CC BY
0TOJIK KAVRAGI VA UNDAN OLINADIGAN SHIRA 1Haydarov Mavlonjon Mashrabovich, 2Mirzaahmedova Madinabonu Dilshodjon qizi
^arDU, ATSF va DO' kafedrasi mudiri, b.f.f.d. (PhD) 2FarDU, Agrar qo'shma fakulteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11214679
Annotatsiya. Maqolada dorivor kavrak o 'simlikgining shifobaxshlik xususiyatlari, uning o'ziga xos kimyoviy tarkibi va uning ahamiyati yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: dorivor kavrak, dori-darmon, yig'ish, quritish, xom ashyo, kimyoviy tarkib,kosmetologiyada qo'llanilishi,xalq tabobati,man etilgan holatlar.
Аннотация. В статье описаны целебные свойства лекарственного растения, его уникальный химический состав и значение.
Ключевые слова: лекарственная кора, лекарственное средство, сбор, сушка, сырье, химический состав, применение в косметологии, народная медицина, запрещенные
Abstract. The article describes the healing properties of the medicinal plant, its unique chemical composition and its importance.
Keywords: medicinal bark, medicine, collection, drying, raw materials, chemical composition, use in cosmetology, folk medicine, prohibited conditions.
Ferula tadshikorum haqida qisqacha tavsif. Ferula tadshikorum va Ferula kuhistanica populyatsiyalari Bobotog' o'rmon xo'jalik hududida Quruqsoyda qayd etganmiz. Tashqi tomondan biroz farqidan tashqari, tojik kovragi o'tkir sarimsoq hidi bilan ajralib turadi. Ferula turkumi turlari o'zida shira, efir moyi, ildizlarida esa ko'p miqdorda uglevod va oqsil moddalari saqlaydi. Turkumning alohida turlari qadimdan dorivor o'simlik sifatida ma'lum bo'lib, o'rta asrlardan buyon tabiblar tomonidan ahamiyatli hisoblanadi.
O'simlikdan olinadigan mahsulot. Ferula turkumi turlarining shirasi gummishiralar ichida efir moyi aralashmasi tufayli «dorixona shirasi» nomli guruhga kiradi. Ular Fetida, sagapen, galbana, sumbul va ammoniakum nomlari bilan uritiladi. Mazkur shiralarning kelib chiqishi bo'yicha ma'lumotlar xilma-xil. Ayrim tadqiqotchilar fikriga ko'ra, fetida atamasining kelib chiqishi F. foetida nomi bilan bog'liq. Mazkur mahsulot yoqimsiz sarimsoq hidga ega shira aralashmasi (31,35%) va efir moyi (6-9%) saqlaydi.
Mahsulotning tarkibi efir moyida erigan shira - 61,4%, erimagan shira - 0,60%, gummilar - 25,10%, vanilin - 0,0696%, erkin ferula kislotasi - 1,2896%. Ferula kislotasidan H2SO4 bilan gidrolizlash orqali umbelliforon hosil bo'lib, buning natijasida gvayakol ajralib chiqadi. Shiraning spirtli eritmasini nitrifikatsiyalash orqali pikrin kislotasi hosil bo'ladi. Efir moyining yoqimsiz hidi sulfidlar tufayli bo'ladi. Moy quyidagi moddalarni saqlaydi: pinen С10Н15 6-8%, disulfide C7H14S3 4,5%, disulfid C11H20S2 20%, keyinchalik (C10H15OH C8H10S2 va C10H18S2 [7, 8, 9, 10, 11, 12]. Farmatsevtikada qon to'xtatuvchi boylam sifatida foydalaniladi. Qadimgi tabobatchilikda bu shira amenoreya kasalligini davolashda kataralga qarshi vosita sifatida tavsiya etilgan. Bundan tashqari, o'simlik kuchli antigelmint hususiyatiga ega.
