CC BY
0DORIVOR SHUVOQ O'SIMLIGINING SOHALARDA FOYDALANISH VA
DORIVORLIK XUSUSIYATLARI 1Komilov Rustamjon Maxamadovich, 2Saminov Avazbek Alimardon o'g'li, 3Raximjonova
Sadoqatxon Olimjon Qizi
1Farg'ona davlat universiteti q.x.f.f.d (PhD) 2Farg'ona davlat universiteti o'qituvchisi
3Farg'ona davlat universiteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11214732
Annotatsiya. Maqolada dorivor shuvoq o'simlikgining shifobaxshlik xususiyatlari va uning o 'ziga xos kimyoviy tarkibi va ushbu xususiyatlaridan foydalanish yo 'llari yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: dorivor shuvoq, dori-darmon, yig'ish, quritish, xom ashyo, kimyoviy tarkib.
Аннотация. В статье описаны лечебные свойства растения полыни, ее уникальный химический состав и способы использования этих свойств.
Ключевые слова: полынь лекарственная, лекарство, сбор, сушка, сырье, химический состав.
Abstract. The article describes the medicinal properties of the wormwood plant, its unique chemical composition, and ways of using these properties.
Keywords: medicinal wormwood, medicine, collection, drying, raw materials, chemical composition.
Mamlakatimizda dorivor o'simliklarni yetishtirish va farmokologiya sanoatimizni mahalliy Xom-ashyo bilan ta'minlash hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Ushbu muammoni hal etish uchun so'ngi yillarda bir qator qarorlar qabul qilindi va amalga oshirilmoqda. Respublikamizning tuproq iqlim sharoiti ko'pchilik dorivor o'simliklar yetishtirish uchun juda qulay hisoblanadi.
Respublikada so'nggi yillarda dorivor o'simliklarni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, dorivor o'simliklar yetishtiriladigan plantasiyalar tashkil etish va ularni qayta ishlash borasida izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, dorivor o'simliklarni muhofaza qilish, ularning plantasiyalarini tashkil etish, qayta ishlash orqali qo'shimcha qiymat zanjirini yaratish zarurligini ko'rsatmoqda.
Shuvoq - Asteraceae oilasiga tegishli. Shuvoq o'ti Hamdo'stlik mamlakatlarining Yevropa qismida tarqalgan. Uni Kavkazda, G'arbiy Sibirda ko'rish mumkin. Qozog'iston va Markaziy Osiyo ham shuvoqning vatani hisoblanadi. U bo'sh, tashlandiq joylarda o'sadi, yo'l chetini, o'rmon chetlarini tanlaydi. O'simlik qisqa, shoxlangan, lignli ildizga ega. U ikki metr balandlikda o'sadi. Hayotining birinchi yilida shoxlarining ustki qismida tasodifiy kurtaklar hosil qilib, ikkinchi yil kurtaklar paydo bo'lishi bilan belgilanadi, ular bir yilda gullaydi va meva beradi. Shuvoqning poyasi tik, ustki qismi ko'p shoxli, kumushrang-kulrang o'simtasini ko'rish mumkin. Shuvoq o'simligi kuchli o'tkir hid va achchiq ta'mga ega. O'simlikning barglari ikki yoki uchta bo'linish bilan, tagida uzun bandlarda joylashganligi bilan ajralib turadi. Poyaning o'rtasi kalta barglar bilan ajralib turadi - ikki pinnatli alohida o'simtasimon va pinnatsimon alohida barglar. Yuqoridagi barglari uchburchak, oddiy, butun, lantsetsimon. Iyul-avgust oylarida savat shaklidagi gullar hosil bo'ladi - naychasimon, sariq, kichik o'lchamdagi, sharsimon shaklda, zich ro'vak gullash o'qi ichida to'plangan. Avgustdan sentyabrgacha urug'lar cho'zinchoq, xanjar shaklida, mayda urug' va mevalarni xosil qiladi. Bitta o'simlik 100 000 tagacha urug' hosil qilishga qodir, bu uni ko'paytirishning asosiy usuli hisoblanadi.
