also for students of toponymy and scholars specializing in social linguistics and history. Identification of toponyms in the field is the basis for making a decision to allow the use of toponyms in cartography and documentation, which means that an objective approach to these names is needed. It also analyzes the formation of toponymic names, as well as their archiving, the registration of toponyms becomes an important source of national culture.
Key words and concepts: toponymic names, geographical objects, requirements, standardization, cartography, name formation, historical places, field.
Kirish. Joy nomlari bizning ongimizga kundalik diqqatga sazovor joylar, mahalliy yoki milliy tarixning ajralmas qismlari sifatida, hamda qiziqarli narsalarni aytib berish uchun alohida narsaga ega bo'lgan joylar sifatida saqlanib qolgan. Kartograf yoki geografik axborot tizimlari mutaxassisi uchun joy nomlari georeferentsiyada muhim element hisoblanadi. Asosan insonlar uchun geografik nomlar aniq aloqa vositasi yoki noaniqlik va tushunmovchilik manbai bo'lishi mumkin. Noaniqliklarga yo'l qo'ymaslik uchun esa geografik nomlarni va ularni qo'llashni standartlashtirish zarur. Ushbu sababli geografik nomlarni standartlashtirishda foydalaniladigan terminologiyani tizimli ravishda yetkazish o'zaro tushunishning muhim asosidir.
1984 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti «Lug'at, № 330: Geografik nomlarni standartlashtirishda foydalaniladigan texnik terminologiya»1 nomli asarni nashrdan chiqardi. Keyinchalik toponimik terminologiya bo'yicha ishchi guruh tomonidan bir qator aniqliklar kiritilib, ta'riflar qo'shildi. Turli til guruhlari mutaxassislari yangi, inglizcha matnni tarjima qilishdi. Undan tashqari ba'zi til versiyalari ham nashr etildi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan 2002 yilda nashr etilgan yangi ko'p tilli «Geografik nomlarni standartlashtirish atamalarining lug'ati» olti tilli formatda mavjud. Ishchi guruh atamalardan foydalanish monitoringini davom ettiradi va Glossariyning yangilangan va o'zgartirilgan versiyalarini tayyorlaydi.
1 Glossary, No. 330: Technical Terminology Employed in the Standardization of Geographical Names) (ST/CS/ SER.F/330).
Shuningdek, O'zbekiston davlat jahon tillari universitetida davlat ilmiy-texnika dasturlari doirasida bajarilishi 2021-2022 yillarga mo'ljallangan AL-412104512 - raqamli "O'zbekiston geografik obyektlari uchun ko'p tilli elektron lug'at yaratish" mavzusidagi amaliy loyiha doirasida bir guruh olimlar ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Loyihaning hal etilishi natijasida ekoturizm talabiga javob beradigan ziyoratgoh, qo'riqxona, qadimiy g'orlar, sharsharalar, arxeologik yodgorliklar nomlari haqidagi ma'lumotlarni yig'ish, viloyatlar kesimida aniqlash va tizimlashtirish, geografik nomlar asosida turizm yo'nalishlari tizimini ishlab chiqishga erishiladi. O'zbekiston geografik ob'ektlari uchun ko'p tilli (18 tildagi - o'zbek, ingliz, nemis, frantsuz, ispan, rus, xitoy, koreys, yapon, turk, arab, fors, hind, indonez, malay, italyan, grek, golland) elekron lug'atni yaratish loyihasi nafaqat O'zbekiston respublikasi, balki Markaziy Osiyo, MDH davlatlari, hamda o'lkamiz tabiati, geografik ob'ektlari bilan qiziquvchi xorijiy turistlarga, vatanimizdagi barcha aholi guruhi (zamonaviy texnika vositalarini egallagan) uchun zarur muammolarni ham hal etishga xizmat qiladi.