O'simlik mevasini mikrosko'pik tuzulishi. Ferula tadshikorum Pimenov meva perikarpiysining tuzilishi diagnostik belgilarni aniqlash maqsadida o'rganilgan. Tadqiqot natijasida o'rganilgan tur tashqi tuzilishi bo'yicha unga yaqin Ferula kuhistanica Korovin turiga o'xshash belgilarga ega bo'lishdan tashqari meva perikarpiysining tuzilishi bo'yicha aniq belgilar bilan ajralib turishi aniqlangan. Ferula tadshikorum mevasining farq qiluvchi belgilariga
quyidagilar kiradi, ya'ni mevaning eni, o'tkazuvchi nay-tolali boylamga ega orqa qovurg'alari, merikarpiyning ko'ndalang kesimdagi shakli, komissural va chetki qovurg'a ajratma kanallarining soni, urug' yo'lining shakli.
Toshkent botanika bog'ida introduksiya qilingan Ferula tadshikorum Pimenov dorivor o'simlikning o'sishi va rivojlanishini kuzatish bo'yicha tadqiqot ishlari olib borildi. Ekilgan maydondagi asosiy o'simliklar pregenerativ davrning o'simta va yuvenil bosqichini o'tashdi, lekin ba'zi o'simliklar esa dastlabki immatur bosqichida o'tganligi hamda iyun oyining oxirida ontogenezning birinchi yili tugashi kuzatildi.
Ferula tadshikorum mevasining tuzilishi. a - homilaning umumiy ko'rinishi, b -homilaning ko'ndalang kesimi, c - vulva sekretor naychasi bo'lgan qismning qismi, d - mezokarp sohasi, e - komissural sekretor naychasi bo'lgan qismi, f - dorsal qovurg'a, g - marginal qovurg'alarning bir qismi, h - ustunli tizma . Masshtab satri: a - 1 sm, b-h - 100 mkm. GP -gipendokarp; KSK - komissar sekretor naychalari; LF - bosh tolalari; LSC - ichi bo'sh sekretsiya naychalari; M - mezokarp; PPF - funikulusning tomirlar to'plami; RSC - kostal sekretor naychalar; SD - ksilema tomirlari; Scl - sklerenxima; C -spermoderma; Fl - floema; E - endosperm; Ek -ekzokarp; En - endocarp
Madaniyatda Ferula tadshikorumning turli yoshdagi tuplari. a-b - ko'chatlar (01.03.2019), c-d - voyaga yetmagan tuplar (26.03.2019), e - balog'atga etmagan tuplar (05.06.2019), f - yetilmagan (05.06.2019), g - yetilmagan individual (27.05.2019). 2019 yil). O'lchov paneli: 1 sm.
Zaxiralari. Tojik kovragi xom ashyosining tabiiy o'sish maydonlaridagi zaxirasini aniqlash bo'yicha ishlar O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti xodimlari tomonidan 20 yildan ortiq vaqt davomida xo'jalik shartnoma asosida olib borilgan. Shu vaqt ichida deyarli barcha tijorat uchun maqsadli maydonlari tekshirib chiqilgan. 2017 yilda olib borilgan dala ishlari asosida so'nggi yillarda O'zbekistondagi Ferula tadshikorum zaxiralarining holati xom ashyo yig'ish kuchayganligi sababli oxirgi yillarda jiddiy ravishda yomonlashganligi aniqlandi. Ushbu Ferula turining oldingi tarqalgan joylari oddiy ko'z bilan qaralganda ko'rinib turadi, chunki ildizidan qatronni yig'ishdan hosil bo'lgan chuqurlarni ko'rish mumkin. Ferula tadshikorum tabiiy populyatsiyalarini tiklash maqsadida tabiiy zich o'sish maydonlaridan xom ashyo yig'ishni 5 yilga ta'qiqlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shundan so'ng kelgusi tadqiqotlar o'tkazilganda tabiiy zich o'sish maydonlaridan xom ashyo yig'ish bo'yicha masalani ko'rib chiqish mumkin bo'ladi. Oxirgi 3-4 yillarda fermerlar tomonidan berilgan ma'lumotlarga qaraganda ushbu turning tabiiy o'sish joylarida 3500 gektardan ortiq plantatsiyalari urug'idan ekish orqali yaratilgan. Biroq ilmiy ekspeditsiyalar vaqtida sun'iy ravishda yaratilgan plantatsiyalari topilmadi. Bizning fikrimizcha bu quyidagilarga bog'liq:
1. Kvota olish uchun asossiz ma'lumotlar berilgan;
2. Tegishli parvarish va qo'riqlash to'siqlarini yo'qligi sababli yosh o'simliklarni yirik chorva mollari, ayniqsa, mayda tuyoqli hayvonlar tomonidan toptalishi hisobiga yaylovlarda saqlab qolish imkoniyati mavjud emas.