Dorivor xom ashyo gullash davrida yig'ib olinadi, faqat bargli va o't qismlari kesib olinadi. O'tni o'z vaqtida yig'ish juda muhim, chunki kechikish quritish paytida o'tlar tarkibini buzilishiga olib keladi. O'simlik chodirda yoki soyada quritiladi, uni nozik bir qatlam bilan yoyib, vaqti-vaqti bilan aylantiriladi. To'g'ri quritilganda, shuvoq aromatik, o'tkir hid va o'tkir achchiq ta'mga ega bo'ladi. Yig'ish - Dorivorlik xususiyatlariga ko'ra o'simlikning o'tlari ham, barglari ham ishlatiladi. Bargli xom ashyoni yig'ish shuvoqning gullash boshlanishidan oldin, ya'ni yozning boshida amalga oshiriladi. Barglarni yig'ishda ular bandsiz kesiladi. O'tlarni yig'ishda ehtiyot bo'lish kerak, chunki shuvoq kuchli ta'sirga ega o'simlik hisoblanadi. Shuvoq o'tlarini yig'ish o'simlikning gullash davrida amalga oshiriladi, o'simlikning yuqori qismi o'roq yoki pichoq bilan kesib olish maqsadga muvofiq. O'rim-yig'imda gullaydigan poyalari va barglari ishlatiladi. Kesish tepadan taxminan yigirma besh santimetr masofada amalga oshiriladi Yig'ilgan o't ikki yil davomida ishlatilishi mumkin. (1-rasm).
1-rasm. Dorivor shuvoq o'simligi marfalogiyasi
Dorivorlik xususiyatlari - Shuvoqning achchiq ta'mi uning tarkibidagi anabintin va absintin kabi achchiq glikozidlarga bog'liq. Shuvoq tarkibida efir moylari, organik kislotalar, jumladan askorbin kislota, K va B6 vitaminlari, flavonoidlar, karotin ham mavjud. Shuvoq tarkibida oz iqdorda fitontsidlar va taninlar ham topilgan. Ko'pgina qadimgi tabiblar bu o'simlikni yaxshi bilishgan va u turli xil kasalliklarni davolashda keng qo'llanilgan. Ammo zamonaviy tadqiqotlar tufayli shuvoqning haqiqiy shifobaxshlik xususiyatlari ochib berildi. Shuvoqning mo'jizaviy shifobaxshlik kuchi haligacha bizga ma'lum, u boshqa dorivor o'tlar bilan birgalikda va uning sof shaklida qo'llanilib kelinmoqda. Shuvoqga asoslangan preparatlar insonning ovqat hazm qilish tizimiga ogohlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi, ishtahani ochadi, oshqozon-ichak harakatini yaxshilaydi. Bundan tashqari, shuvoq mukammal antigelmintik, antiseptik, yallig'lanishga qarshi, antikonvulsiv va yaraga qarshi xususiyatlarga ega. Shuningdek, shuvoq butun organizmga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, metabolik jarayonlarni faollashtiradi, shuvoqning tarkibiy qismlarining o'smaga qarshi va diabetga qarshi faolligi ham aniqlangan.
Retseptlari - An'anaviy tabiblar ko'pincha shuvoqdan skrofula, sil, tomchilar, siydik pufagi kasalliklari, buyrak yallig'lanishi, tomchilar, gemoroid kabi kasalliklarni davolash uchun foydalanadilar. Shuvoqdan maishiy maqsadlarda ham foydalaniladi. U ziravor sifatida ishlatiladi, bu maqsadlar uchun ham yangi, ham quritilgan barglar olinadi. Eng mashhur alkogolli
ichimliklardan biri - absinte - turli xil o'tlar aralashmasi ishlatiladi, ammo asosiy komponent shuvoqdir. Shuvoqning foydali xususiyatlari faol moddalar - absintin, anabsintin, flavonoidlar, tujon, pinen, kadinen, bisabolon, chamazulenogen, selenenga bog'liq. Barglarida fitonsidlar, alkaloidlar, kapillin, askorbin kislota, provitamin A. O'simlik olma va soksin kislotalari, taninlar, saponinlar va karotinga boy. O'simlik galenik moddalari oshqozon osti bezi, o't pufagining refleks funktsiyasini yaxshilaydi, safro sekretsiyasini oshiradi va shu bilan ovqat hazm qilishni yaxshilaydi. Terpenoid birikmalari yallig'lanishga qarshi va yurak faoliyatini oshiruvchi ta'sirga ega. Shuvoq efir moyi markaziy nerv tizimining faoliyatini yaxshilaydi va normallantiradi. O't to'yinmagan uglevodorodlar tufayli bakteritsid va fungitsid xususiyatlari bilan ham mashhur.