Mazkur ko'p tilli lug'at OTMlarning (asosan geografik yo'nalishdagi) saytiga subdomen qilib joylashtiriladi hamda Moodle platformasida foydalanish imkoniyati mavjud bo'ladi. Shuningdek, mazkur elektron lug'atning 3D versiyasi ishlab chiqiladi. OOOKlarning internet servislariga O'zbekistonning geografik ob'ektlariga oid terminologiyani o'qitish metodikasi ingliz va rus tillarida tavsiya etiladi. O'zbekistonning geografik ob'ektlariga oid terminologiyani o'qitish metodikasi bo'yicha Vebinar darslar tashkil etiladi va mazkur darslarning videolarini translyatsiya
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)
qilish imkoniyatiga ega bo'linadi. Yaratilishi kutilayotgan elektron lug'atdan OTMlarining geografik ta'lim yo'nalishi, professional ta'lim va umumiy o'rta ta'limda foydalanish mumkin. Jumladan, yaratiladigan elektron lug'atdan respublika OTMlarining Geografiya, Gidrogeologiya va muhandislik geologiyasi, Neft va gaz ishi (faoliyat turlari bo'yicha), Bino va inshootlar qurilishi (neft-gazni qayta ishlash sanoati ob'ektlari), Turizm (faoliyat yo'nalishlari bo'yicha) yo'nalishlari talabalarini o'qitishda foydalaniladi. Professional ta'limda "Tabiiy fanlar" sohasining Geofizika, Geologiya, Gidrologiya hamda "Muhandislik ishi" ta'lim sohasidagi yo'nalishlarda foydalaniladi. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida "Geografiya va iqtisod" fanlarini o'qitishda mazkur lug'atdan foydalanish imkoniyati yaratiladi. OTMlarining kunduzgi, kechki va sirtqi ta'lim shakllarida xorijiy tillarni o'qitishda foydalaniladi.
Mamlakatimizdagi geografik ob'ektlar nomlarining kelib chiqishi, izohi va ularni shakllantiruvchi geografik terminlar bo'yicha ma'lumotlar bazasi shakllantiriladi. O'zbekiston toponimlarining tabiiy geografik xususiyatlari, joy nomlarining shakllanishida tabiiy geografik terminlarning roli aniqlanadi. Geografik lingvistika ilmiy yo'nalishi asoslanadi, uning ob'ekti, predmeti, maqsadi va vazifalari aniqlanadi. Geografik nomlarni hosil qilgan topoterminlarning indikatorlik, abstraktlilik, negativlik, tarqoq va zich tarqalish qonuniyatlari aniqlanadi. Har bir geografik ob'ektning nomi izohlar bilan tushuntiriladi.
O'zbekiston geografik ob'ektlarining etimologiyasi o'rganiladi va elektron lug'atda animatsiya shaklida namoyish etilishi rejalashtirilgan. Mamlakatimizdagi geografik ob'ektlar nomlarining kelib chiqishi, izohi va ularni shakllantiruvchi geografik terminlar bo'yicha ma'lumotlar bazasi shakllantiriladi. O'zbekiston toponimlarining tabiiy geografik xususiyatlari, joylar nomlarining shakllanishida tabiiy geografik terminlarning roli aniqlanadi. Geografik lingvistika ilmiy yo'nalishi asoslanadi, uning ob'ekti, predmeti, maqsadi va vazifalari aniqlanadi. Geografik nomlarni hosil qilgan topoterminlarning indikatorlik, abstraktlilik, negativlik, tarqoq va zich tarqalish qonuniyatlari aniqlanadi. Har bir geografik ob'ektning nomiga izoh yoziladi1.
1 Djurayev D.U. Creation of a multilingual electronic dictionary of geographical terms for standardization of toponymic names of the republik of Uzbekistan, South Asian Journal of Marketing & Management Research (SAJMMR), Vol. 12, Issue 1-2, January-February 2022.