XULOSA
Yillik xom ashyo yig'ish imkoniyati ko'p jihatdan quyidagi omillarga bog'liq, bular:
Xom ashyo yig'iladigan maydonlarni almashtirish, shuningdek, 5-6 yoshli o'simliklarni 40% ini keyin ekish maqsadida urug' olish uchun qoldirish;
Xom ashyo yig'uvchilar tomonidan yig'ish qoidalari va texnikasiga, shakli (egilgan uchi bilan) va ishlab chiqarish materiallari talablarga javob beradigan maxsus o'tkirlangan jihozdan foydalanish;
Xom ashyoni ehtiyotlik bilan yig'ish va so'ngra kovlangan chuqurlarni ko'mish;
O'tgan yillarning ob-havo sharoiti.
Yig'ilgan xom ashyo miqdori. Tojik kovragi xom ashyosining eksport salohiyatini yanada rivojlantirish maqsadida, shuningdek, biologik xilma-xillikni saqlash uchun ushbu o'simlik turining tabiiy o'sish joylarida sun'iy plantatsiyalar yaratish kerak. Ushbu dalillarni hisobga olib, tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari tomonidan plantatsiyalarni yaratish, ko'chatlarni parvarish qilish bo'yicha fermerlarga qo'yilgan majburiyatlarni bajarilishini nazorati kuchaytirish tavsiya qilinadi. Bu shubhasiz, tabiiy holda o'suvchi populyatsiyalarga salbiy ta'sirni kamaytirish nuqtayi nazaridan ijobiy ta'sir ko'rsatadi va tojik kovragining tabiiy zaxiralarini saqlashda yordam beradi hamda o'z navbatida jahon bozorida talab yuqori xom ashyo bilan ta'minlash imkonini beradi.
2019 yil Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridagi Ferula tadshikorum ning zaxira maydonlarini aniqlash bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar davomida 33 422,3 gektar tabiiy tarqalgan maydonlarining mavjudligi, yillik yig'ish uchun 104,45 tonna xom ashyoning mavjudligi aniqlandi.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, Ferula tadshikorum 2019 yilda O'zbekiston Respublikasi Qizil kitobining 5-nashriga kiritilgan. Bizning fikrimizcha, ushbu o'simlikning tabiiy populyatsiyasini tiklashning yagona usuli bu 5-7 yil davomida shira yig'ishni to'liq ta'qiqlashdir, urug'larni yig'ish faqat fermer xo'jaliklarida va tabiiy o'sish joylarida sun'iy plantatsiyalarini yaratish uchun amalga oshirilishi kerak.
Faqat 5-7 yil o'tgandan so'ng, zaxira aniqlash tadqiqotlarini o'tkazish zarur, shundan so'ng kvotalar doirasida ushbu o'simlikdan xom ashyo yig'ishda foydalanish maqsadga muvofiqligi to'g'risida xulosa chiqarish mumkin bo'ladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, tadqiqot natijalariga ko'ra, tojik kovragining asosiy populyatsiyalari faqat Turkmaniston Respublikasi bilan O'zbekiston Respublikasi davlat chegarasining chegara hududida yoki neytral hududida belgilangan, chunki qolgan hududlarda tijorat uchun maqsadli yig'ish maydonlari qolmagan.