Alkogolli ichimliklar sanoatida Absinthe va Vermut ishlab chiqarish uchun juda kuchli aromatik, kuchli hid va shuvoqning juda achchiq ta'mi ishlatiladi. Ba'zi mamlakatlarda shuvoq maxsus o'stiriladi. Aytgancha, vermut shuvoqning yana bir nomi xisoblanadi. Shuvoqning jinsi juda ko'p, ular tashqi tomondan ham, kimyoviy tarkibida ham farqlanadi, shuning uchun ularning dorivor xususiyatlari har xil. Eng keng tarqalgan turi shuvoq bo'lib, uni ko'plab mamlakatlar va mintaqalarda topish mumkin. Shuvoqning poyasi va barglarning yuqori yuzasida mayda tuklar ko'p bo'lganligi sababli ipaksimon, kulrang-kumush rangga ega. Bu shuvoqni topish uchun juda muhim belgidir. Buta poyalarida barglar joylashgan bo'lib, ular kichikroq bo'lib, gullash o'qi yaqinroq soddalashadi. Kichkina gullar savatlari murakkab topgulida yig'iladi, uzoqdan eski otkritkalardagi mimoza shoxiga o'xshaydi, bu umuman mimoza emas, balki kumushrang akatsiya (Aytgancha, tropik mimoza hostilisning o'zi dori sifatida tan olingan). Iyul-avgust oylarida gullab-yashnagan shuvoqning kumushrang topgullarini oltin chayqalishlar bilan kuzatish va ularning o'ziga xos "shuvoq" hidini nafas olish mumkin. Shuvoqning kimyoviy tarkibi boshqa shuvoq turlariga qaraganda ancha keng xisoblanadi XULOSA
Xulosa qilib ayganda, Dorivor Shuvoq o'simligi achchiq ta'mi uning tarkibidagi anabintin va absintin kabi achchiq glikozidlarga ega ekanligi va tarkibidagi efir moylari, organik kislotalar, jumladan askorbin kislota, K va B6 vitaminlari, flavonoidlar, karotinlar mavjudligi. Ko'pgina kasalliklarni davolashda keng qo'llash imkonini beradi.
REFERENCES
1. Ataboyeva X.N., Xudayqulov J.B., O'simlikshunoslik.Toshkent 2018.
2. Xolmatov H.X, Ahmedov O'.A. Farmakognoziya. Toshkent 1995
3. O'.Ahmedov, A.Ergashev, A.Abzalov, M.Yulchiyeva, D.Mustafakulov. Dorivor o'simliklar yetishtirish texnologiyasi va ekologiya «tafakkur-bo'stoni» nashriyoti Toshkent - 2018
4. Saminov A., Ismoiljonova D., Rahmataliyeva M. Dorivor sut qushqo'nmas osimligining foydali xususiyatlari va undan oqilona foyalanish //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. -№. D4. - С. 155-159.
5. O'G'Li S. A. A., Qizi I. D. E., Qizi K. I. T. Dorivor momordika yetishtirish va o 'simlikning o'ziga xos xususiyatlari //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D4. - С. 14-18.
6. Saminov A., Ne'Matova D., Aliyeva M. Dorivor rozmarin o 'simligini ko 'paytirish va undan sohalarda samarali foydalanish //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D6. - С. 79-82.
7. Saminov A., Ne'Matova D., Aliyeva M. Tirnoqgul o'simligining dorivorlik xususiyatlari va dori tayyorlash usullari //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D6. - С. 75-78.
8. O'G'Li S. A. A., Qizi N. D. K. Zanjabil o'simligini ochiq maydonlarda yetishtirish texnologiyasi //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D3. - С. 26-30.
9. Saminov A., Komilov H., Nasriddinova D. Na'matak (rosa) ning siz va biz bilmagan dorivorlik xususiyatlari //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D6. - С. 7-12.
10. Saminov A., Sodiqova M., Rahmataliyeva M. Dorivor topinambur o 'simligini yetishtirish va uning o 'ziga xos xususiyatlari //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D6. - С. 116119.
11. Alimardon o'g'li S. A., Qizi M. D. U., Qizi N. S. M. Dorivor steviya o 'simligini yetishtirish agrotexnologiyasi va sohalarda foydalanish istiqbollari //Научный Фокус. - 2023. - Т. 1. -№. 1. - С. 1194-1198.
12. Avazbek S. et al. Trigonella feonum-graceum l o'simligining xalq tabobati va rasmiy tibbiyotda qo 'llanilishi //Proceedings of International Conference on Educational Discoveries and Humanities. - 2023. - Т. 2. - №. 7. - С. 22-26.
13. Alimardon o'g'li S. A., Qizi N. S. M. Tukli erva (pol-pola) aerva lanata juss. ning botanik tavsifi va o 'ziga xos dorivorlik xususyatlari //Научный Фокус. - 2023. - Т. 1. - №. 1. - С. 1189-1193.
14. Alimardon o'g'li S. A., Qizi N. S. M., Qizi M. D. U. Marmarak (mavrak) - o'simligining yashash muhiti, yetishtirish texnologiyasi, tarkibi va dorivorlik xususiyati //journal of innovations in scientific and educational research. - 2023. - Т. 6. - №. 4. - С. 31-36.
15. O'G'Li S. A. A. MARMARAK (MAVRAK)-O'simligini yetishtirish texnologiyasi //Science and innovation. - 2023. - Т. 2. - №. Special Issue 6. - С. 323-326.