Elektron lug'atning tuzilmasi va mazmuni lug'at yaratish tamoyillariga mos holda ilmiylik, muammoviylik, ko'rgazmalilik, onglilik, ta'lim oluvchining mustaqilligi va faolligini ta'minlashi, fan, texnika va texnologiyalarning so'nggi yutuqlarini hisobga olishi, foydalanishda o'qitishning tizimliligi va ketma-ketligi, ta'lim oluvchilarning chuqur fikrlash, xotirada saqlash kabi qobiliyatlarini rivojlantirishi, lug'atdan foydalanishning rivojlantiruvchi va tarbiyaviy funktsiyalarini bajarishi, o'quv faoliyatining izlash, yig'ish, saqlash, tahlil, ishlov berish kabi ko'rinishlarini hamda hisoblashlarni, loyihalash va konstruktsiyalashni, axborotli ishlov berishni avtomatlashtirishni ko'zda tutishi, kelajakdagi kasbiy faoliyatiga bog'liq holda virtual muhitda tayyorlash vazifalari amalga oshiriladi.
Bajariladigan tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati uning zamon talablari asosida raqamli iqtisod talablariga javob berishi, mobil ilovalarini ishlab chiqish va ommaviy foydalanish uchun taqdim etish zarurati bilan ham belgilanadi.
Mavzuning dolzarbligi. Geografik nomlarning qo'llanilishi va ma'nosi, shuningdek, yozma shakllari, ayniqsa, bir nechta tillar ishtirok etgan hollarda uni diqqat bilan o'rganishni talab qiladi. Shu yo'nalishda olib boriladigan ilmiy-tadqiqot ishlariga quyidagilar kiradi: toponimlarga oid dala va boshqa hisobotlarni baholash; hududiy va mahalliy qo'mitalar tomonidan olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlari bo'yicha hisobotlarni o'rganish; ma'lumot beruvchilar tomonidan mahalliy aholidan olingan ma'lumotlarni tekshirish; keyingi qarorlar qabul qilish uchun mas'ul tashkilotlarga taqdim etiladigan keng qamrovli hisobotni tayyorlash.
Sohada toponimlarning aniqlanishi kartografiya va hujjatlashtirishda toponimlardan foydalanishga ruxsat berish to'g'risida qaror qabul qilish uchun asos bo'ladi. Bundan tashqari, mahalliy nomlarni aniqlash (ehtimol, ilgari faqat og'zaki ijodda mavjud bo'lgan) tufayli mahalliy aholi tomonidan to'plangan muhim bilim va mintaqa tarixiy merosining bir qismi saqlanib qolganligi bilan izohlanadi. Shuningdek sohada joy nomlarini o'rganish kundalik nutqida mahalliy nomlarni muntazam ravishda ishlatadigan maxsus tanlangan informatorlardan so'rov o'tkazish orqali toponimik ma'lumotlarni to'plashni nazarda tutadi. Bundan tashqari, u topilgan ismlarning yozma shakllarini, xususan, belgilarda yoki mahalliy hujjatlarda o'rganishni o'z ichiga oladi. Yuqori malakali mutaxassislar tomonidan olib borilgan dala tadqiqotlari geografik nomlarning mahalliy
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)
qo'llanilishi va ularni qo'llash bo'yicha ma'lumot olishning ideal usuli hisoblanadi.
Darvoqe, ba'zi toponimik ma'lumotlarni, ayniqsa, lingvistik ma'lumotlarni aniqlashga kelganda, aniq va ishonchli ma'lumotlarni faqat joylarga chiqib, dala tadqiqotlari orqali olish mumkin. Shuni ham ta'kidlash kerakki, dala ishlari belgilangan rasmiy nom va mahalliy aholi tomonidan qo'llaniladigan nom o'rtasidagi farqlarni aniqlashning eng yaxshi usuli hisoblanadi1.