REFERENCES
1. Белолипов И. В. Краткие итоги первичной интродукции растений природной флоры Средней Азии в Ботаническом саду // Интродукция и акклиматизация растений: Сб. науч. тр. - Ташкент
2. Xolmatov H.X, Ahmedov O' .A. Farmakognoziya. Toshkent 1995
3. Atabayeva X. O'simlikshunoslik. - Toshkent, 2004.
4. Bo'riyev X.S. Sabzavot ekinlari selektsiyasi va urug'chiligi. T. "Mehnat". 1999.
5. Saminov Avazbek Alimardon o'g'li. Nasriddinova Dilnavoz Kamoliddin qizi - Zanjabil o'simligini ochiq maydonlarda yetishtirish texnologiyasi , « Science and innovation international scientific journal », D01:10.5281/zenodo.6644810
6. Anvarjonovich D.Q., Saminov A.A., Xusanboyev G'.A., The importance of fungicides and stimulants in preparing seed grains First page : ( 415) Last page : ( 419) Article DOI : 10.5958/2278-4853.2021.00272.X
7. Saminov A., Komilov H., Nasriddinova D. Na'matak (rosa) ning siz va biz bilmagan dorivorlik xususiyatlari //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D6. - С. 7-12.
8. Saminov A., Sodiqova M., Rahmataliyeva M. Dorivor topinambur o 'simligini yetishtirish va uning o 'ziga xos xususiyatlari //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D6. - С. 116119.
9. O'G'Li S. A. A., Qizi I. D. E., Qizi K. I. T. Dorivor momordika yetishtirish va o 'simlikning o'ziga xos xususiyatlari //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D4. - С. 14-18.
10. Saminov A., Ne'Matova D., Aliyeva M. Dorivor rozmarin o 'simligini ko 'paytirish va undan sohalarda samarali foydalanish //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D6. - С. 79-82.
11. Saminov A., Ne'Matova D., Aliyeva M. Tirnoqgul o 'simligining dorivorlik xususiyatlari va dori tayyorlash usullari //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D6. - С. 75-78.
12. Alimardon o'g'li S. A., Qizi M. D. U., Qizi N. S. M. Dorivor steviya o 'simligini yetishtirish agrotexnologiyasi va sohalarda foydalanish istiqbollari //Научный Фокус. - 2023. - Т. 1. -№. 1. - С. 1194-1198.
13. Avazbek S. et al. Trigonella feonum-graceum lo 'simligining xalq tabobati va rasmiy tibbiyotda qo 'llanilishi //Proceedings of International Conference on Educational Discoveries and Humanities. - 2023. - Т. 2. - №. 7. - С. 22-26.
14. Alimardon o'g'li S. A., Qizi N. S. M. Tukli erva (pol-pola) aerva lanata juss. ning botanik tavsifi va o 'ziga xos dorivorlik xususyatlari //Научный Фокус. - 2023. - Т. 1. - №. 1. - С. 1189-1193.
15. Alimardon o'g'li S. A., Qizi N. S. M., Qizi M. D. U. Marmarak (mavrak)-o 'simligining yashash muhiti, yetishtirish texnologiyasi, tarkibi va dorivorlik xususiyati //journal of innovations in scientific and educational research. - 2023. - Т. 6. - №. 4. - С. 31-36.
16. O'G'Li S. A. A. Marmarak (mavrak)-o 'simligini yetishtirish texnologiyasi //Science and innovation. - 2023. - Т. 2. - №. Special Issue 6. - С. 323-326.
17. Хайдаров М.М., Турдалиев А.Т., Саминов А.А.У. Энергетические особенности аминокислот в светлых сероземах // Тенденции развития науки и образования. - 2021. - № 80-3. - С. 45-47. - DOI 13.18411/trnio-12-2021-121.