Toponimik dala tadqiqotlari asosan mahalliy aholining joy nomlarini o'z muhiti elementlariga nisbatan qanday ishlatishini aniqlash uchun olib boriladi. Bu jarayon allaqachon xaritada bo'lgan nomlarni aniqlashtirish va ularni qo'llashni, shuningdek, xaritalarda bo'lmagan mahalliy nomlarni to'plashni o'z ichiga oladi. Hudud yoki hududda qolish qisqa (kunning bir qismi) yoki uzoqroq (bir necha kun) bo'lishi mumkin. Hududda qolish muddati topshiriq yoki qabul qilingan topshiriqlarga bog'liq. Agar hududda ikki yoki undan ortiq lingvistik jamoalar mavjud bo'lsa, har bir jamoa tomonidan ishlatiladigan nomlar yozib olinishi kerak. Iloji boricha tadqiqotchi o'sha hududda so'zlashadigan tillarni bilishi yoki tegishli yordam so'rashi kerak bo'ladi. Agar toponimik tadqiqotlar vaqti cheklangan bo'lsa yoki aholi kam yashaydigan joylarda amalga oshirilsa, unda aholini so'rov qilish bo'yicha ish hajmi unchalik katta bo'lmaydi. Faqat bir nechta odam bilan suhbat kerak bo'ladi va ko'p hollarda tadqiqotchi o'zi topa oladigan har bir kishi bilan suhbatlashadi.
Tadqiqotning maqsadi. Milliy nomlarning to'g'ri va xolisona yuritilishini qiziquvchi va nazorat qilib boruvchi tashkilotlarga o'z oldiga qo'yilgan vazifalarni samarali bajarish uchun geodeziyachilar, kartograflar, geograflar, tilshunoslar va boshqa mutaxassislar xizmatlaridan to'liq foydalanish tavsiya etiladi. Shuningdek, bunday xizmatlar ta'lim muassasalarida, davlat xizmatida ishlaydigan va vaqti-vaqti bilan sohada tadqiqot olib boradigan tilshunoslar, geograflar va geologlar tomonidan ko'rsatilishi mumkin. Dala ishi o'quv dasturining bir qismi bo'lgan ba'zi mamlakatlarda o'qitilgan ko'ngilli talabalarni dala tadqiqotiga muvaffaqiyatli jalb qilish mumkin. Yig'ilgan ma'lumotlarni xavfsiz saqlash uchun esa serverlar va kartograflar xizmatidan foydalanish o'rinli.
Iqtisodiy nuqtai nazardan ko'pchilik toponimlarni tasdiqlangan tamoyillar, strategiyalar va tartiblarga
1 Gulomov P., Mirakmalov M.T. Toponymy and geographical terminology.
muvofiq standartlashtirish maqsadga muvofiqdir. Biroq, toponimni tanlash va qo'llash bilan bog'liq muayyan muammolar mavjud bo'lsa, bunda keng qamrovli tadqiqot talab etiladi. Bu masalalar va ular bilan bog'liq omillar haqida aniq tushunchaga ega bo'lish muhimdir. Standartlashtirish jarayonining zarur elementi xodimlarni baholash va geografik nomlarni normallashtirish va qayta ishlashdir2.
Tadqiqot ishlariga jalb qilingan xodimlar bir qator mumkin bo'lgan protseduralar uchun javobgarligini aniqlab olish muhimdir. Jumladan:
• toponimlar haqida ma'lumotlar to'plash;
• toponimlarni tadqiq qilish va o'rganish va ularni qo'llash;
• standart nomlar va ularning variantlari rasmiy faylini yuritish;
• foydalanuvchilarning keng doirasi o'rtasida standart nomlar haqidagi ma'lumotlarni tarqatish;
• qaror qabul qilish jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan toponimlar bo'yicha hisobotlar va boshqa axborot materiallarni tayyorlash orqali Milliy nomlar qo'mitasiga bevosita yordam ko'rsatish;
• keyingi dala tadqiqotlari uchun ishchi materiallar va ko'rsatmalar tayyorlash va dala ishlari tugagandan so'ng taqdim etilgan ma'lumotlarni tahlil qilish3.
Toponimlar haqidagi tizimlashtirilgan ma'lumotlar kompyuter fayllarida yoki bosma shaklda saqlanishi mumkin. Amaldagi metodologiyalardan qat'iy nazar, ushbu yozuvlarni qayta ishlash va tartibga solish uchun ish vaqtining katta qismi sarflanadi. Standartlashtirish maqsadlariga erishish uchun esa qanday ma'lumotlarni va qay darajada to'plash kerakligini diqqat bilan ko'rib chiqish kerak.
Toponim uchun zarur bo'lgan eng kam yoki eng zarur ma'lumotlar miqdori uning yozma shakli, nomi tegishli bo'lgan geografik ob'ektni aniqlash va xususiyatning joylashuvidir. Biroq, tajriba shuni ko'rsatadiki, har bir toponimni ro'yxatga olish uchun ko'proq ma'lumot berilishi kerak. Foydalanuvchilar qidirayotgan ob'ektni osongina topish, uning nomidan qasddan foydalanish bilan bog'liq tushunmovchiliklardan qochish va ushbu ob'ektga tegishli bo'lgan boshqa nomlar mavjudligidan
2 Khasanov X. From the history of Central Asian place names. T. «Fan». 1965.
3 Helen Kerfoot, «Role of the United Nations in the standardization of geographical names», Lecture Notes, vol. 1, Enschede, Netherlands/Frankfurt am Main, Germany, 10-24 August 2002, pp. 91-102.
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)
xabardor bo'lish uchun etarli ma'lumotga muhtojdir.
Rasmiy nomni yozish uchun zarur bo'lgan optimal ma'lumotlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
• rasmiy nomning yozma shakli;
• hozirgi yoki tarixiy o'tmishda bir xil ob'ekt, joy, hudud bilan bog'liq bo'lgan nomning barcha boshqa ma'lum variantlari;
• bir qator parametrlardan foydalanish orqali nom tegishli geografik ob'ektning joylashuvi va identifikatsiyasi, jumladan:
• ob'ektning ma'muriy okrugda joylashganligi;
• geografik koordinatalar (kenglik va uzunlik) va/yoki topografik (tekis to'rtburchak) koordinatalar;
• berilgan ob'ekt paydo bo'ladigan geografik xaritaning (xaritalarning) standart nashri;
• nomlanayotgan ob'ekt turini (masalan, ko'l, daryo, tepalik, tog', ko'rfaz) aniq ko'rsatuvchi standart izohlovchi atama (ba'zan ob'ektning ko'rsatkichi, sinfi, turi yoki toifasi deb ham yuritiladi)1.
Tadqiqotning ilmiy ahamiyati. Toponimlarni alohida holatda qayd etishda har bir toponim uchun mahalliy miqyosda qo'llaniladigan umumiy atamaga (masalan, "Katta Qo'rg'on"dagi "Qo'rg'on"; "Kichik tepa"dagi "Tepa") alohida e'tibor qaratilishi lozim. Umumiy atama, ko'pincha alohida so'z, ko'pgina geografik nomlarning ajralmas qismi bo'lib, uning elementi sifatida rasmiy nomga kiritilishi kerak. Albatta, ayrim yozma tillarda umumiy atama ismning o'zida bo'lib, bir so'z shaklini hosil qiladi. Tushunmovchiliklarga yo'l qo'ymaslik uchun, agar kerak bo'lsa, bu yozma tilni yaxshi bilmaydigan shaxslarga tushuntirilish mumkin. Mahalliy ma'noda qo'llaniladigan umumiy atamalarning ma'nolari ham, toponimning standart qo'llanilishidan chetga chiqadigan har qanday ma'nolar ham hisobotda qayd etilishi kerak bo'ladi.
Ismning yozma shaklini aniqlash standartlashtirish jarayonining faqat bir qismidir. Nomlar va ular belgilaydigan geografik ob'ektlar o'rtasida bog'liqlikni o'rnatish bir xil darajada muhimdir. Boshqacha qilib aytganda, biz quyidagi savolga javob berishimiz lozim: bu nom qaysi ob'ektga tegishli? Mazkur savolga javob berish esa quyidagi ma'lumotlarni talab qiladi:
1 Glossary, No. 330: Technical Terminology Employed in the Standartization of Geographical Names) (ST/CS/ SER.F/330).
• ushbu nom tegishli joy, ob'ekt yoki hududning joylashishini xolis o>ganish va aniqlash;
• har bir nomlangan ob'ektning o'lchamlarini tavsiflash;
• agar kerak bo'lsa, nomga ega ob'ektlar o'rtasidagi ierarxik munosabatlarni aniqlashtirish.
Arxiv fayllarini yaratish, toponimlarni qayd etish milliy madaniyatning muhim manbasiga aylanib bormoqda. Toponimlar to'plami nafaqat standartlashtirish va kartografiya maqsadlarida, balki toponimika yo'nalishi talabalari, ijtimoiy tilshunoslik va tarixga ixtisoslashgan yo'nalishda ilmiy izlanishlar olib boruvchi olimlar uchun ham qimmatlidir. Yozuvlarning kelajakda saqlanishini ta'minlash uchun materiallarni arxivlashni rejalashtirish va amalga oshirish juda muhimdir.
Toponimik yozuvlarni saqlash uchun oddiy matnni qayta ishlash dasturlari, elektron jadvallar yoki ma'lumotlar bazalaridan foydalanish mumkin. Ishni boshlashdan oldin, tegishli ma'lumotlar maydonlarini, ularni yuklab olish va yangilash dasturlarining qulayligini va kerakli chiqish ma'lumotlarini olish qobiliyatini diqqat bilan tekshirishimiz kerak. Bu barcha kerakli diakritiklarni boshqarish va tegishli ma'lumotlarni saqlash tizimini yaratish uchun samarali dasturiy ta'minotni tanlashga yordam beradi. Tanlangan dasturiy ta'minot ma'lumotlarni kiritishni ta'minlash uchun esa mo'ljallangan raqamli xaritalash tizimlariga mos kelishi tavsiya etiladi2.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining geografik nomlarni standartlashtirish bo'yicha yettinchi konferentsiyasi geografik nomlarni milliy va xalqaro standartlashtirish maqsadlariga erishishda Internet imkoniyatlarini e'tirof etdi. U, shuningdek, mamlakatlarning noyob toponimik merosini asrab-avaylash va milliy standartlashtirilgan nomlaridan xalqaro miqyosda keng foydalanishni barcha vositalar, shu jumladan Internet orqali targ'ib qilish muhimligini qayd etib o4di3.
Kompyuter ma'lumotlar bazalari va internetdagi o'quv kurslari Birlashgan Millatlar Tashkilotining o'quv dasturlariga kiradi. Toponimik ma'lumotlarni saqlash sohasidagi zaruriy ma'lumotlar va misollarni BMTning geografik nomlarni standartlashtirish bo'yicha konferentsiyalarida taqdim etilgan texnik hujjatlarda hamda BMTning geografik
2 Khasanov X. The secret of geographical names. T. «Uzbekistan». 1985.
3 Helen Kerfoot, «Role of the United Nations in the standardization of geographical names», Lecture Notes, vol. 1, Enschede, Netherlands/Frankfurt am Main, Germany, 10-24 August 2002, pp. 91-102.
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)
nomlar bo'yicha ekspertlar guruhi yig'ilishlari materiallaridan topish mumkin.
Xulosalar. AL-412104512 - raqamli "O'zbekiston geografik obyektlari uchun ko'p tilli elektron lug'at yaratish" mavzusidagi amaliy loyiha amalga oshirilishi va natijalarining qo'lga kiritilishi mobaynida Respublikaning tarixiy, madaniy va moddiy boyliklari, sayyohlik imkoniyatlari keng va atroflicha o'rganiladi. Mazkur yo'nalishda ta'lim oluvchi hamda Respublikamiz hududlari bo'ylab sayohat qilish istagida bo'lgan fuqarolarimiz va xorijlik sayyohlar uchun qulay vaqtda va joyda axborotga ega bo'lishlari uchun keng imkoniyatlar yaratiladi.
Kartografiyada nomdan foydalanish katta ahamiyatga ega. Dala tadqiqotchisi ismlarning mahalliy ishlatilishini aniqlab berishi va aniq belgilashi kerak, shuningdek, nomning mahalliy ishlatilishi aniq belgilanmagan holatlarga alohida izoh berilishi lozim. Ushbu ma'lumotlar sohaga mas'ul tashkilot xodimlari va geografik nomlar bo'yicha mas'ul tashkilot uchun tasdiqlangan nomdan foydalanish to'g'risida qaror qabul qilishda katta ahamiyatga ega. Hokimiyat ushbu ma'lumotdan ma'lum bir ob'ektning o'ziga xos chegaralarini mantiqiy tarzda aniqlashda foydalanishi mumkin. Bunday qarorlar xaritalarda nomni qaerga qo'yish kerakligini belgilash uchun va boshqa hollarda nomli ob'ektlarning o'lchamlarini aniq belgilash uchun muhimdir. Mazkur hollarda mantiqiy chegaralar odatda mahalliy foydalanishga mos keladi va agar aniq belgilangan bo'lsa, mahalliy aholi tomonidan qabul qilinadi.
Ob'ektning aniq chegaralarini aniqlash har doim katta ahamiyatga ega bo'lgan. Hozirda bu toponimiklar uchun yanada muhimroq bo'lib qoldi, chunki joy nomlari ma'lumotlar bazasi dasturiy ta'minoti ob'yektlarning geometriyasini, ya'ni ularning raqamli chegaralarini saqlash va ko'rsatish imkonini beradi.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz barcha ma'lumotlar xolis taqdim etilishi kerak degan xulosaga kelishimiz mumkin. Rasmiy nom tanlash bo'yicha qaror qabul qilish tadqiqotchilarning vazifasi emas. Biroq, bu ularni sharh yoki tavsiyalar berish huquqidan mahrum qilmaydi, chunki ularning ma'lum bir sohada mavjudligi sababli, tadqiqotchilar toponimlar va ular bilan bog'liq muayyan muammolar bo'yicha maxsus ma'lumotlarga ega bo'lishi mumkin.
O'zbekiston geografik nomlarining ko'p tilli elekron lug'ati, videoroliklar, slaydlar, buklet va boshqa materiallar nafaqat xorijiy turistlar, balki vatanimiz ahliga shu jumladan, yosh avlodni vatanparvarlik, Ona-zaminga muhabbat, o'z tarixiga hurmat, moddiy madaniyatimiz, tabiatimiz durdonalarini e'zozlash ruhida tarbiyalashi shubhasiz. O'zbekiston geografik nomlarining ko'p tilli elekron lug'ati, videoroliklar, slaydlar, buklet va boshqa materiallar nafaqat xorijiy turistlar, balki vatanimiz ahliga shu jumladan, yosh avlodni vatanparvarlik, Ona-zaminga muhabbat, o'z tarixiga hurmat, moddiy madaniyatimiz, tabiatimiz durdonalarini e'zozlash ruhida tarbiyalashi shubhasiz.
Foydalanilgan adabiyotlar royhati:
1. Glossary, No. 330: Technical Terminology Employed in the Standardization of Geographical Names) (ST/CS/SER.F/330).
2. Helen Kerfoot, «Role of the United Nations in the standardization of geographical names», Lecture Notes, vol. 1, Enschede, Netherlands/Frankfurt am Main, Germany, 10-24 August 2002, pp. 91-102.
3. Djurayev D.U. Creation of a multilingual electronic dictionary of geographical terms for standardization of toponymic names of the republik of Uzbekistan, South Asian Journal of Marketing & Management Research (SAJMMR), Vol. 12, Issue 1-2, January-February 2022.
4. Gulomov P., Mirakmalov M.T. Toponymy and geographical terminology.
5. Khasanov X. From the history of Central Asian place names. T. «Fan». 1965.
6. Khasanov X. The secret of geographical names. T. «Uzbekistan». 1985.
3AM0HABMM TAMMM / COBPEMEHHOE OEPA3OBAHME 2022, 4 (113)
